PHƯƠNG PHÁP BẢN ĐỒ phân biệt Cartodigram và Cartogram

MỞ BÀI
Trong chuyên ngành địa lý thì bản đồ là các công cụ không thể thiếu
đối với người học địa. Từ khi trong nhà trường ta tập làm quen với các bản
đồ đơn giản về phạm vi của một nước, một khu vực, bản đồ thế giới hay
những biểu đồ dạng cột, dạng đường để chỉ số lượng hay tỷ trọng của một
yếu tố nào đó. Với những công cụ như vậy ta dễ dàng xác định, tìm hiểu
cũng như phân tích các nguyên nhân hoặc hình dụng đối tượng nghiên cứu.
Việc thành lập các bản đồ khiến ta gặp không ít khó khăn nếu thiếu đi
những phương pháp thể hiện bởi vì nếu không thể hiện một cách sinh động,
dễ hiểu và có quy tắc thì rất khó để nhận biết cũng như không có một quy
ước cụ thể nào cho việc phân loại các ký hiệu hoặc các biểu tượng thể hiện.
Chính vì vậy, việc tìm hiểu về phương pháp bản đồ cũng như áp dụng nó
vào thực tế nhằm thể hiện một đối tượng nào đó đối với ngành địa lý nói
riêng và các ngành nói chung là cần thiết và rất thiết thực.
Có rất nhiều phương pháp nhằm thể hiện được nội dụng trên các loại
bản đồ, việc áp dụng các phương pháp nào để thể hiện là khó bởi mỗi đối
tượng thể hiện đều mang một ý nghĩa khác nhau. Phương pháp biểu đồ bản
đồ và phương pháp đồ giải là phương pháp truyền thống được sử dụng từ
rất lâu nhằm thể hiện số lượng kích thước của các đối tượng trên bản đồ
khiến cho người xem có thể dễ dàng nắm bắt được tính chất của các đối
tượng mà đặc biệt là trong bản đồ tự nhiên hoặc kinh tế - xã hội. Nhận thấy
được sự quan trọng của các phương pháp thể hiện nội dụng bản đồ nhưng
do khả năng nên đề tài tiến hành chọn ra hai trong số nhiều phương pháp để
tìm hiểu và áp dụng vào các bản đồ kinh tế - xã hội để có thể sinh động và
trực quan hơn đó là phương pháp cartodigram và phương pháp cartogram.


1. Phương pháp cartodigram
1.1. Khái niệm
Đây còn gọi là phương pháp bản đồ - biểu đồ hay phương pháp bản
đồ thống kê nhằm thể hiện sự phân bố của các hiện tượng bằng các biểu đồ

đặt trong đơn vị phân chia lãnh thổ mà ở đây thường là các đơn vị hành
chính. Bản đồ - Biểu đồ biểu thị độ lớn tổng cộng của hiện tượng trong đơn
vị lãnh thổ. Ví dụ như về dân số, về sự phân bố dân cư hay về các lĩnh vực
công – nông nghiệp.
Sử dụng phương pháp này chủ yếu trong trường hợp không định vị
được vị trí phân bố của đối tượng và các tài liệu đặc trưng cho đối tượng là
các số liệu thống kê theo những lãnh thổ đó hoặc yêu cầu của bản đồ thành
lập chỉ dừng lại ở mức nêu lên tổng lượng của đối tượng trong mỗi đơn vị
lãnh thổ .


(Nguồn:
/>Hình 1: Số lượng và cấu trúc tuổi trung bình của dân số trong
tỉnh
Để dễ dàng so sánh đối chiếu về số lượng hiện tượng ta có thể không
bố trí trong giới hạn hành chính một biểu đồ đường hay theo diện tích có ố
lượng tổng cộng mà thay bằng các nhóm những hình có giá trị tương đương
nhau như các hình vuông nhỏ hay hình tròn.. mỗi hình nhỏ đó biểu thị một
số lượng nhất định của các hiện tượng được biểu hiện


1.2. Đặc điểm của phương pháp Cartodigram
Phương pháp cartodigam có khả năng thể hiện được đặc tính số
lượng, chất lượng, cấu trúc và động lực của hiện tượng
- Kích thước của biểu đồ thể hiện đặc tính số lượng của hiện tượng,
phụ thuộc theo đường, theo diện tích hoặc theo thể tích.

