Giáo trình khí tượng nông nghiệp - Chương II

Chương II. CÁC KI N TH C CHUNG V KHÍ QUY N TRÁI Ð T
Trái ñ t, b ng l c hút c a mình đã t p trung xung quanh nó m t l p các ch t khí
đư c g i là khí quy n. L p khí quy n g n m t đ t có vai trị h t s c l n lao đ i v i s s ng
trên trái đ t, là mơi trư ng quan tr ng c a n n s n xu t nông nghi p.
H n h p các ch t khí t o nên khí quy n đư c g i là khơng khí. Trong khí quy n liên
t c x y ra các quá trình và hi n tư ng v t lý: s tu n hoàn nư c, các hi n tư ng quang h c,
ñi n h c. T p h p các hi n tư ng và q trình v t lý đó chính là ch ñ th i ti t c a m t
vùng. m t ch ng m c nào đó s bi n ñ i c a th i ti t ñã t o nên nh ng ñi u ki n c n
thi t cho s s ng nói chung và cho ngành s n xu t nơng nghi p nói riêng. S bi n đ ng thái
q c a nó có th d n đ n nh ng thiên tai ñe d a cu c s ng và các ho t ñ ng s n xu t c a
con ngư i.
Gi a khí quy n, sinh quy n, th y quy n và đ a quy n ln ln trao ñ i tương tác l n
nhau trong su t quá trình l ch s hình thành trái đ t đă t o nên nh ng cân b ng ñ ng.
Nh ng cân b ng này có tác d ng duy trì, tái t o các pha c a cân b ng tư nhiên. N u m t
ñi u ki n nào đó trong cân b ng b phá v s gây ra nh ng t n th t không lư ng trư c
ñư c. S ho t ñ ng thi u ý th c b o v thiên nhiên c a con ngư i ngày càng xâm ph m cân
b ng sinh thái, làm cho ngu n tài nguyên ngày càng c n ki t. Hàng năm 17 tri u hecta r ng
nhi t ñ i, 300.000 ha r ng thưa b khai thác quá m c. M t ph n ba di n tích đ t đai b đe
do b i n n hoang m c hóa. N n ô nhi m không khí, ô nhi m nư c ñã làm m t ñi ư c
ch ng 5 - 10% s lồi sinh v t t nay đ n năm 2020; và đ n năm 2050 s lồi sinh v t b
di t ch ng s lên ñ n 25%. Sinh quy n b phá v s gây ra s bi n đ ng khí h u và khơ h n,
lũ l t trên trái ñ t ngày m t gia tăng.
Vi c b o v cân b ng sinh thái là v n ñ quy t ñ nh s t n vong c a loài ngư i. M i ngư i
c n có ý th c b o v nó. Ð làm cơ s cho nh ng hi u bi t chúng ta l n lư t xem xét nh ng
v n ñ sau ñây:
1. C U TRÚC THEO CHI U TH NG Ð NG C A KHÍ QUY N
D a trên nh ng đ c tính v t lý và tính ch t ho t đ ng, khí quy n trái đ t đư c chia
thành 5 t ng m i t ng có nh ng đ c trưng v t lý khác nhau (xem sơ ñ hình 2.1).
1.1. T ng đ i lưu (Troposphere)
Là t ng khơng khí g n m t đ t nh t, đ cao trung bình c a nó vào kho ng 11 km: hai
c c trái ñ t ch cao t 8 - 10 km, cịn vùng xích đ o là 15 - 18 km. Ð cao c a t ng khí

quy n này do đ cao c a các dịng ñ i lưu quy t ñ nh, b i v y nó thay đ i theo mùa trong
năm và thay ñ i theo vĩ ñ ñ a lý, do tính ch t nhi t l c quy t ñ nh.
T ng đ i lưu là t ng khí quy n ho t ñ ng nh t. Các hi n tư ng th i ti t, mưa, n ng,
mây, dông bão... ñ u x y ra t ng khí quy n này. T ng đ i lưu cũng là mơi trư ng s ng c a
t t c các sinh v t trên trái ñ t.
Ð c ñi m quan tr ng c a t ng ñ i lưu là nhi t ñ gi m d n theo ñ cao. Trung bình c
gi i h n trên c a nó xu ng r t th p, có
lên cao 100m nhi t ñ gi m xu ng 0,640C. Nhi t ñ
0
th ñ t - 70 C vùng xích đ o c a trái ñ t.
t ng này thư ng x y ra hi n tư ng các dịng khơng khí đi lên ho c đi xu ng (do các
trung tâm khí áp cao, khí áp th p..., do g p các chư ng ng i v t trên m t ñ t, do s tranh ch p

27
Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------


gi a các kh i khơng khí...). Hi n tư ng thăng giáng c a các kh i khơng khí ñã làm thay ñ i
ch ñ nhi t, m c a khơng khí.

(Kh o sát khí quy n, Oklahoma - 1997)
Chúng ta bi t r ng các ch t khí ñ u ch a ñ ng năng lư ng ñư c g i là ñ ng năng. Ð ng
năng c a ch t khí ph thu c vào áp su t khí quy n, nó đi u khi n tr ng thái nhi t: khi b nén
chúng nóng lên, khi giãn n chúng b l nh ñi. T nguyên lý đó ta có th suy ra r ng: Kh i
khơng khí khi chuy n đ ng đi lên, áp su t gi m d n và giãn ra do dó chúng l nh ñi.
Ngư c l i, s v n chuy n t cao xu ng th p, khơng khí tr ng thái b nén và làm nhi t
ñ c a nó tăng lên. Gi thi t r ng kh i khơng khí chuy n đ ng nhanh, khơng có s trao ñ i
nhi t ho c s xáo tr n v i kh i khơng khí xung quanh. Hi n tư ng đó đư c g i là đo n nhi t,
có nghĩa là khơng có s trao đ i nhi t v i xung quanh.
Các kh i không khí đi lên bao gi cũng có hi n tư ng ño n nhi t l nh; các kh i khơng

khí đi xu ng thư ng kèm theo hi n tư ng đo n nhi t nóng. các kh i khơng khí khơ (chưa
28
Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


bão hịa hơi nư c) m c đ tăng ho c gi m nhi t ñ là 10C cho 100m g i là đo n nhi t khơ.
kh i khơng khí bão hịa hơi nu c thì m c đ tăng ho c gi m nhi t ñ là 0,50C/100m g i là
ño n nhi t m. Ð i v i kh i khơng khí b c lên cao lúc ñ u l nh ñi theo m c ño n nhi t khơ
b i vì nó chưa bão hịa hơi nư c, ñ n m t ñ cao nh t đ nh nhi t đ khơng khí đã gi m ñ n
ñi m sương, và tr nên bão hòa hơi nư c, s ti p t c gi m nhi t ñ theo m c ñ ño n nhi t
m.
K t qu th ng kê s li u cao không 30 năm (1961 - 1990) Hà N i cho th y, vào mùa
ðơng l p khơng khí 500 mét thư ng xu t hi n l p ngh ch nhi t (th hi n rõ trong giá tr
nhi t ñ t i cao), còn mùa Hè l p ngh ch nhi t y u hơn. Do có l p ngh ch nhi t, l p khơng
khí cao hơn thư ng x y ra ngưng k t hơi nư c.
B ng 2.1. Nhi t đ khơng khí kh o sát lúc 7h (0h GMT)

các ñ cao t i Hà N i

(S li u 30 năm 1961 -1990)
M c (mét)

