Thực trạng chảy máu chất xám

Chảy máu chất xám (tiếng Anh: human capital flight hoặc brain drain) là
thuật ngữ dùng để chỉ vấn đề di cư quy mô lớn của nguồn nhân lực có
kiến thức và kĩ thuật từ một nước qua những nước khác. Mặc dù thuật
ngữ ban đầu dùng để chỉ những công nhân kĩ thuật đi qua những nước
khác, ý nghĩa của nó đã mở rộng thành: "sự ra đi của những người có kiến
thức hoặc có chuyên môn từ một quốc gia, khu vực kinh tế, hoặc các lĩnh
vực khác, vì điều kiện sống hoặc tiền lương tốt hơn".[1]
Chảy máu chất xám là một hiện tượng mang tính toàn cầu, tuy xảy ra số
lượng lớn ở những nước đang phát triển nhưng tại những nước phát triển
cũng diễn ra hiện tượng này, gây thiệt hại đến quá trình phát triển kinh tế.
Chính quyền các nước đã đề ra những chính sách nhằm kìm hãm hiện
tượng này và thu hút chất xám quay về bằng nhiều biện pháp.

Các nguyên nhân chính của lực hút chất xám ở các nước có điều kiện là:
1. Lương cao, mức sống cao
2. Nền khoa học - công nghệ cao
3. Môi trường học tập và làm việc tốt
4. Cơ chế tuyển dụng công bằng
5. Có chính sách ưu đãi đối với người tài.[2]

Hiện tượng chảy máu chất xám diễn ra chủ yếu ở các nước đang phát
triển còn do tác động của nhu cầu thị trường lao động thế giới: dư thừa lao
động phổ thông nhưng khan hiếm nhân lực lao động trí thức cấp cao. Tình
trạng này dẫn đến các chính sách cạnh tranh thu hút nhân tài chủ yếu ở
châu Âu và Mỹ, bao gồm: sửa đổi luật di dân, cấp visa việc làm, đề mức
lương cao, đầu tư các chế độ đãi ngộ, xây dựng các quỹ nghiên cứu hoặc
quỹ học bổng,...
Một số nguyên nhân tạo lực đẩy chất xám là tình trạng lương thấp, thiết bị
lỗi thời, tương lai không sáng sủa, ít lựa chọn cho các nhà khoa học nếu

làm việc ở các nước sở tại, chế độ đãi ngộ kém, môi trường nghiên cứu
khoa học không phù hợp, giá trị lao động thực sự chưa được đề cao.
Riêng tại châu Phi còn do các yếu tố nghèo đói, chính trị bất ổn định
(chiến tranh, đại loạn) và nguồn ngân sách đầu tư cho lĩnh vực khoa học
kỹ thuật quá thấp (0,3 % GDP).[3]
Một số khía cạnh cá nhân có thể kể đến như: sự tác động từ gia đình (ví
dụ người thân ở nước ngoài) hoặc do sở thích cá nhân thích khám phá và
muốn được cải thiện sự nghiệp,...[1]

Tình trạng chảy máu chất xám tại các quốc gia nghèo là một nguyên nhân
quan trọng khiến khoảng cách giàu nghèo giữa các quốc gia ngày càng rõ
rệt và gây ra những hậu quả khó lường cho các nước đang phát triển.
Nguồn chất xám bị chảy máu khiến kinh phí đào tạo của quốc gia không
ngừng thất thoát, đồng thời phải bỏ ra một nguồn kinh phí lớn để trả lương
cho các chuyên gia nước ngoài mời về. Tại châu Phi, khoản phí này chiếm
1/3 nguồn viện trợ huy động được từ nước ngoài. Bên cạnh đó, nhiều
công trình nghiên cứu khoa học không có nhân lực thực hiện, thành tựu
khoa học kĩ thuật không được phổ biến và ứng dụng. Việc các nhà khoa
học sang làm việc cho nước ngoài cũng tác động xấu đến người dân và
các giới tri thức khác trong nước. Đây là một sự lãng phí lớn về tài sản
quốc gia, làm chậm tốc độ phát triển nền kinh tế.[3]

