Giáo trình khí tượng nông nghiệp - Chương III

Chương III. CH ð

NHI T C A ð T VÀ KHƠNG KHÍ

Nhi t đ đ t có vai trị đ c bi t đ i v i các q trình v t lý x y ra trong ñ t và khí
quy n, là nh ng y u t mơi trư ng quan tr ng tác ñ ng t i các ho t ñ ng s ng c a sinh
v t. Khơng khí là m t ch t trong su t r t ít đư c đ t nóng tr c ti p b i b c x m t tr i vì
kh năng h p thu năng lư ng b c x m t tr i c a chúng r t kém. Tính trung bình khí
quy n c a trái ñ t ch h p thu ñư c 14% t ng năng lư ng b c x m t tr i đi qua, cịn l i
trên 80% năng lư ng nh n ñư c ch y u nh m t đ t cung c p cho nó. ð c tính h p thu,
truy n nhi t c a ñ t và khơng khí đ u mang nh ng s c thái riêng. Nghiên c u các tính
ch t nhi t cũng như ch ñ nhi t c a ñ t và khơng khí giúp chúng ta hi u rõ b n ch t tác
ñ ng c a chúng ñ i v i khí h u và đ i s ng sinh v t.
1. CH ð

NHI T C A ð T

1.1. Các đ c tính nhi t l c c a ñ t
a) Nhi t dung c a ñ t
Nhi t dung c a ñ t là ñ i lư ng dùng đ đánh giá kh năng nóng lên nhanh hay ch m
c a ñ t. Nhi t dung ñư c chia ra làm hai lo i:
•
Nhi t dung tr ng lư ng (Cp): Là lư ng nhi t c n thi t làm cho 1 gam đ t nóng lên 1oC.
ðơn v tính nhi t dung tr ng lư ng là calo/g/đ .
•
Nhi t dung th tích (Cv): Là lư ng nhi t c n thi t làm cho 1cm3 đ t nóng lên 1oC .
ðơn v tính nhi t dung th tích là calo/cm3/đ .
Nhi t dung tr ng lư ng và nhi t dung th tích có quan h m t thi t v i nhau ñư c bi u th
b ng bi u th c sau ñây:
Cv = d . Cp

(1)

Trong đó: Cv: Nhi t dung th tích
Cp: Nhi t dung tr ng lư ng
d: T tr ng c a ñ t
Nhi t dung c a ñ t ph thu c ph n l n vào nhi t dung c a các ch t hình thành nên ñ t.
T b ng 3.1 có th rút ra nh ng nh n xét sau:
B ng 3.1. Nhi t dung c a các ch t c u t o ñ t
+ Nhi t dung c a các
thành ph n c u t o nên đ t
r t khác nhau.
+ Nhìn chung nhi t
dung th tích c a m i thành
ph n r n ch y u trong ñ t
h u như gi ng nhau, vào
kho ng t
0,5 – 0.6
calo/cm3/ñ

Thành ph n c a đ t
Cát
Sét
Than bùn
Khơng khí trong đ t
Nư c trong ñ t

Nhi t dung
tr ng lư ng
(Calo/g/ñ )

Nhi t dung
th tích
(Calo/cm3/đ )

0,18
0,23
0,48
0,24
1,00

0,4900
0,5900
0,6000
0,0003
1,0000

+ Các lo i đ t cát ho c pha cát bao gi cũng có nhi t dung nh , nóng lên nhanh nhưng
cũng ngu i đi nhanh chóng.

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

41


+ Các lo i ñ t sét ho c pha sét có nhi t dung l n, chúng nóng lên ch m và l nh ñi ch m
hơn so v i ñ t cát ho c pha cát.
+ ð t khơ có nhi t dung nh hơn so v i ñ t m. Vì v y các lo i ñ t khơ thi u m thư ng
có ch đ nhi t khơng n đ nh, chúng nóng lên v ban ngày nhanh chóng và l nh đi r t nhanh
vào ban ñêm. S bi n ñ ng nhi u c a nhi t ñ s nh hư ng r t l n đ n q trình sinh trư ng
và phát tri n c a cây tr ng, ñ c bi t là các vùng ñ t cát. ð t m, các lo i ñ t th t, th t pha có

ch đ nhi t ơn hồ, ít dao đ ng hơn so v i các lo i ñ t trên. Do v y làm m ñ t b ng cách
B ng 3.2. Nhi t dung th tích c a m t s lo i đ t có đ m khác nhau
(ðơn v : Cal/cm3/ñ )
Lo i ñ t

ð m ñ t (%)
0
20
50
80
100
ð t cát
0,35
0,40
0,48
0,58
0,63
ð t sét
0,26
0,36
0,53
0,72
0,90
ð t nhi u mùn
0,15
0,30
0,52
0,75
0,90
ð t than bùn