Hình 2: Các dạng biểu đồ phụ thuộc theo chiều dài, diện tích, thể tích
về số lượng
- Đặc tính số lượng của hiện tượng đại diện cho một đơn vị hành

chính bằng tổng số các hình nhỏ với chỉ số số lượng được chọn. Màu sắc
của hiện tượng biểu hiện chất lượng của hiện tượng.
- Cấu trúc của hiện tượng thể hiện bằng cách chia các biểu đồ thành
những phần nhỏ tương ứng với tỷ lệ các thành phần của hiện tượng. Ví dụ
biểu thị dân số theo thành phần dân tộc phân theo dân tộc của các huyện xã.
Ví dụ như dưới đây là biểu đồ về tổng số


(Nguồn: />Hình 3: Bản đồ phân bố số lượng trang trại chuyên trồng cây hoa màu
theo khu vực
- Ngoài những khả năng trên phương pháp cartodigram còn thể hiện
được cả động lực của hiện tượng. Động lực của hiện tượng được thể hiện
tương ứng với số lượng hiện tượng qua các thời kỳ khác nhau có thể đặt
lồng lên nhau như phương pháp ký hiệu ví dụ biểu diễn số dân của một đơn
vị hành chính qua các thời kỳ khác nhau hoặc đặt cạnh nhau như các biểu
đồ cột…


(Nguồn: />Hình 4: Số lượng dân cư trong từng năm qua ở Châu Âu
a) Ưu điểm của phương pháp cartodigram trong sử dụng bản đồ
kinh tế - xã hội
- Biểu đồ được biểu hiện thể hiện sự so sánh một cách rõ ràng. Ví dụ
như thể hiện giá trị sản lượng công nghiệp theo các tỉnh hoặc khu vực,
lượng diện tích đất rừng,đất cày…
- Tài liệu thành lập bản đồ không đòi hỏi cao và chi tiết. Tài liệu cơ
bản là các số liệu thống kê theo các số liệu phân chia lãnh thổ và bản đồ
nền có sự phân chia lãnh thổ theo các đơn vị tương ứng.
- Trên cùng một bản đồ có thể thể hiện một vài chỉ tiêu khác nhau,
thể hiện khá rõ ràng mối quan hệ qua lại và sự kết hợp giữa các yếu tố nội
dụng thể hiện trên bản đồ.

- Sự thành lập bản đồ là khá đơn giản.
b) Nhược điểm của phương pháp cartodigram trong sử dụng bản đồ
kinh tế - xã hội
- Một trong những khó khăn lớn khi thành lập bản đồ bằng phương
pháp này là việc chọn tỉ lệ của các biểu đồ sao cho phù hợp với sự chênh


lệch giữa các chỉ tiêu lớn nhất và nhỏ nhất. Nếu kích thước chiếm mất
nhiều diện tích, bản đồ trở nên rườm rà khó đọc. Một trong những nguyên
tắc quan trọng đảm bảo độ chính xác và mĩ thuật của bản đồ là các biểu đồ
không được đặt chờm ra ngoài biên giới lãnh thổ thành lập bản đồ.
- Không thể hiện được sự khác biệt giữa cùng một yếu tố trên các
đơn vị lãnh lãnh thổ vì vậy mà mang tính chất chung chung chứ không thể
hiện được bản chất riêng của đối tượng.
Về mặt hình thức biểu hiện bề ngoài thì các biểu đồ được sử dụng
trong phương pháp cartodigram rất giống với phương pháp ký hiệu nhưng
về bản chất thì hai phương pháp khác xa nhau: phương pháp ký hiệu chỉ rõ
điểm phân bố của các đối tượng được biểu thị và không có quan hệ với sự
phân chia lãnh thổ. Các ranh giới phân chia lãnh thổ trên bản đồ dùng
phương pháp ký hiệu nói chung không cần biểu thị. Ngược lại: biểu đồ bản
đồ mà không có sự phân chia hành chính hoặc lãnh thổ thì sẽ vô nghĩa vì
vậy buộc phải có ranh giới phân chia lãnh thổ.