Trung Quốc là nước có các biện pháp ứng phó với chảy máu chất xám.
Theo đối sách "Brain Loss -> Brain Gain", tức là chấp nhận chảy máu chất
xám ban đầu thu lại chất xám về sau, chính phủ khuyến khích học sinh du
học và làm việc ở nước ngoài, thậm chí nhập quốc tịch hay kết hôn với
người nước ngoài. Sau đó, nhờ bản sắc văn hóa độc đáo và tinh thần dân
tộc cao của người Hoa, kết hợp với đưa ra những chính sách ưu đãi đặc
biệt, chính phủ đã vận động khá thành công lực lượng trí thức, doanh
nhân mang tri thức khoa học, công nghệ cao và tư bản về nước.[2] Ngoài

một số chính sách như tập trung nâng cấp hệ thống giáo dục bậc đại học,
trao giải thưởng nghiên cứu khoa học hàng năm cao, Trung Quốc cũng đã
đề ra các quy định về sáu loại đối tượng không được phép ra làm việc ở


nước ngoài nếu không được sự đồng ý của cơ quan có thẩm quyền, bao
gồm: công chức nhà nước, chuyên gia kỹ thuật, các nhà quản lý nhân sự
làm việc trong các dự án hoặc chương trình nghiên cứu lớn, những người
tham gia chiến lược phát triển khu vực miền tây Trung Quốc, người làm
trong các bộ phận cơ mật hoặc công tác liên quan tới pháp luật.[3]
Châu Á và châu Phi cũng đang nỗ lực đưa ra những chính sách giảm tỉ lệ
chảy máu chất xám.[3]

Nền kinh tế toàn cầu đổi mới mạnh mẽ đang tạo ra "sự lưu thông chất
xám" hay "chuỗi chất xám" thay cho "chảy máu chất xám", trong đó nhân
tài trở về quê hương với vốn, kỹ năng và tri thức cùng với nhiều mối quan
hệ với doanh nghiệp đa quốc gia cũng như hệ thống công nghệ, đóng vai
trò không nhỏ trong sự phát triển của đất nước. Một số người có trình độ
cao chọn ở lại nơi điều kiện vẫn đóng góp cho quốc gia dưới hình thức gửi
kiều hối về nước và hỗ trợ xây dựng quan hệ doanh nhân.[4]
Đợt chảy máu chất xám đầu tiên của Nhật diễn ra vào khoảng đầu thập
niên 90, khi các công ty Hàn Quốc như Samsung vàLG thu hút hàng loạt
kỹ sư giỏi về lĩnh vực bán dẫn và điện lạnh, vươn lên thành những tập
đoàn hùng mạnh thông qua con đường chuyển giao công nghệ. Trong khi
đó, các hãng công nghệ lớn của Nhật liên tục gặp nhiều thất bại do sức
cạnh tranh của các đối thủ này.[6][7]
Từ năm 2007, Nhật Bản đối mặt với hiện tượng chảy máu chất xám khi
nhiều nhà máy trong nước phải cắt giảm quy mô sản xuất một số mặt
hàng (như khuôn đúc các linh kiện, thiết bị), khiến hàng ngàn kỹ sư sang
tìm việc ở các nước lân cận nhưĐài Loan, Hàn Quốc và Trung Quốc.[8] Bên

cạnh việc kĩ sư Nhật có thể nhận được mức lương cao hơn trong nước khi
làm việc tại các quốc gia mới nổi đang thiếu nguồn nhân lực chất xám,
việc Nhật tăng tuổi lĩnh lương hưu lên 63 đến 65 trong khi tuổi nghỉ hưu
của nam là 60 cũng góp phần đẩy các kĩ sư lớn tuổi sang Trung Quốc
công tác. Điều này đồng nghĩa với việc Trung Quốc đang được tiếp cận
với công nghệ và các kỹ năng của Nhật mà từ đó, có thể ứng dụng để sản