0,20
0,32
0,56
0,79
0,94
tư i nư c có th đi u ti t đư c ch đ nhi t thích h p cho cây tr ng, gi ñư c nhi t trong
mùa đơng và làm gi m nhi t đ trong mùa hè.
b) H s d n nhi t (ñ d n nhi t) c a ñ t
H s d n nhi t là ñ i lư ng v t lý bi u th kh năng truy n nhi t c a các lo i ñ t. Là
lư ng nhi t ñi qua m t ñơn v di n tích 1 cm2, có đ dày là 1cm, trong th i gian 1 giây khi
nhi t ñ chênh l ch gi a 2 l p ñ t là 1oC.
Ký hi u c a h s ñ n nhi t: λ ; ñơn v tính là calo/cm2/cm/giây/đ .
H s d n nhi t c a các lo i ñ t r t khác nhau và ph thu c vào h s d n nhi t c a các
ch t c u t o nên ñ t, ñ x p, ñ m c a ñ t
B ng 3.3. H s d n nhi t c a m t s v t ch t c u t o ñ t
(ðơn v : Calo/cm2/cm/giây/ñ )
Các ch t
1. B t phenspat
2. Cát khô
3. H t sét
4. Nư c

λ
0,00580
0,00026
0,00440
0,00130

Các ch t
5. ðá vôi

6. Cát m (20%)
7. Th ch cao
8. Khơng khí

λ
0,00190
0,00252
0,00220
0,00005

H s d n nhi t c a cát r t th p, do v y ñ t cát ho c ñ t pha nhi u cát cũng có h s d n
nhi t nh . Vì th , s truy n nhi t xu ng các l p ñ t sâu ch m, l p ñ t m t nóng lên nhanh
hơn so v i các l p phía dư i vào ban ngày nhưng l nh ñi r t nhanh vào ban ñêm. Ngư c l i
đ t sét ho c đ t sét pha có h s d n nhi t l n, kh năng truy n nhi t nhanh gi a các l p ñ t
nên nóng lên và l nh ñi ch m, ch đ nhi t ít bi n đ ng hơn.
Nư c có h s d n nhi t l n hơn khơng khí, do v y s có m t nhi u hay ít c a nư c và
khơng khí s nh hư ng đ n tính d n nhi t c a ñ t. Khi ñ m c a ñ t tăng lên s làm tăng h
s d n nhi t, nh v y mà nhi t ñ m t ñ t cao vào ban ngày ñư c truy n nhanh xu ng các l p
ñ t sâu hơn, ít b đ t nóng hơn so v i đ t thi u m. Vào ban ñêm l p ñ t m t b c x b m t
nhi t thì đ ng th i s đư c b sung b ng lư ng nhi t truy n t dư i sâu lên. đ t khơ thi u

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

42


m, ch a nhi u khơng khí, h s d n nhi t kém nên di n bi n c a nhi t ñ ngư c l i v i ñ t
m. B i v y các lo i ñ t có đ m cao thư ng có ch đ nhi t ơn hồ hơn các lo i đ t khơ,
biên đ nhi t đ ngày đêm cũng nh hơn.
c) H s truy n nhi t ñ c a ñ t

H s truy n nhi t ñ c a ñ t là t s gi a h s d n nhi t và nhi t dung th tích c a
đ t và đư c bi u th b ng cơng th c:
)
λ
2
(2)
K=
(cm /giây)
Cv
Như v y s tăng nhi t ñ c a m t l p đ t nào đó t l thu n v i lư ng nhi t ( λ ) ñi qua và
t l ngh ch v i nhi t dung th tích (Cv) c a đ t. Trong ñ t, các thành ph n r n có nhi t dung
th tích h u như khơng thay ñ i, ñ m và ñ x p trong ñ t tác ñ ng nhi u ñ n h s truy n
nhi t ñ c a ñ t. Do ñ t m ch a nhi u nư c có đ truy n nhi t ñ nh hơn so v i ñ t khô
nên trong ñ t m s thay ñ i nhi t ñ theo ñ sâu và bi n thiên nhi t ñ trong m t ngày ñêm
cũng nh hơn so v i đ t khơ. Nghiên c u c a Gupalo v h s truy n nhi t ñ ñư c trình bày
b ng 3.4.
B ng 3.4. nh hư ng c a t tr ng và ñ
ð

mñ t
(%)
0
4
10
20
25

1,1
0,0012
0,0013

0,0023
0,0033
0,0031

m ñ i v i h s truy n nhi t ñ c a ñ t

T tr ng c a ñ t (g/cm3)
1,2
1,3
1,4
0,0013
0,0015
0,0016
0,0015
0,0016
0,0017
0,0026
0,0027
0,0030
0,0035
0,0038
0,0041
0,0033
0,0035
0,0037