Tháng I

Tháng VII

0

Ttb

Tmax

Tmin

Ttb

Tmax

Tmin

0

14,6

23,0

5,5

27,3

31,4

21,6

200

13,8

21,7

3,5

26,2

31,9

20,3

500

12,5

24,7

0,9

25,2

30,0

19,1

1000

10,6

21,4

0,6

22,8

27,7

16,0

1500

9,3

19,1

-1,5

20,0

24,8

15,3

2100

7,9

18,1

-1,7

16,6

20,8

2,0

3100

5,0

14,2

-3,7

11,1

15,7

7,9

Ngu n: TS. Hồng Th Phương H ng (ðài khí tư ng cao không Hà N i)
Hi n tư ng thăng, giáng c a các kh i khơng khí trong t ng ñ i lưu thư ng di n ra hàng
ngày, v i cư ng ñ m nh hay y u tùy theo ch ñ nhi t c a m t ñ t và là nguyên nhân làm
hơi nư c ngưng k t, t o thành mây, mưa... Hi n tư ng đi xu ng c a các kh i khơng khí (
các trung tâm áp cao, trên các sư n núi xu ng...) làm cho khơng khí nóng lên, đ m xa d n
tr ng thái bão hòa. Hi n tư ng thăng, giáng c a các kh i không khí là m t hi n tư ng đ c
trưng quan tr ng c a t ng ñ i lưu.
T ng ñ i lưu chi m 80% kh i lư ng khí quy n và 90% hơi nư c, thành ph n khí quy n
t ng này ln ln di n ra s trao ñ i gi a m t ñ t, m t ñ i dương và khí quy n.
1.2. T ng bình lưu (Stratosphere)
T ng bình lưu là t ng ti p giáp v i t ng ñ i lưu, lên cao t i 50 - 55km. Ð c đi m c a
t ng bình lưu là khơng khí ít b xáo tr n theo chi u th ng đ ng. Có th tách t ng này thành hai

l p:
- L p ñ ng nhi t: n m sát t ng ñ i lưu lên cao t i 25km, nhi t đ ít thay đ i, trung bình
vào kho ng -550C. L p khí quy n này thư ng chuy n ñ ng theo chi u n m ngang t đơng
sang tây. Kích thư c các kh i khơng khí này có th t i hàng nghìn cây s .
29
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


- L p ngh ch nhi t: ñ cao t 25 ñ n trên 50km. t ng này nhi t ñ tăng d n theo ñ
cao, nhi t ñ trung bình vào kho ng 00C, t i đa có th t i trên +100C.
Sư tăng d n nhi t ñ c a l p khí quy n này có th là do s có m t c a t ng ôzôn, ch t
h p thu m nh các tia sóng ng n c a b c x m t tr i.
- Phía trên t ng ngh ch nhi t là ñ nh t ng bình lưu (Stratopause), nhi t ñ khá n ñ nh,
kho ng 00C ñ cao 55km.
1.3. T ng trung gian (Mesosphere)
T ng trung gian n m trên t ng bình lưu cho đ n đ cao 80 - 90 km. T ng này nhi t ñ
gi m d n theo ñ cao và ñ t ñ n giá tr - 700C ñ n - 800C.
1.4. T ng ñi n ly (Thermosphere)
T ng ñi n ly hay còn g i là t ng nhi t quy n là t ng khơng khí có đ cao t 80 đ n
800km. t ng này khơng khí r t thưa loăng. Dư i tác d ng c a các tia b c x , các ch t khí
đ u b phân ly và b ion hố m nh. Khí quy n ñây có ñ d n ñi n cao.
Ð d n ñi n cao t ng ñi n ly là nguyên nhân làm ph n h i các sóng vơ tuy n phát ñi
t m t ñ t, nh v y mà m i thi t b vơ tuy n đi n m t ñ t, các v tinh nhân t o m i có th
ho t đ ng bình thư ng đư c.
T ng ion có th nh n th y hai c c đ i ion hóa

đ cao 100 km và 180 - 200km.

Ð c ñi m quan tr ng c a t ng khí quy n này là nhi t đ khơng khí cao và tăng nhanh
theo đ cao. đ cao 200km có nhi t đ 6000C, cịn gi i h n trên là 20000C.

1.5. T ng khuy ch tán (Exosphere)
Gi i h n trên c a t ng này vào kho ng 2000 ñ n 3000 km, là t ng chuy n ti p gi a khí
quy n và khơng gian vũ tr (Outer space), khơng khí t ng này r t thưa loãng thành ph n ch
y u là hydrô và hêli.
2. M T Ð , KH I LƯ NG VÀ S

PHÂN B

KHÍ QUY N THEO CHI U CAO

2.1. M t đ khơng khí
M t đ khơng khí là kh i lư ng ch t khí có trong 1m3 khơng khí, hay là t s gi a kh i
lư ng và th tích c a ch t khí, đư c kí hi u là ρ.
L n ñ u tiên trên th gi i, m t ñ khơng khí đư c xác đ nh vào th k th 17 sau khi
sáng ch ra bơm khơng khí. M t đ khơng khí đi u ki n tiêu chu n (áp su t khí quy n 760
mm; nhi t đ khơng khí 00C) b ng 1,293 kg/m3. Cịn n u áp su t khí quy n b ng 1000 mm thì
m t đ khơng khí là 1,276 kg/m3.
M t đ khơng khí ph thu c vào m t s y u t v t lý như: nhi t ñ , áp su t khí quy n
và đ m khơng khí. Ð xác đ nh m t đ khơng khí ngư i ta có th dùng các thi t b máy móc
đo đ m tr c ti p, và cũng có th xác đ nh m t cách gián ti p d a trên hai y u t là nhi t đ và
áp su t khí quy n.
Ð i lư ng ngh ch ñ o c a m t ñ khơng khí đư c g i là th tích riêng c a khơng khí
(V):

30
Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


V=

1

(1)

ρ
M t đ khơng khí ph thu c vào nhi t đ (T) và áp su t khí quy n (P). S ph thu c
này ñư c bi u th b ng phương trình Clapayron là phương trình đư c rút ra t nh ng ñ nh lu t
v t lý cơ b n Boymariotte và Gayluitsac
PV = RT
Trong đó:

(2)

P- áp su t khí quy n (mm);
V- th tích riêng;
R- h ng s ch t khí;
T- nhi t đ tuy t đ i c a khơng khí.