(Nguồn: />Hình 5: Phương pháp ký hiệu trong thể hiện sự phân bố công
nghiệp khu vực đồng bằng sông Hồng


(Nguồn: />Hình 6: Phương pháp cartodigram biểu hiện số lượng trạng trại trồng
cây hoa màu ở các khu vực trên cùng một lãnh thổ
Bản đồ trên thể hiện số lượng cây hoa màu gồm cột xanh đậm cho

cây khoai tây, xanh lá cây cho rau, đỏ cho dâu và vàng là các loại cây khác
ở các trang trại.
2. Phương pháp cartogram
2.1. Khái niệm
Phương pháp cartogram hay còn gọi là phương pháp đồ giải là
phương pháp biểu thị giá trị trung bình của một hiện tượng nào đó trên một
đơn vị lãnh thổ hoặc các đơn vị hành chính. Đó là mật độ trung bình của
dân cư tính bằng km2 hoặc độ phủ trung bình của rừng tính bằng số phần
trăm diện tích rừng trên toàn bộ diện tích của tỉnh. Phương pháp này dùng
số liệu thống kê không chú ý đến đặc điểm phân bố của đối tượng, hiện
tượng.


(Nguồn: />Hình 7: Biểu đồ biểu hiện số lượng người dùng internet toàn cầu
Khác với phương pháp biểu đồ bản đồ, phương pháp bản đồ đồ giải
chỉ thể hiện cường độ trung bình, những chỉ số tương đối của đối tượng,
hiện tượng trong phạm vi lãnh thổ mà trong kinh tế - xã hội thì như mật độ
trạng trại của một khu vực, hay tỷ trọng phát triển chăn nuôi gia cầm trong
một giai đoạn. Chỉ số này được hình thành từ mối quan hệ của hai chỉ số
tuyệt đối nào đó trên cơ sở chia hai dãy số tuyệt đối trên cùng đơn vị lãnh
thổ hoặc từ việc tính toán các tỷ lệ phần trăm
2.2. Đặc điểm của phương pháp cartogram
Chất lượng của phương pháp bản đồ đồ giải phụ thuộc vào hệ thống
phân chia các đơn vị lãnh thổ và hệ thống thang bậc thể hiện nội dụng số
liệu. Các đơn vị lãnh thổ càng nhỏ và biên độ số lượng của thang bậc càng
nhỏ thì đặc trưng địa lý của các đối tượng, hiện tượng họa đồ và mức độ
chi tiết của nội dung bản đồ càng cao. Tuy nhiên nếu quá nhiều thang bậc
thì sự phân biệt về màu khó khăn, tính rõ ràng của bản đồ bị hạn chế. Vì thế,
phải tùy theo mục đích thành lập bản đồ và đặc trưng các chỉ số tương đối
của đối tượng mà chọn hệ thống thang bậc thích hợp.

(Nguồn: />Hình 8: Phương pháp bản đồ đồ giải trong tỷ lệ các thành phố có tiềm
năng căn bản cho phát triển du lịch của một lãnh thổ
Trong bản đồ trên, các thành phố có màu xanh đậm thì có ít tiềm
năng để phát triển du lịch, các thành phố có màu cam là phát triển trung
bình, các thành phố có màu xanh là phát triển cao và màu vàng chỉ các
vùng có tiềm năng phát triển du lịch rất cao.
Các cường độ trung bình của đối tượng được thể hiện trên các đơn vị
lãnh thổ bản đồ không theo sự biến thiên liên tục mà được chia ra các nhóm
tạo thành các thang cấp bậc, mỗi thang cấp bậc được chọn một cường độ
màu sắc hoặc nét chải. Khi thể hiện trên bản đồ các đơn vị lãnh thổ của đối
tượng có chỉ số tương đối thuộc thang bậc nào thì được thể hiện màu sắc
hoặc nét chải của thang bậc ấy.
Đặc tính số lượng của đối tượng được thể hiện theo nguyên tắc thang
bậc nên vấn đề lựa chọn hợp lý hệ thống các thang bậc có ý nghĩa rất quan
trọng, quyết định chất lượng bản đồ ví dụ như tỷ lệ thất nghiệp của một khu
vực được chia theo độ tuổi. Việc chọn thang bậc phải được tiến hành trên
cơ sở phân tích hệ thống các chỉ số tương đối của một đối tượng theo các
đơn vị lãnh thổ, không chỉ trên cơ sở các số liệu thống kê mà còn phải tính
đến cả mối quan hệ kinh tế, đặc trưng đối tượng.