1,5
0,0017
0,0017
-0,0043

0,0039

H s truy n nhi t ñ ph n nh t c ñ truy n nhi t ñ trong ñ t. t ng ñ t canh tác
t c ñ truy n nhi t đ có ý nghĩa l n ñ i v i k thu t tr ng tr t. Mùa đơng giá l nh, n u h s
tru n nhi t đ cao thì b r cây tr ng ho t ñ ng t t.
d) Lưu lư ng nhi t
Lưu lư ng nhi t là ñ i lư ng dùng ñ ch t ng lư ng nhi t ñư c truy n xu ng m t l p ñ t sâu
nào ñó trong m t kho ng th i gian nh t ñ nh. Lưu lư ng nhi t ph thu c vào các y u t sau
đây:
• H s d n nhi t càng l n thì lư ng nhi t truy n xu ng l p ñ t dư i sâu càng nhi u.
• Th i gian càng dài thì t ng lư ng nhi t truy n xu ng l p ñ t sâu càng l n.
• Gradient nhi t đ gi a các l p đ t càng cao thì t ng lư ng nhi t truy n xu ng l p ñ t sâu
càng l n.
Cơng th c tính lưu lư ng nhi t như sau:
(t2 - t1)
Q = - λ ---------- . τ
(z2 - z1)

(3)

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

43


Trong đó:
Q: lưu lư ng nhi t ; λ: H s d n nhi t ; τ: Th i gian truy n nhi t; (t2 - t1)/(z2 - z1): Gradient
nhi t đ gi a các l p đ t.
Ví d : Tính lưu lư ng nhi t truy n xu ng l p đ t cát sâu 30cm có nhi t ñ là 250C trong
kho ng th i gian 60 giây trên di n tích 100 cm2 , bi t r ng nhi t ñ c a l p ñ t m t là 350 C,

h s d n nhi t λ = 0.00252 calo/cm2/cm/giây/ñ .
Gi i:
100 cm2 = 1 m2 , nên theo cơng th c ta tính đư c:
(t1 - t2))
Q = - λ ---------- . τ = 0,00252 x (35 - 25) /30 x 60 x 100 = 5,04 (Cal/m2)
(z2 - z1)
V y lư ng nhi t truy n xu ng l p ñ t 30 cm2 trong 1 phut là 5,04 (Cal/m2).

1.2. Cân b ng nhi t c a m t ñ t
Cân b ng nhi t c a m t ñ t là hi u s gi a ph n năng lư ng nh n ñư c và ph n năng
lư ng m t ñi c a m t ñ t. N u cân b ng nhi t có giá tr dương, thì m t đ t nóng lên, cịn n u
có giá tr âm thì m t đ t s b l nh đi. ði u này ph thu c r t nhi u vào kh năng nh n nhi t
và m t nhi t c a m t ñ t vào ban ngày và ban ñêm.
Vào ban ngày, m t ñ t nh n ñư c ngu n nhi t t m t tr i g m có: b c x tr c ti p (S’),
b c x khuy ch tán (D), b c x ngh ch khí quy n (Eng), đ ng th i t nó cũng m t đi ngu n
nhi t do ph n x sóng ng n (Rn), phát x sóng dài c a m t đ t (), truy n nhi t phân t vào
khí quy n (V), m t nhi t do s b c hơi nư c (LE), truy n nhi t vào lịng đ t (P). Do v y
phương trình cân b ng nhi t c a m t đ t vào ban ngày có d ng:
B1 = S’ + D + Eng - Eñ – Rn - V - LE - P
(4)
Hay B1 = S’ + D – (Ehh + Rn + V + LE + P)
Ban đêm, do khơng có b c x m t tr i, m t ñ t ch nh n ñư c nhi t t b c x ngh ch khí
quy n (Eng), nhi t t khí quy n truy n nhi t phân t (V), nhi t t quá trình ngưng k t hơi
nư c (LE), nhi t t trong lịng đ t truy n lên (P) và m t ñi m t lư ng nhi t r t l n t b c x
sóng dài c a m t đ t (). Như v y phương trình cân b ng nhi t c a m t ñ t vào ban đêm có
d ng:
B2 = V + LE + P + Eng- Eñ
(5)
Hay
B2 = V + LE + P – Ehh