Thay (1) vào (2) ta có:
ρ

P

=

R.T
1

Th a nh n h ng s ch t khí R = 2,064 cal/mol. đ =

0,4845

hay ρ = 0,4845 x

P
(3)

273 + t

t là nhi t đ khơng khí tính theo đ bách phân (0C).
Ta có th dùng phương trình (3) đ xác đ nh m t đ khơng khí
đ và áp su t nào c a khí quy n.

b t kỳ đi u ki n nhi t

T phương trình (3) ta suy ra r ng: M t đ khơng khí t l thu n v i áp su t c a khí
quy n (áp su t càng tăng thì kh i lư ng ch t khí có trong 1m3 khơng khí càng 1 n và do đó
m t đ khơng khí tăng). M t đ khơng khí t l ngh ch v i nhi t ñ . Nhi t đ khơng khí càng
tăng thì m t đ khơng khí gi m, vì nhi t đ tăng th tích tăng làm cho kh i lư ng c a m t đơn
v th tích khơng khí gi m.
B ng 2.2. nh hư ng c a nhi t ñ và m ñ đ n m t đ khơng khí
Nhi t đ khơng khí (0C)

3

M t đ khơng khí (g/m )

0

10

20

30

M t đ khơng khí khơ

1293

1247

1203

1165

M t đ khơng khí bão hồ hơi nư c

1290

1241

1194

1194

3

6

11

18

Chênh l ch khơng khí khơ và m

M t đ khí quy n cịn ph thu c vào m đ khơng khí.
m t đ khơng khí càng gi m (b ng 2.2)

m đ khơng khí càng tăng thì

31
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


M t đ khơng khí gi m nhanh theo đ cao c a khí quy n. Càng lên cao thì kh i lư ng
ch t khí trong m t đơn v th tích càng gi m do s c hút c a trái đ t y u d n. Nói cách khác,
càng lên cao khơng khí càng thưa lỗng và ti n d n vào không gian vũ tru.
2.2. Kh i lư ng khí quy n và s phân b theo đ cao
Kh i lư ng khí quy n trái ñ t b ng 5,26.1018 kg. Trong khi ñó kh i lư ng c a ñ a quy n
là 5,96.1024 kg. Như v y kh i lư ng khí quy n ch b ng 1/1.000.000 kh i lư ng c a ñ a
quy n. Các k t qu nghiên c u g n ñây cho th y: G n 50% kh i lư ng khí quy n phân b t
m t ñ t ñ n ñ cao 5km, 75% ñ cao 10km và 95% ñ cao t m t ñ t đ n 20km. L p khí
quy n trên 80km ch ch a 0,5% kh i lư ng c a nó. Cho đ n nay vi c xác đ nh đ cao c a khí
quy n cịn g p nhi u khó khăn vì càng lên cao khơng khí càng thưa lỗng. Ngư i ta cịn quan
sát th y hi n tư ng c c quang ñ cao 1.100 km. Ði u đó cho ta th y đ cao đó v n cịn
khơng khí. Nh ng ch t khí đ cao 1000 km tr lên h t s c loăng. Các ch t khí có t c đ
chuy n đ ng l n vì g n như thốt kh i trư ng tr ng l c c a trái ñ t và t a vào không gian vũ
tr . Nhi u k t qu nghiên c u cho th y khí quy n trái đ t khơng có d ng đ i xung mà nó lép
v phía m t tr i và làm thành cái đi ch t khí c a trái ñ t kéo d i hàng ch c v n cây s .
3. THÀNH PH N KHƠNG KHÍ TRONG KHÍ QUY N TRÁI Ð T

3.1. Thành ph n khơng khí c a l p khí quy n g n m t ñ t
B ng 2.3. Thành ph n khơng khí khơ, khơng b ơ nhi m
STT

Tên ch t

Cơng th c

T l

T ng kh i lư ng (t n)

1

Nitơ

N2

78,09%

3850. 1012

2

Oxy

O2

20,94%

1180. 1012

3

Argon

Ar

0,93%

65. 1012

4

Cacbonic

CO2

0,032%

2,5. 1012

5

Neon

Ne

18 ppm

64. 109

6

Heli

He

5,2 ppm

3,7. 109

7

Metan

CH4

1,3 ppm

3,7. 109

8

Kripton

Kr

1,0 ppm

15. 109

9

Hydro

H2

0,5 ppm

0,18. 109

10

Nitơ ôxit

N2 O

0,25 ppm

1,9. 109

11

Cacbon monoxit

CO

0,10 ppm

0,5. 109

12

Ơzon

O3

0,02 ppm

0,2. 109

13

Sulfurdioxit

SO2

0,001 ppm

11. 106

14

Nitơ dioxit

NO2

0,001 ppm

8. 106

S trao đ i liên t c gi a khí quy n, đ a quy n, th y quy n và sinh quy n ñã t o nên
nh ng cân b ng ñ ng duy trì s có m t và t n t i c a các ch t khí trong khí quy n. Trong m t
đơn v th tích c a khơng khí khơ và s ch có ch a 78,08% nitơ (N2), 20,95% ôxy (O2), 0,93%
acgon (Ar), 0,03% cacbonic. Các ch t khí nêon, hê li, cripton, hrơ, xênon và ôzôn ch
32
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