xuất hiệu quả các mặt hàng chất lượng cao xét về dài hạn. Một giới chức
Nhật Bản cho rằng các nền kinh tế mới nổi đang tự do hưởng lợi từ những
gì mà Nhật đã gây dựng. Thống kê thương mại của Trung Quốc cho thấy
rõ sự tiến bộ này. Tuy nhiên, việc ngăn chặn dòng kỹ sư Nhật sang Trung
Quốc tìm việc được cho rằng gần như là không thể khi khi ước tính hơn
10% dân số Nhật bắt đầu đến tuổi về hưu, trong đó có nhiều kỹ sư.[6]
Do e ngại sẽ mất lợi thế trong ngành kỹ thuật so với các quốc gia mới nổi,
chính phủ Nhật đã đề ra chính sách thuyết phục các công ty trong nước
đưa ra mức lương cao và nhiều cơ hội thăng tiến hơn nhằm ngăn chặn
hiện tượng này.[8] Bên cạnh đó, nhiều người lao động Nhật Bản cũng đề
xuất chính phủ điều chỉnh tuổi hưu, một vấn đề được xem là cứng nhắc để
họ tiếp tục làm việc.[7]
Nga
Trong vòng 10 năm kể từ khi chủ nghĩa xã hội ở Nga tan rã, ước tính có
khoảng từ 500.000 tới 800.000 chuyên gia người Nga sang các nước
phương Tây lập nghiệp. Lý do chủ yếu là do lương thấp, điều kiện làm
việc nghèo nàn và không có tương lai phát triển nghề nghiệp.[24] Trong khi
đó, nhiều nước phương Tây dành nhiều ưu ái cho các nhà khoa học vật lý,
toán học và sinh học của Nga. Tình trạng "chảy máu chất xám" khiến Nga
thiệt hại hơn 30 tỉ USD/năm.[3]
Tháng 10 năm 2011, hàng trăm nhà khoa học Nga đã biểu tình ở thủ
đô yêu cầu chính phủ thay đổi phương thức hỗ trợnghiên cứu khoa

học trước xu hướng tăng mạnh số lượng những người chuẩn bị ra đi. Một
nhà khoa học phân tích rằng "100% những người trẻ khi nhận được cơ hội
làm việc ở nước ngoài sẽ bỏ ra đi" do sự chênh lệch lớn về lương bổng
giữa một nhà nghiên cứu mới vào nghề và một nhà nghiên cứu lâu năm,
do các khoản khoản đầu tư cho nghiên cứu cơ bản quá thấp và một số
quan liêu xã hội.

“ Nếu có nhà khoa học đề xuất một ý tưởng thiên tài, các quan chức của
chúng ta sẽ nhét nó vào một cái quan tài. ”


— Ginzburg - nhà vật lý học người Nga đoạt giải Nobel năm 2003
Chính phủ Nga đã có những chính sách như giảm thuế thu nhập, hỗ trợ
nhà ở và tinh giảm các thủ tục hành chính,... cho các chuyên gia nước
ngoài nhằm thu hút chất xám nhưng hiệu quả không cao. Nga đứng thứ
32 trong 35 nước là điểm đến tiềm năng cho công việc.[24]

Khoảng 70% những sinh viên Việt mới tốt nghiệp ở nước ngoài không
quay trở về sau khi đã nhận bằng. Lý do chính là vì họ không có những cơ
hội phát triển tương tự ở trong nước.[15]
Các nhà vô địch cuộc thi kiến thức Đường lên đỉnh Olympia, tổ chức từ
năm 1999, dành cho học sinh trung học phổ thông, được Đại học Kỹ thuật
Swinburne Úc trao tặng 100% học bổng. Trong số 13 người đã tốt nghiệp
chỉ có duy nhất 1 người trở về nước làm việc.[16]