Thơng thư ng B1 có giá tr dương do nh n ñư c nhi u năng lư ng t b c x m t tr i, cịn
B2 có giá tr âm do ban ñêm m t ñ t nh n đư c năng lư ng r t ít khơng bù đư c ph n năng
lư ng m t ñi do b c x sóng dài.
1.3. S bi n ñ i c a nhi t ñ ñ t
a) Di n bi n hàng ngày c a nhi t ñ ñ t
S nóng lên ban ngày và l nh ñi ban ñêm c a m t ñ t gây ra s bi n thiên nhi t ñ liên t c
trong su t th i gian m t ngày ñêm g i là di n bi n hàng ngày c a nhi t ñ ñ t.
Di n bi n hàng ngày c a nhi t ñ m t ñ t là nh ng dao đ ng tu n hồn c a nhi t ñ v i
m t c c ñ i và m t c c ti u trong th i gian m t ngày ñêm. T khi m t tr i m c, nhi t ñ m t
ñ t b t ñ u tăng và sau kho ng 1,0 – 1,5 gi , lư ng nhi t m t ñ t nh n ñư c ñã l n hơn lư ng
nhi t b m t ñi, lúc này m t ñ t nóng lên và s truy n nhi t vào trong lịng đ t và cho t ng khí
quy n bên trên. Nhi t ñ ñ t ti p t c tăng d n và ñ t c c ñ i vào lúc 13 gi . Sau 13 gi , nhi t

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

44


ñ c a ñ t b t ñ u gi m. S gi m nhi t ñ ti p di n su t ban ñêm và tr s c c ti u quan sát
ñư c vào trư c khi m t tr i m c 1- 2 gi . Th i gian m t tr i m c trong năm có thay đ i, nên
c c ti u c a nhi t ñ ñ t vào mùa hè thư ng s m hơn mùa đơng.
Trong m t ngày đêm, hi u s gi a nhi t ñ cao nh t và th p nh t quan sát ñư c g i là
biên ñ nhi t hàng ngày c a m t đ t và đư c tính theo cơng th c:

∆t = (tmax - tmin)

(6)

Trong đó: ∆t: biên đ nhi t ñ (oC); tmax: nhi t ñ cao nh t (oC); tmin: nhi t ñ th p nh t
( C).

Biên ñ hàng ngày c a nhi t ñ ñ t là y u t bi n ñ ng r t l n và ph thu c vào nhi u y u
t :
- Th i gian trong năm: Mùa hè biên ñ nhi t ñ l n hơn so v i mùa đơng
- Vĩ đ đ a lý: Vĩ đ càng nh thì biên đ nhi t đ hàng ngày càng tăng.
- Lư ng mây: Trên b u tr i lư ng mây càng ít thì biên đ nhi t đ càng cao
- Tính ch t nhi t c a đ t: ð t có nhi t dung càng l n thì biên đ nhi t đ hàng ngày càng
nh và đ t có tính d n nhi t càng cao thì biên đ nhi t đ hàng ngày càng th p.
o

B ng 3.5. Bi n thiên nhi t ñ hàng ngày c a m t s lo i ñ t, ñá t i Hu (oC)
Nhi t ñ
Nhi t ñ t i cao (tmax)
Nhi t ñ t i th p (Tmin)
Biên ñ nhi t ñ

ðá granit
34,8
14,5
20,1

Cát
42,3
7,8
34,5

Than bùn
27,7
6,3
21,4

Ngu n: Lê Quang Vĩnh (2004)
B ng 3.5 cho th y, bi n thiên nhi t ñ hàng ngày trên m t ñ t khác nhau do các lo i đ t có
tính d n nhi t khác nhau. ðá granit là lo i ñá ch c, d n nhi t t t; cát là lo i ñ t x p nên d n
nhi t kém hơn; than bùn là lo i ñ t x p nhưng ch a m nhi u nên d n nhi t t t hơn cát. Vì
v y đ t cát có biên đ nhi t đ l n nh t, granit có biên đ nh nh t trong 3 lo i.
- Màu s c c a ñ t: Biên ñ nhi t ñ c a ñ t s m màu l n hơn biên ñ nhi t ñ c a ñ t nh t
màu.
- L p ph th c v t: ð t có l p ph th c v t, biên ñ nhi t ñ bao gi cũng nh hơn so v i
đ t trơ tr i khơng có th c v t.
- ð a hình và hư ng d c: Các d ng đ a hình l i (đ i, núi) có biên đ nhi t đ nh hơn các
vùng ñ t lõm (các vùng ñ t trũng, thung lũng). ð t c a sư n phía Tây biên ñ nhi t ñ l n
hơn sư n phía ðơng.
b) Di n bi n hàng năm c a nhi t ñ ñ t
Di n bi n hàng năm c a nhi t đ đ t có liên quan v i bi n thiên hàng năm c a năng lư ng
b c x m t tr i. T i B c bán c u, th i ñi m c c ñ i c a nhi t ñ m t ñ t xu t hi n vào tháng
b y, tháng tám, cịn th i đi m c c ti u thư ng vào tháng giêng, tháng hai.
Biên ñ hàng năm c a nhi t ñ ñ t là hi u s gi a nhi t đ trung bình tháng có giá tr l n
nh t và nhi t ñ trung bình tháng có giá tr nh nh t.
Vĩ đ đ a lý càng tăng thì biên đ nhi t đ ñ t hàng năm càng l n do s chênh l ch nhi u
v nhi t ñ gi a mùa hè và mùa đơng. Biên đ nhi t đ m t đ t năm vùng xích đ o ch vào
kho ng 3oC, cịn vùng c c đ i có th lên t i 70oC.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