chi m 0,01% (b ng 2.3). Trong khí quy n cịn có m t s ch t có thành ph n bi n ñ ng như
hơi nư c, b i khói, các ch t khí đ c h i, các ion và các ch t h u cơ do th c v t th i ra...
3.2. Vai trò c a các ch t khí trong khí quy n
a) Nitơ (N2)
Là ch t khí chi m t l l n nh t, là b xương c a khí quy n trái ñ t. Nitơ là nguyên t
dinh dư ng cho m i cơ th s ng, nó tham gia c u t o nên nhi u b ph n và cơ quan trong cơ
th ñ ng v t và th c v t. Trong s n ph m cây tr ng hàm lư ng nitơ t ng s khơng cao, song
nó gi vai trò c c kỳ quan tr ng trong quá trình sinh trư ng, phát tri n, hình thành năng su t
và ph m ch t c a cây tr ng. Vi n sĩ N.A. Macximov cho r ng: V s lư ng, nitơ ch chi m v
trí th tư trong thành ph n cơ th th c v t sau các ch t cacbon, hydro và ôxy. Ba ch t này t o
nên 95% tr ng lư ng cơ th th c v t, còn nitơ ch chi m t 1 ñ n 3%, nhưng thi u nitơ cây
khơng th s ng đư c.
Nitơ trong t nhiên là ngu n vô t n, nhưng th c v t khơng có kh năng đ ng hóa. Ch
m t s lồi vi khu n s ng t do trong đ t như Azotobacter, Clostridium pasterianum, vi
khu n c ng sinh r cây h ñ u (Rhisobium), t o c ng sinh bèo hoa dâu (Anabaena) m i
có kh năng đ ng hóa nitơ phân t - t o thành nh ng h p ch t ch a ñ m, b sung ngu n dinh
dư ng cho ñ t. Ph n l n th c v t s ng trong tình tr ng thi u nitơ b i vì r cây ch có th hút
nitơ dư i d ng các h p ch t như NH4+ , NO3-, urea [CO(NH2)2 ] ho c Alanin (axit amin phân
t nh ).
Ngu n ñ m cung c p thư ng xuyên cho ñ t là nh ng h p ch t nitơ tan trong nư c mưa,

sương mù, sương mu i.... H p ch t này hình thành ch y u do quá trình phóng đi n trong khí
quy n cung c p lư ng ñ m kho ng 3 - 4 kg/ha/năm, nh ng vùng khí h u nhi t đ i nhi u
mưa dơng, lư ng đ m thu đư c t nư c mưa có th t i 13 - 14 kg/ha/năm.
Các s n ph m ph th i c a sinh v t (r , lá, thân...) m c nát cũng là ngu n cung c p ñ m
cho ñ t. Trong s n xu t nơng nghi p, ngồi nh ng ngu n ñ m t nhiên k trên nơng dân cịn
bón phân đ m vơ cơ và h u cơ cho ñ t... Nh ng xác ch t ñ ng, th c v t, các s n ph ph m
nông nghi p cũng là ngu n b sung m t lư ng ñ m ñáng k cho ñ t.
Q trình chuy n đ i nitơ trên m t ñ t là hi n tư ng t nhiên, t o nên vịng tu n hồn
nitơ trong khí quy n, gi tr ng trái cân b ng nitơ gi a đ t và khí quy n. Ði u đó gi i thích
đư c b ng s t n t i c a th c v t trên b m t trái đ t khơng c n có tác đ ng c a con ngư i.
ð khai thác ngu n tài ngun nitơ khí quy n con ngư i đã s d ng nhi u phương pháp
khác nhau như dùng nhi t ñ và áp su t cao s n xu t phân vô cơ, s d ng phân vi sinh, tr ng
cây h ñ u và th bèo hoa dâu…
b) Ôxy (O2)
Ôxy chi m g n 21% th tích khí quy n, là ch t có kh năng h p th ch n l c m t s tia
b c x m t tr i góp ph n vào vi c đi u ti t ch đ nhi t khí quy n. Ơxy là ch t c n cho q
trình hô h p c a m i cơ th s ng, q trình ơxy hố các ch t do cơ th đ ng hóa đư c, gi i
phóng năng lư ng cung c p cho m i ho t ñ ng c a cơ th . Trong q trình hơ h p, sinh v t
hút ơxy t khí quy n t do và th i ra khí cacbonic (CO2).
Ơxy c n thi t cho s phân gi i các ch t h u cơ, ch t th i, và tàn dư sinh v t… làm s ch
môi trư ng. Gi s trong khí quy n khơng có ơxy, khơng có s phân gi i các s n ph m th a

33
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


c a quá trình s ng, thì xác ch t ñ ng th c, v t s làm cho môi trư ng b ơ nhi m nghiêm
tr ng.
Ơxy cịn c n thi t cho s ñ t cháy các lo i nhiên li u, gi i phóng nhi t lư ng cung c p
cho các ho t đ ng cơng nghi p, giao thông v n t i và các ngành kinh t khác.

Ngu n cung c p ôxy cho khí quy n ch y u là q trình quang h p c a th c v t. Cây xanh
quang h p th i ơxy vào khí quy n, b i v y nh ng nơi có cây xanh hàm lư ng O2 cao hơn và
khơng khí trong lành hơn. Hàm lư ng oxy khơng khí trong các k đ a ch t trư c ñây r t th p,
hàm lư ng này tăng d n qua các các k Ðá vôi (C sinh), Chu la (Trung sinh), k Ð Tam
(Tân sinh) do cư ng ñ quang h p cao. S suy gi m O2 gây nên nh ng h u qu nghi m tr ng
v hô h p cho th gi i sinh v t, tình tr ng nghèo oxy kéo dài thì cơ th s ch t. Ð i v i th c
v t, hàm lư ng 21% oxy khí quy n v n chưa đáp ng đ y ñ cho nhu c u sinh trư ng. Ch có
th c v t thu c nhóm C4 địi h i lư ng oxy và lư ng CO2 th p. Th nhưng, vi c đ t cháy nhiên
li u hố th ch trong cơng nghi p, giao thơng đã tiêu t n oxy và th i CO2 vào khí quy n. Vào
nh ng th p k g n ñây, do tăng cư ng ho t đ ng cơng nghi p, nhiên li u hoá th ch b thai
thác quá m c. Ngoài ra, nhu c u nguyên li u g gia tăng nên di n tích r ng cũng b thu h p là
nguyên nhân làm gi m hàm lư ng ơxy, tăng hàm lư ng CO2 trong khí quy n.
c) Ơzơn (O3)
Là d ng thù hình c a ơxy, có mùi đ c bi t, đư c g i tên theo ti ng Hi L p là Ơzơn khi có mùi). Ơzơn đư c hình thành do tác d ng c a các tia sóng ng n b c x m t tr i. Các tia
b c x này có năng lư ng l n làm phân ly các phân t ôxy thành nguyên t ; các nguyên t
ôxy l i liên k t l i thành ôzôn. Lư ng ơzơn trong khí quy n khơng nhi u và có m t t ng khí
quy n cao t 10 ñ n 50 km, t p trung ch y u t ng t 25 đ n 50 km. Ơzơn là lo i khí hi m
l p khơng khí g n m t đ t. M i phân t ơzơn đư c t o thành t 3 nguyên t oxi, b i v y
nhi u ngư i tin r ng ôzôn cũng có ích cho cơ th gi ng như ơxi. Nhưng th c t không ph i
v y, nhi u k t qu nghiên c u đã ch rõ ơzơn ñ c h i, s ô nhi m ôzôn tác ñ ng x u ñ n năng
su t cây tr ng. M t khác, l p ôzôn trên cao l i r t có ích vì nó làm nhi m v như b ph n l c,
h p th các b c x t ngo i t m t tr i chi u xu ng m t ñ t. Nh ng tia t ngo i r t nguy
hi m, nó tác ñ ng ñ n ADN c a t bào, gây ñ t bi n và ung thư da. Như v y ôzôn là tác nhân
gây ô nhi m v i khơng khí l p g n m t đ t nhưng là tác nhân b o v s s ng, ch ng tia t
ngo i t ng bình lưu. Trên t ng bình lưu c a khí quy n, nh ng tia t ngo i t m t tr i tác
ñ ng v i oxy r i chuy n hóa thành ơzơn. Ơzơn cũng có th chuy n thành oxy (O2) nh nh ng
ph n ng quang hoá. Trong t nhiên t n t i m t cân b ng đ ng gi a ơxy và ơzơn, duy trì
đư c l p ơzơn t ng bình lưu. M t s lo i khí do cơng nghi p phát th i có kh năng phân
h y O3, do đó làm th ng t ng ơzơn.
Ơzơn - lá ch n b o v