Xác định khoảng cách của các thang có thể theo các nguyên tắc:
thang số cộng, thang cấp số nhân hoặc thang hỗn hợp. Việc lựa chọn bậc
thang không thể tùy tiện mà phải trên cơ sở phân tích hàng loạt các chỉ số
thống kê tương đối theo đơn vị lãnh thổ.
- Thang cấp số cộng được tính theo nguyên tắc : a; a+b; a+b+b….
Ví dụ: Nhỏ hơn 100
101 – 200

201 – 300
301 – 400
….
- Thang cấp số nhân được tính theo nguyên tắc: a; ak; ak2; ak3…
Ví dụ: nhỏ hơn 50
51 – 500
501 – 5000
5001 – 50.000
……
Thang theo cấp số cộng thường được sử dụng khi cường độ các đối
tượng thay đổi chậm với biên độ không lớn.
Thang cấp số nhân thường được vận dụng khi cường độ các đối
tượng thay đổi nhanh với biên độ lớn
Thang hỗn hợp thường được sử dụng khi cường độ các đối tượng
biến đổi thất thường, phân tán.
Sau khi đã có hệ thống thang bậc hợp lý, trên bản đồ đánh số các đơn
vị lãnh thổ có cường độ nằm trong các thang bậc đã xác định, sau đó thể
hiện bằng màu sắc hoặc các nét chải đã quy định cho thang bậc
a) Ưu điểm của phương pháp trong sử dụng bản đồ kinh tế - xã hội
- Đơn giản dễ tính toán, tính trực quan cao. Đặc biệt phương pháp
này thể hiện được sự biến đổi cường độ của hiện tượng nghiên cứu
một cách rõ ràng, liên tục.
b) Nhược điểm của phương pháp trong sử dụng bản đồ kinh tế - xã
hội


- Không thể hiện sự khác biệt về cường độ các hiện tượng bên
trong đơn vị lãnh thổ trong khi đó đặc điểm phân bố của hiện
tượng có thể khác nhau rất lớn trong từng đơn vị lãnh thổ.
- Thể hiện dàn đều các ký hiệu trên diện tích lãnh thổ có nghĩa là

giả định sự phân bố của các hiện tượng, đối tượng nghiên cứu là
đồng đều ở tất cả mọi nơi trong phạm vi một lãnh thổ.
Về phương pháp thể hiện thì phương pháp đồ giải rất dễ nhầm lẫn
với phương pháp nền chất lượng nhưng về bản chất thì hoàn toàn khác
nhau. Phương pháp đồ giải biểu hiện cường độ của đối tượng còn phương
pháp nền chất lượng biểu hiện đặc tính của đối tượng.

(Nguồn:
/>oil_spatial/en_urbansms/urbansms_casestudies/)
Hình: 9: Bản đồ hiện trạng sử dụng đất dùng phương pháp nền định
lượng


(Nguồn: />Hình 10: Phương pháp nền định lượng dùng để thể hiện tỷ lệ thất
nghiệp ở Ba Lan


KẾT LUẬN
Hai phương pháp cartodigram và cartogram là hai phương pháp
thường hay được sử dụng để thể hiện về các vấn đề kinh tế - xã hội cũng
như trong địa lý tự nhiên. Tuy nhiên khi xây dựng bản đồ rất ít khi chỉ thực
hiện một phương pháp riêng lẻ để thể hiện nội dung mà người ta thường
phối hợp hay nhiều phương pháp để thể hiện nội dung muốn thể hiện.
Chính vì vậy việc tìm hiểu nghiên cứu các phương pháp thể hiện sẽ giúp
chúng ta nắm bắt được tính chất của việc trình bày bản đồ khiến cho việc
thể hiện nội dụng bản đồ được trực quan và dễ hiểu hơn đặc biệt là trong
các ngành kinh tế - xã hội.