45


Tr s biên ñ nhi t ñ hàng năm c a đ t cịn ph thu c vào l p ph th c v t. ð t trơ tr i
có biên ñ nhi t ñ hàng năm l n hơn ñ t có che ph b i th c v t.
Biên ñ bi n thiên hàng năm cũng như hàng ngày c a nhi t ñ ñ t gi m theo đ sâu, đ n
m t đ sâu nào đó thì nhi t đ khơng đ i. Tuỳ theo đ c ñi m c a ñ t mà ñ sâu có biên đ

nhi t đ khơng đ i khác nhau. T i nh ng vùng nhi t ñ i, l p đ t có nhi t đ hàng năm khơng
đ i đ sâu 5 - 10 mét, cịn nh ng vùng vĩ đ trung bình, l p đ t có nhi t đ hàng năm
khơng đ i đ sâu 15 - 20 m.
Trên các vùng h , bi n hay ñ i dương, b m t ho t ñ ng r ng nên lư ng nhi t trao ñ i r t
l n gi a các l p nư c, do v y bi n thiên nhi t ñ c a m t nư c nh hơn nhi u so v i m t đ t.

Hình 3.1. Bi n thiên nhi t ñ ñ t feralit tr ng cà phê theo chi u sâu
t i Tây Hi u, Ngh An (Theo Fritland - 1968)
c) Nh ng quy lu t v s lan truy n nhi t ñ xu ng các t ng đ t sâu
Nh q trình trao đ i nhi t gi a các l p ñ t, nhi t ñ t m t ñ t ñư c lan truy n xu ng
các l p ñ t sâu. Kh năng truy n nhi t c a m i lo i ñ t thư ng khác nhau, nhưng v cơ b n
chúng ñ u tuân theo nh ng quy lu t nh t ñ nh. Theo nhi u tác gi , các quy lu t lan truy n
nhi t ñ ñ t như sau:
1) Chu kỳ c a nh ng bi n thiên nhi t đ khơng thay đ i theo ñ sâu:
Chu kỳ biên thiên c a nhi t ñ (T) thư ng th y là chu kỳ ngày ñêm và chu kỳ năm.
2) Biên ñ bi n thiên c a nhi t ñ gi m d n theo ñ sâu:.
Biên ñ nhi t ñ ñ t các ñ sâu gi m đi nhanh chóng theo c p s nhân khi chi u sâu
tăng theo c p s c ng. Có th tính đư c biên đ nhi t ñ ñ t b t kỳ ñ sâu nào theo cơng
th c:

∆tz = ∆to.e

−z

π
T .K

(7)

đ sâu z b t kỳ (oC).

Trong đó: ∆tz: biên đ nhi t đ
∆to: biên đ nhi t ñ m t ñ t (oC).
T: chu kỳ bi n thiên c a nhi t ñ
K: h s truy n nhi t đ c a đ t.
T cơng th c trên cho th y khi ñ sâu z tăng thì biên đ nhi t đ Az gi m ñi theo c p s
nhân. T i m t ñ sâu nào đó biên đ nhi t đ s tr nên r t nh h u như b ng không, nh ng
bi n thiên nhi t đ
đó ng ng h n và nhi t đ khơng đ i trong su t chu kỳ T. Các k t qu

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

46


kh o sát th c t cho th y v i chu kỳ ngày đêm thì t đ sâu 100 cm tr đi nhi t đ đ t khơng
thay đ i và chu kỳ m t năm ng v i ñ sâu 15 – 20 m nhi t ñ ñ t cũng khơng thay đ i.
K t qu nghiên c u Phú H cho th y, ñ t tr ng chè Vi t nam có đ sâu nhi t đ khơng thay
đ i là 80 cm.
3) Th i gian xu t hi n các c c tr c a nhi t ñ ñ t mu n d n theo ñ sâu.
Các giá tr c c tr (c c ñ i, c c ti u) c a nhi t ñ
các ñ sâu thay ñ i nhưng th i ñi m
x y ra nó thì tn theo quy lu t này. ð mu n - τ (tính theo th i gian) ng v i các l p đ t sâu
đư c tính b ng cơng th c:

τ =

z
2

Τ

π Κ

(8)