Tác d ng c a b c x M t tr i đã duy trì s s ng trên hành tinh c a chúng ta. Tác d ng
đó ph thu c vào ñ dài ban ngày, ñ cao M t tr i, mây, ñ m và ñ nhi m b n c a khơng
khí. B c x M t tr i chi u xu ng Trái ñ t dư i d ng sóng đi n t v i ph bư c sóng r t r ng.
B c x M t tr i chi u t i gi i h n ngồi c a khí quy n Trái đ t (ñ cao cách m t ñ t kho ng
3000km) g m các tia gamma, tia rơn ghen, tia t ngo i, tia nhìn th y, tia h ng ngo i và các
bư c sóng dài (sóng radio, TV). Các tia nhìn th y có bư c sóng t 0,39 µ* (ánh sáng tím) đ n
0,76µ (ánh sáng đ ). Khí quy n Trái đ t có tác d ng khu ch tán, h p th và l c m t b ph n
l n các tia b c x M t tr i. Vì v y, ngư i ta g i khí quy n là màn ch n các tia b c x , nó ch
dành l i 2 c a s cho m t ph n b c x M t tr i chi u xu ng m t ñ t, ñó là “c a s ” dành cho
các tia nhìn th y, m t s tia t ngo i ñi qua và m t "c a s " dành cho các bư c sóng dài chi u
34
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


xu ng Trái đ t.
Trong khí quy n Trái đ t, t i ñ cao kho ng 80km là t ng đi n ly (t ng ion hố). T ng
đi n ly có tác d ng h p th sóng c c ng n (bư c sóng nh hơn 0,099µ). Các tia t ngo i có
bư c sóng ng n, dao đ ng t 0,20 - 0,39µ. Các tia có bư c sóng t 0,20 - 0,28 µ g i là UV C, t 0,28 - 0,32 µ g i là UV - B. Các tia cịn l i có bư c sóng dài hơn t 0,32 - 0,39 µ g i là
UV - A. Trong s các tia này thì UV - B có tác d ng tích c c nh t ñ i v i ñ ng, th c v t và
con ngư i. UV - C b h p th b i thành ph n O3 c a khí quy n và UV - A xuyên qua t ng
ôzôn, nhưng l i b ph n x b i oxi và nitơ tr l i vũ tr . Như v y, trên th c t t n t i m t cơ
ch t nhiên b o v sinh quy n ch ng l i tác ñ ng nguy hi m c a các tia t ngo i. S dĩ các
tia t ngo i có bư c sóng dư i 0,28 µ khơng xun qua t ng bình lưu đư c vì có t ng ơzơn.
Khí ơzơn t nhiên ñư c hình thành là do các tia t ngo i chi u vào các phân t oxi (O2), phân
tách chúng thành các nguyên t (O), các nguyên t oxi l i ti p t c k t h p v i các phân t oxi
khác đ hình thành ơzơn (O3). Ph n ng di n ra theo các bư c:
O2 + B c x t ngo i = O + O
O + O2

= O3

Ơzơn có th h p th năng lư ng b c x t ngo i và l i phân hu theo ph n ng:
O3 + B c x t ngo i = O2 + O
Như v y, trong thiên nhiên, khí ơzơn ln ln phân hu và tái t o, gi ñư c s t n t i
n đ nh cho l p ơzơn. Khí ơzơn h p thu tia t ngo i nên có tác d ng che ch n cho b m t trái
ñ t. Vì th , l p ơzơn trong khí quy n đư c g i là chi c "ơ b o v " hay "lá ch n" cho sinh v t
trên Trái đ t. gi i h n ngồi khí quy n, b c x t ngo i chi m 7% t ng năng lư ng b c x
m t tr i, khi qua t ng khí quy n b ôzôn gi l i, ch còn l% chi u t i m t ñ t. m t ñ t hàm
lư ng b c x sóng ng n khơng nh ng khơng gây đ c h i cho cơ th s ng mà cịn có tác d ng
kích thích, thúc đ y các q trình trao đ i ch t, làm tăng cư ng sinh trư ng, phát tri n ñ cho
năng su t cao.
Trong nhi u th p k qua, do ho t ñ ng thi u ý th c c a con ngư i ñã và ñang làm t n
h i đ n l p ơzơn c a khí quy n. M t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng là nh ng ho t ñ ng
thái quá c a n n công nghi p, giao thông v n t i, s d ng ngày càng nhi u than, d u và khí
đ t, th i vào khí quy n m i năm hàng trăm tri u t n khí đ c như CO2, CFC, CO, CH4…, gây
ơ nhi m khí quy n và phá h y t ng ơzơn. Các nhà khoa h c d đốn r ng đ n năm 2030 s
suy thối t ng ơzơn trên ph m vi toàn c u s là 6,5%. Ð c bi t, s suy thái này x y ra m nh
các vĩ ñ cao, ñ n năm 2030 có th là 16% 600N. N u vi c c m s n xu t CFC có hi u qu
thì s suy thối trung bình v n m c 2% và 8% 600N.
d) Khí cacbonic (CO2)
đi u ki n bình thư ng khí CO2 ch chi m 0,032% th tích khí quy n nhưng nó là
ngu n dinh dư ng quan tr ng c a th c v t, là y u t t o thành năng su t. Ho t đ ng c a núi
l a, q trình cháy, q trình hơ h p c a sinh v t, s phân h y các h p ch t h u cơ là ngu n
b sung khí CO2 thư ng xuyên cho khí quy n. B lá c a th c v t là nơi h p thu khí CO2 ch
y u trong t nhiên.
Khí cacbonic c n thi t cho quá trình quang h p c a cây xanh, là nguyên li u t ng h p
các ch t h u cơ ñ m b o s sinh trư ng, phát tri n và t o năng su t. M t s lo i cây tr ng,
lư ng CO2 trong khí quy n chưa đ cung c p cho quá trinh quang h p ñ ñ t năng su t cao.
Nhi u thí nghi m tăng d n n ng đ CO2 trong mơi trư ng s ng c a th c v t cho th y, nâng
cao d n n ng ñ CO2 làm tăng cư ng ñ quang h p giúp th c v t sinh trư ng, phát tri n t t.

35
Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------


Hàm lư ng CO2 thích h p đ i v i các lo i cây tr ng không gi ng nhau. Hình 2.2 cho
bi t m i quan h gi a cư ng ñ quang h p và n ng đ CO2 c a m t lồi cây thơng. Qua ñ
th ta th y r ng kh năng ñ ng hố cao nh t c a gi ng thơng này khi hàm lư ng CO2 trong
khơng khí đ t t i 0,28%. Hàm lư ng đó cao g p 10 l n so v i đi u ki n bình thư ng.
Lư ng CO2 thích h p cho ngư i và gia súc t
0,02 - 0,03%. N u tăng lên trên 0,2% s gây
ng đ c và có th gây ch t. Vì v y các cơng
trình xây d ng nhà và chu ng tr i ph i ñ m
b o đi u ki n thơng thống đ lư ng CO2
không tăng t i m c gây h i.
Th c v t h p th CO2 qua các khí kh ng lá
và c ñ nh cacbon qua hàng lo t các ph n
ng c a quá trình quang h p. B c x m t tr i
là ngu n năng lư ng s d ng ñ t ng h p
nh ng ch t photphat cao năng (ATP Hình 2.2. Quang h p c a cây thơng và
Anđenozintriphotphate), tách hydro t phân
n ng đ CO2 trong khơng khí
t nư c r i c đ nh CO2 thành glucoze.
Cùng lúc đó, m t lư ng tương ng O2 ñư c gi i phóng vào khí quy n. Lư ng cacbon mà th c
v t c ñ nh hàng năm trên ph m vi toàn c u kho ng 4 - 9.1013kg. Trong m t ngày th c v t
h p th CO2 su t t sáng s m ñ n chi u t i, do đó ban ngày hàm lư ng CO2 gi m ñi, oxy
tăng lên và ñ t ñ n c c ñ i vào bu i chi u..S trao ñ i CO2 cũng x y ra gi a khí quy n và ñ i
dương, nư c bi n ch a lư ng CO2 l n hơn 50 l n so v i khơng khí và vì v y đ i dương đóng
vai trị đi u ch nh n ng đ CO2 c a khí quy n. CO2 có kh năng h p th b c x sóng dài ph n
x t m t đ t do đó ban đêm nhi t đ khơng khí khơng xu ng q th p. Hi n nay do khơng

khí b ơ nhi m, hàm lư ng CO2 ngày càng tăng gây nên "hi u ng nhà kính", nhi u th p k
qua nhi t đ khí quy n đang tăng lên (xem chương IX).
e) Hơi nư c
Hơi nưóc là m t m t xích c a vịng tu n hồn nư c trong t nhiên. m t đi u ki n nào
đó hơi nư c ngưng k t t o thành sương, sương mu i m t ñ t, sương mù và mây các t ng
khí quy n r i gây ra mưa, t o nên các hi n tư ng th i ti t khác nhau.
Lương hơi nư c ch a trong khí quy n t o nên đ m khơng khí. Lư ng hơi nư c có th
bi n đ ng t m t vài ph n nghìn đ n 4% th tích khí quy n (kho ng 0,02% vùng c c ñ i và
2,5% vùng nhi t ñ i). Hơi nư c gi m nhanh theo đ cao khí quy n, đ cao 10-15 km
khơng cịn th y hơi nư c. Hơi nư c đóng vai trị quan tr ng trong nhi u quá trình v t lý x y
ra trong khí quy n như s h p thu, khúc x , khu ch tán b c x m t tr i t o nên các hi n tư ng
quang h c (qu ng, tán m t trăng, m t tr ì, c u v ng, ráng…). Hơi nư c cịn có vai trị trong
vi c đi u ti t ch đ nhi t khí quy n nh kh năng h p thu sóng dài c a b c x , kh năng
chuy n tr ng thái t th hơi sang th l ng, th r n và ngư c l i. Hơi nư c có vai trị đ c bi t
quan tr ng trong ñ i s ng th c v t, ñ ng v t và con ngư i. Chúng ta s ti p t c nghiên c u k
các v n ñ này ph n sau (xem chương IV).
g) B i
B i là nh ng phân t v t ch t có kích thư c nh bé bay lơ l ng trong khí quy n. Thành
ph n c a b i trong khí quy n bi n ñ ng l n theo th i gian và không gian.
B i có trong khí quy n là do các q trình phong hóa đ t đá, q trình cháy c a các
m nh thiên th , cháy r ng, ho t ñ ng c a núi l a, ñ t cháy nhiên li u trong công nghi p, giao

36
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


thơng v n t i, ho t đ ng c a con ngư i và ñ ng v t… Năm 1938 ho t ñ ng c a núi l a
Cracatau (Liên Xô cũ) sinh ra m t lư ng b i khói kh ng l bao b c c trái ñ t, b i làm gi m
cư ng ñ b c x m t tr i, làm xu t hi n nh ng màu s c ñ c bi t trên b u tr i kéo dài trong
nhi u năm.