Trong đó: đ mu n τ là th i gian ch m tr (gi ho c ngày). ð i v i nh ng ñ t có đ d n
nhi t khác nhau, th i gian ch m tr cũng khác nhau. Trung bình các ñi m c c ñ i và c c ti u
hàng ngày, ñ sâu l p ñ t c tăng thêm 10 cm thì ch m đi 2,5 - 3,5 gi , và các ñi m c c ñ i,
c c ti u hàng năm, ñ sâu l p ñ t c tăng thêm 1m thì ch m đi 20 -30 ngày.
B ng 3.6. Biên ñ nhi t ñ ngày ñêm c a ñ t tr ng chè Phú H - Phú Th (oC)
ð sâu
Các tháng trong năm
(cm)
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII
0
7,5
4,7
6,2 10,0 15,5 14,8 15,9
8,4
5
3,1
2,3
2,8
3,7
6,3

6,2
5,3
4,1
10
1,4
1,6
1,6
2,1
3,5
3,6
3,2
2,5
15
0,6
0,8
0,7
1,1
2,3
1,8
2,3
1,6
20
0,1
0,8
0,4
0,8
1,5
1,8
2,1
1,5

40
0,1
0,1
0,1
0,1
0,9
0,8
1,4
0,1
80
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
Ngu n: Vi n nghiên c u chè (1961)
4) Nh ng đ sâu có đ gi m biên ñ nhi t ñ như nhau t l v
chu kỳ bi n thiên.
Quy lu t này ñư c th hi n b ng công th c sau:

z1
=
z2

T1
T2

IX
5,4
3,8
2,1
1,4
0,9
0,1
0,0

X
5,3
3,1
1,9
1,6
0,6
0,0
0,0

XI
4,5
2,9
1,8
0,7
0,7
0,1
0,0

XII
3,8
2,2

1,4
0,6
0,1
0,1
0,0

i căn b c hai c a nh ng

(9)

Trong đó z1, z2 là nh ng ñ sâu mà các biên ñ nhi t ñ (∆t1, ∆t2) gi m ñi cùng m t s
l n; T1, T2 là nh ng chu kỳ bi n thiên.
Ví d : N u ta coi T1 là chu kỳ bi n thiên ngày, T2 là chu kỳ bi n thiên năm (365 ngày),
đưa vào cơng th c tính ta s có:
z1

√1

1

----- = ----------- = -------

z2 √365

19

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------

47

Như v y gi s biên ñ bi n thiên hàng ngày gi m ñi 2 l n ñ sâu z1 = 10 cm, thì
thiên hàng năm s gi m biên ñ 2 l n x y ra t i ñ sâu z2 = 190 cm.

bi n

1.4. Nh ng bi n pháp k thu t ñi u ch nh ch ñ nhi t c a ñ t
a) Nh ng bi n pháp k thu t gi và tăng nhi t ñ ñ t trong mùa ñông
Trong mùa ñông, vùng duyên h i mi n Trung và mi n B c thư ng b nh hư ng c a gió
mùa ðơng B c, ñ ng th i năng lư ng b c x m t tr i nh n ñư c th p nên nhi t ñ ñ t thư ng
b gi m xu ng. ð gi nhi t ho c làm tăng nhi t ñ ñ t c n ng d ng m t s bi n pháp k
thu t sau:
- C i thi n thành ph n cơ gi i và k t c u c a ñ t: Làm tăng t l cát trong ñ t, gi m t l
sét làm gi m nhi t dung c a ñ t, khi ñó ch c n cung c p m t lư ng nhi t nh t b c x m t
tr i thì nhi t đ đ t ñã tăng. X i xáo k t h p v i bón phân h u cơ làm cho đ t tơi x p,
thống khí cũng làm gi m nhi t dung và ñ d n nhi t c a ñ t. Do ñ d n nhi t gi m nên ñ t
gi nhi t t t.
- Dùng v t che ph m t đ t: Trong mùa đơng có th dùng rơm r , c khô che ph lên m t
đ t đ h n ch b c x sóng dài c a m t ñ t vào ban ñêm. Cũng có th dùng các ch t x m màu
như tro, b hóng r i lên m t đ t ñ tăng kh năng h p th b c x m t tr i vào ban ngày ñ
tăng nhi t ñ c a ñ t.
- Gi nư c ho c tư i nư c cho cây tr ng: ð i v i cây tr ng c n, tư i nư c ñ tăng ñ m
ñ t. ð i v i các ru ng lúa nư c nên gi nư c m c đ thích h p đ tăng nhi t dung nh m
làm tăng kh năng d n nhi t và gi nhi t cho ñ t.
- Tr ng cây theo lu ng, theo hàng, có tác d ng tăng ñư c lư ng b c x m t tr i chi u
xu ng ñ t, làm tăng nhi t ñ c a ñ t (b ng 3.7.)..
Như v y t t c các ñ sâu, nhi t ñ ñ t nơi có đánh lu ng đ u cao hơn so v i khơng
đánh lu ng.
- Tr ng cây theo hư ng B c Nam: Cây tr ng nh n ñư c ánh sáng ñ ng ñ u, không b che
ch n b i các cây tr ng trong cùng m t hàng.