B i là nh ng h t nhân ngưng k t hơi nư c, ñ c bi t các h t b i có ch a nh ng ch t hút
m và d tan trong nư c. Khi hút các ph n t hơi nư c, b i d hòa tan t o thành nh ng h t
dung d ch nh bé tr thành nh ng h t nhân ngưng k t r t t t. ñi u ki n thu n l i h t nhân
ngưng k t y l n d n lên ñ t o thành nh ng gi t nư c mưa.
B i có vai trị quan tr ng trong vi c ñi u ti t ch đ nhi t khơng khí. Nh ng ph n t b i
nh bé có kh năng h p thu và b c x nhi t. L i d ng ñ c ñi m này ngư i ta ñã dùng bi n
pháp hun khói đ ch ng sương mu i, b o v cây tr ng trong mùa đơng.
Trong khơng khí ch a nhi u b i s gây ra nhi u b t l i cho cây tr ng. Hi n tư ng sương
mù khơ, sương mù đen ngăn c n ph n l n các tia b c x m t tr i chi u t i m t lá, làm gi m
cư ng ñ quang h p. B i có th b t kín khí kh ng c a lá cây c n tr vi c thoát hơi nư c m t
lá, nh hư ng x u ñ n các ch c năng sinh lý c a cây tr ng. Hi n tư ng mưa axit, mưa m u
Nga và B c M hi n nay ñã tàn phá r ng, ñ ng ru ng là do b i cơng nghi p th i vào khí
quy n mang tính axit... ð nghiên c u b i, ngư i ta đã phân lo i theo nhi u tieu chí khác
nhau.
+/ Phân lo i theo kích thư c: b i: Φ >10 µm; mù: Φ = 0,1 - 10 µm; khói: Φ < 0,1 µm.
G m 2 lo i: b i bay và b i l ng.
•

B i bay: có kích thư c Φ = 0,001 - 10 µm (tro, mu i, khói và các h t ch t r n nh chuy n
ñ ng Braonơ ho c rơi theo ñ nh lu t Stok. Gây t n thương cơ quan hô h p, b nh nhi m
b i th ch anh (silicose)

•

B i l ng :có kích thư c l n hơn 10 µm, rơi theo đ nh lu t Niutơn, gây b nh cho m t,
nhi m trùng, d ng da...

+/ Phân lo i theo ngu n g c: b i h u cơ (ph n hoa, ph n cơn trùng); b i vơ cơ (b i
khống, b i kim lo i, h n h p); b i t nhiên: b i vũ tr ; b i núi l a, bão cát; b i nhân t o: b i
công nghi p, b i giao thông…

+/ Phân lo i theo tính xâm nh p vào đư ng hơ h p: b i khơng l i ph nang: Φ <0,1
µm; b i l i ph nang: Φ = 0,1 - 5,0 µm; b i vào ph i nhưng l i ñư c ñào th i ra: Φ = 5 -10
µm; b i đ ng l i ngồi mũi: Φ > 10 µm.
+/ Phân lo i theo các đ c đi m khác: theo tác h i (nhi m ñ c, gây ung thư, xơ ph i,
nhi m trùng)
3.3. Thành ph n khơng khí trong đ t
Ð t đư c c u t o b i nh ng h t có kích thư c khác nhau, gi a các h t là nh ng khe h
ch a ñ y nư c ho c ch a đ y khơng khí. Nh ng lo i ñ t tr ng tr t thư ng có dung tích khe
h l n do tác đ ng c a các bi n pháp k thu t như làm ñ t, x i xáo ho c do r cây t o nên ...
Khơng khí trong đ t là m t trong nh ng y u t quan tr ng ñ m b o cho s sinh trư ng,
phát tri n c a b r cây tr ng, các loài sinh v t và vi sinh v t s ng trong ñ t d ng th i cũng là
y u t thúc đ y các q trình phong hố, hình thành đ t.
Khơng khí trong đ t khơng có thành ph n c đ nh như khí quy n. Khơng khí trong đ t
có hàm lư ng CO2 bao gi cũng cao hơn ngồi khí quy n vì trong ñ t thư ng ñư c b sung

37
Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


CO2 do s phân gi i ch t h u cơ, s hô h p c a sinh v t ñ t và c a b r th c v t. Hàm lư ng
CO2 thay ñ i theo mùa sinh trư ng và mùa khí h u.
Hàm lư ng ơxy và nitơ trong ñ t bao gi cũng th p hơn ngồi khí quy n do s hơ h p
c a sinh v t ñ t ñã l y ñi m t lư ng ơxy nh t đ nh. Do hoat ñ ng c a vi sinh v t, s phân gi i
các ch t h u cơ ñã th i ra m t s ch t khí mà ngồi khí quy n khơng có ho c v i hàm lư ng
r t th p (H2S, NH3, CH4…).
Theo Vítkêvic, thành ph n các ch t khí chính trong đ t g m nitơ, cacbonic, ơxy như
2.4. dư i đây. Khơng khí trong đ t và l p khơng khí sát m t đ t thư ng xun di n
trình trao ñ i t o nên nh ng cân b ng đ ng làm cho khơng khí trong đ t cũng có đ
ph n và t l c n thi t cho s s ng c a sinh v t ñ t... Cư ng đ trao đ i ph
vào tính ch t lý, hóa h c, ch đ nư c trong ñ t và quá trình canh tác.

b ng
ra quá
thành
thu c

Trong t nhiên q trình trao đ i này cũng b nhi u y u t chi ph i:
* Áp su t khí quy n. S bi n đ ng c a áp su t khí quy n xúc ti n các q trình trao đ i
khí trong đ t. Khí áp tăng t o nên l c nén khơng khí vào đ t, khí áp gi m t o ra m t l c hút
các ch t khí t trong ñ t ra. Áp su t khí quy n là y u t bi n ñ ng m nh và thư ng xuyên,
như m t ñ ng l c thúc đ y q trình trao đ i này.
* Gió: Cũng như áp su t khí quy n, gió v a t o nên l c hút và l c nén khơng khí v a
xúc ti n các q trình v n chuy n khơng khí trên m t đ t. Cư ng ñ trao ñ i x y ra m nh hay
y u ph thu c vào t c ñ và hư ng gió trên m t đ t.
B ng 2.4.Thành ph n các ch t khí trong đ t

* B c x m t tr i: B c x m t
tr i đ t nóng l p đ t m t, khơng khí
trong đ t cũng b đ t nóng nên giãn n
th tích, tr nên nh hơn và bay ra kh i
đ t. Khơng khí trên cao l nh hơn nên có
t tr ng l n, l ng xu ng thay th v trí
c a khơng khí v a bay lên.

Ch t khí

* Nư c mưa, nư c tư i. Cũng là
nh ng y u t tích c c làm thay ñ i ch

Cácbonic

(Theo Vitkêvic, 1966)
Gi i h n dao đ ng c a các
ch t khí (% th tích)

Nitơ

t 76 đ n 87

Ơxy

t 10 đ n 20
t 0,01 đ n 10-12

đ khơng khí trong đ t. Nư c mưa và nư c tư i nư c chui vào các khe h c a ñ t, ñ y khơng
khí ra. H u h t các khe h trong ñ t ñ u ch a ñ y nư c sau khi mưa, khi đ m đ t gi m
khơng khí d n d n chi m l i các khe h c a ñ t. S xen k gi a th i kỳ mưa và không mưa,
ho c gi a các th i kỳ tư i và không tư i, ch đ khơng khí trong đ t s đư c c i thi n theo
hư ng có l i cho sinh v t ñ t.
* Thành ph n cơ gi i và c u trúc c a ñ t cũng là m t y u t có vai trị quan tr ng trong
q trình trao đ i khí. Các lo i đ t tơi x p có kích thư c h t Φ > 0,l cm t o ra kho ng cách
l n gi a các viên ñ t, s trao đ i khí trong các lo i đ t này x y ra manh hơn so v i các lo i
ñ t ch t.
T nh ng cơ s lý lu n trên ta có th c i t o đư c ch đ khơng khí trong đ t theo chi u
hư ng có l i cho sinh trư ng c a b r cây tr ng thông qua các bi n pháp k thu t làm ñ t và
chăm sóc h p lý như x i xáo, bón phân, tư i nư c...

38
Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p--------------------------------------------

3.4. Thành ph n khơng khí trong qu n th th c v t
S có m t c a th c v t làm cho thành ph n khơng khí xung quanh chúng có s khác
bi t l n v i khơng khí t do c v hàm lư ng, thành ph n và s phân b các ch t khí. M c đ
khác bi t ph thu c vào m c ñ phát tri n c a t ng tán th c v t (m t ñ , ñ cao và ñ r m r p
c a tán cây). Khi m t ñ thưa, ho c cây non m i gieo tr ng thì h u như khơng có s sai khác
nhi u gi a khơng khí trong qu n th so v i khơng khí t do. Khi cây trư ng thành, ñ che ph
tán cây l n thì s khác bi t v thành ph n khơng khí trong qu n th th c v t và khơng khí t
do tr nên đáng k .
Ngun nhân gây ra s khác bi t là do tán lá th c v t ñã ngăn c n s trao ñ i khơng khí
gi a qu n th và khí quy n t do (t c đ gió gi m, h n ch b c x m t tr i chi u xu ng m t
ñ t. Do s h p thu, ph n x và ñi u ti t nhi t ñ nh b lá c a th c v t mà ch đ nhi t khơng
khí trong qu n th ít bi n đ ng hơn so v i khơng khí bên ngồi. M t khác do các ho t đ ng
s ng như thốt hơi nư c, h p thu cácbonic, quang h p, hô h p ... khi n cho khơng khí trong
qu n th th c v t có s bi n đ ng c v thành ph n và t l m t s ch t.
a) Khí CO2
CO2 là nguyên li u c a quá trình quang h p đ ng th i l i là s n ph m c a q trình hơ
h p, vì v y vào nh ng gi ban ngày lư ng CO2 gi m ñi ñáng k . N u kh o sát t g c cây lên
t ng tán lá d y nh t thì th y hàm lư ng CO2 gi m d n theo chi u cao. Vào ban đêm cây xanh
khơng h p thu CO2 mà th i ra m t lư ng ñáng k do q trình hơ h p làm cho hàm lư ng CO2
tăng v t lên và có th đ t t i m c 0,06% - g p đơi hàm lư ng CO2 có trong khí quy n t do.
b) Ôxy
Ôxy trong qu n th th c v t cũng có t l bi n đ ng m nh nhưng ngư c chi u v i
CO2. Lư ng O2 tăng lên vào ban ngày nh quá trình quang h p và l i gi m ñi ñáng k vào
ban ñêm do b s d ng cho q trình hơ h p
c) Hơi nư c
Hơi nư c trong qu n th th c v t bao gi cũng cao hơn do ho t đ ng thốt hơi nư c qua
b m t lá c a cây xanh. Vào ban ñêm hơi nư c trong qu n th th c v t thư ng m c bão hòa
ho c quá bão hòa. Tuy nhiên, n u dư i tán lá dày không khí có nhi t đ cao hơn trên m t tán
lá thì đ m trong qu n th th p. ð m cao thư ng thúc ñ y ho t ñ ng c a n m b nh và vi

sinh v t trong qu n th th c v t, vì v y trong k thu t canh tác ngư i ta thư ng ph i t a cành,
t o tán, tr ng cây che bóng… thích h p đ ñi u ti t ñ m.
B ng 2.5. nh hư ng c a bi n pháp tr ng cây che bóng đ i v i sâu, b nh
h i cà phê chè Catimor
Bi n pháp k thu t

Vư
Vư
Vư
Ngu

huy n Hư ng hóa, Qu ng tr

T l cây b sâu
đ c thân (%)*
n khơng che bóng
4,3
n che bóng thưa
2,9
n che bóng dày
1,8
n: ðoàn Văn ði m, Lê Quang Vĩnh, 2001

B nh g s t (%)**
T l lá b b nh
Ch s b nh
5,3
0,47
5,6
0,56

10,3
0,91

Ghi chú: *Sâu ñ c thân: Xylotrechus quadripes và Zeuzera coffea
** B nh g s t: Hemileia vastatrix

39
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------


4. CÂU H I ÔN T P
1. Anh /ch hãy trình bày c u trúc c a khí quy n theo chi u th ng ñ ng ? ð c ñi m chính c a
các t ng khí quy n ?
2. M t ñ , kh i lư ng và phân b theo đ cao c a khơng khí
đ nh m t đ khơng khí ?

t ng đ i lưu ? Cơng th c xác

3. Phân tích đ c đi m c a các thành ph n nitơ, CO2, O2, hơi nư c, b i
đ t ? Vai trị c a chúng ñ i v i sinh v t, phương pháp khai thác ?

l p khơng khí sát m t

4. Thành ph n Ơzơn (O3) trong khơng khí, Vai trị c a Ơzơn đ i v i khí h u trái đ t, q trình
phân h y Ơzơn và nguy cơ t ng Ơzơn b th ng ?
5. Thành ph n khơng khí trong đ t và qu n th th c v t ? Hãy nêu s bi n ñ ng và vai trò c a
m t s thành ph n chính ?

40
Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p--------------------------------------------