B ng 3.7. nh hư ng c a vi c làm lu ng t i nhi t ñ ñ t
Tr ng thái c a ñ t

Nhi t ñ ñ t

các ñ sâu (oC)

5 cm
Không ñánh lu ng
ðánh lu ng

10 cm

15 cm

20 cm

14,9
17,0

13,1
15,9

12,0
14,1

11,2
14,1

- Xác ñ nh th i v tr ng thích h p b o đ m đư c nhi t ñ c n thi t cho t ng lo i cây, nh t

là th i ñi m gieo tr ng v đơng xn.
b) Nh ng bi n pháp k thu t làm gi m nhi t ñ ñ t trong mùa hè
- C i t o tính ch t v t lý c a ñ t như thành ph n cơ gi i, k t c u ñ t: ð làm gi m nhi t
ñ ñ t trong mùa hè c n làm tăng nhi t dung và ñ d n nhi t c a ñ t. các vùng ñ t cát ho c
pha cát như vùng ñ t b c màu, vùng ñ t cát ven bi n... vào nh ng ngày th i ti t khơ nóng (gió
Lào) nhi t đ đ t lên r t cao. N u c i t o ñ t b ng cách cày sâu d n, tư i nư c phù sa đ tăng
hàm lư ng sét thì nhi t đ đ t s khơng tăng q cao.

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

48


- Che t đ t: Có th dùng rơm r , c khô, cành cây, lá cây... ph trên m t ñ t ho c quanh
các g c cây ñ gi m b t năng lư ng b c x m t tr i chi u xu ng m t ñ t. Làm giàn che các
vư n ươm v a có tác d ng che n ng cho cây con l i v a h n ch ñư c các y u t b t l i khác
như gió khơ nóng, mưa l n ...
- Dùng th c v t che ph : Tr ng các cây sinh trư ng nhanh, có tàn che l n như keo d u
(Leucaena sp.), mu ng hoa vàng (Crotalaria sp.), c t khí (Tephrosia candida)vv...che ph
m t đ t cũng có tác d ng h n ch ñư c nhi t ñ cao trong mùa hè.
- Tư i nư c cho cây tr ng: ð t ñư c tư i nư c khi có nhi t đ cao s b c hơi m nh. Do
quá trình b c hơi l y nhi t t m t đ t, nh đó nhi t đ ñ t s ñư c gi m ñi. ð i v i các lo i
cây tr ng c n, vi c tư i nư c còn cung c p cho cây đ m, đáp ng nhu c u thốt hơi nư c đ
đi u hồ thân nhi t c a cây.
- Các bi n pháp k thu t làm ñ t thích h p cũng có tác d ng làm gi m nhi t ñ c a ñ t:
X i xáo k t h p bón phân h u cơ làm cho ñ t tơi x p tăng ñ th m nư c c a ñ t cũng h n
ch kh năng tăng nhi t ñ c a m t ñ t. San ph ng m t ru ng ñ làm gi m di n tích ti p xúc
c a m t ñ t v i b c x m t tr i và tăng cư ng ph n x sóng ng n cũng gi m đư c ngu n
năng lư ng h p thu.
2. CHÊ ð

NHI T C A KHƠNG KHÍ

2.1. Q trình nóng lên và l nh đi c a khơng khí
Ngư i ta nh n th y r ng khi m t ñ t h p thu năng lư ng b c x m t tr i thì đư c chuy n
hố thành nhi t năng làm cho nó nóng lên. M t ph n nhi t lư ng c a m t ñ t s truy n vào
các l p đ t sâu, cịn ph n l n truy n cho các l p khí quy n bên trên nó. Tính trung bình b
m t đ t truy n vào khơng khí 37% năng lư ng b c x mà nó h p thu đư c. Riêng b m t cát
truy n cho khí quy n 43%, m t nư c 0,4% lư ng nhi t c a nó. Q trình trao đ i nhi t gi a
m t đ t và khơng khí di n ra liên t c su t ngày ñêm. Vào ban ngày m t ñ t nh n ñư c nhi u
năng lư ng b c x m t tr i nên nhi t đ tăng cao vì v y nó như ng nhi t cho khí quy n. Cịn
vào ban ñêm m t ñ t b c x m nh, cân b ng nhi t thư ng có giá tr âm. M t ñ t m t nhi t d n
d n và có nhi t đ th p hơn khí quy n, lúc này khí quy n l i b c x ngư c cho nó.
S truy n nhi t t đ t cho khơng khí có th x y ra b ng các phương th c khác nhau:
a) Phương th c d n nhi t phân t
D n nhi t phân t là s truy n nhi t t nh ng phân t có nhi t đ cao sang nh ng phân
t có nhi t đ th p hơn. Các ph n t ñ t nh n năng lư ng t b c x m t tr i nóng lên, khơng
khí sát m t đ t khi h p thu nhi t t đ t s nóng lên và truy n nhi t cho các ph n t khơng khí
bên trên. Do h s d n nhi t c a khơng khí r t nh ( λ = 0,00005), nên s truy n nhi t x y ra
ch m và ch có l p khơng khí m ng g n m t đ t đư c nóng lên. Lư ng nhi t truy n theo hình
th c này đư c tính theo cơng th c:
dt
(10)
Q1 = - λ . ----dz
Trong đó: dt/dz là gradient nhi t đ c a l p khơng khí đư c d n nhi t phân t .
b) Phương th c truy n nhi t ñ i lưu
ðây là phương th c truy n nhi t nh q trình đ i lưu khơng khí. Phương th c này x y
ra khi m t ñ t b đ t nóng, khơng khí ti p giáp v í nó s nóng lên nhanh và tr nên nh hơn

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

49


b c lên cao. Theo quy lu t t nhiên, khơng khí l p bên trên có nhi t đ th p hơn, có áp su t
cao hơn nên chuy n ñ ng ñi xu ng chi m ch c a kh i khơng khí nóng. Q trình di n ra liên
t c, kh i khơng khí m i ti p t c b đ t nóng và l i b c lên cao. C như v y t o thành dịng
khơng khí liên t c đi lên và đi xu ng theo phương th ng đ ng. Dịng đ i lưu có vai trị r t l n
trong q trình trao đ i nhi t gi a m t ñ t và khí quy n theo chi u hư ng làm gi m nhi t ñ
m t ñ t và làm tăng nhi t đ khơng khí.
Hi n tư ng ñ i lưu nhi t thư ng di n ra m nh trên ñ t li n vào ban ngày và trên b m t
bi n vào ban ñêm.
c) Phương th c truy n nhi t lo n lưu
Do ñ c ñi m b m t trái ñ t, các vùng khác nhau thư ng không gi ng nhau v màu s c,
đ a hình, l p ph th c v t..., nên có nơi nh n đư c nhi u nhi t, có nơi nh n đư c ít nhi t hơn..
Không khí ti p xúc v i m t ñ t cũng nh n ñư c nhi t nơi nhi u, nơi ít d n t i chênh l ch v
áp su t khơng khí gi a các vùng. Khơng khí s di chuy n t nơi có áp su t cao sang nơi có áp
su t th p hơn. Nh đó nhi t đư c truy n theo các dịng khơng khí theo phương n m ngang t
nơi này ñ n nơi khác. Lo n lưu là s chuy n đ ng khơng có tr t t c a t ng kh i khơng khí
nh riêng bi t. Khi khơng khí chuy n đ ng trên b m t không b ng ph ng, do ma sát s xu t
hi n các xoáy nh di chuy n theo nhi u hư ng khác nhau và gây ra s lo n lưu c a khơng
khí. Lo n lưu có ý nghĩa đ c bi t l n trong s chuy n v n nhi t t ñ t vào khơng khí. Nh nó
mà lư ng nhi t đư c truy n vào khơng khí khá hi u qu và ñ ng ñ u các ñ cao khác nhau.
d) Phương th c truy n nhi t nh b c x nhi t
Ban ngày, m t ñ t h p thu năng lư ng b c x m t tr i nóng lên. Do có nhi t đ cao nên
m t ñ t l i phát sinh b c x sóng dài truy n vào khí quy n. ð dài bư c sóng b c x m t đ t
ph thu c vào nhi t ñ tuân theo ñ nh lu t Wien. Bi u th c Wien có d ng :
λmax = b/T

(11)

Trong đó: b là h ng s Wien, b = 2,886.10-3 mm.ñ .
Năng lư ng b c x nhi t t l thu n v i lũy th a b c 4 c a nhi t ñ tuy t ñ i (xem chương 1)
Eñ = δ.σ.T4

(12)

Trong ñó:
σ là h ng s Stefan-Boltzmann, σ = 0,826.10-10 [cal/cm2/phút.ñ -4]; nhi t ñ c a v t (0K).
Các l p khơng khí dư i th p h p thu b c x sóng dài và ph n x sóng ng n t m t ñ t vào
ban ngày ñ nóng lên, sau đó đ n lư t chúng l i phát x và làm nóng các l p lân c n, c như
v y s nóng lên s lan d n ñ n nh ng l p cao hơn.
Trong th i kỳ l nh ñi c a m t ñ t, dòng b c x ngh ch hư ng t nh ng l p khơng khí trên
cao xu ng m t ñ t b sung năng lư ng cho m t đ t. Q trình này thư ng x y ra m nh vào
ban đêm khi q trình lo n lưu y u, nhi t đ khơng khí các l p trên cao nóng hơn các l p
dư i th p (ngh ch nhi t).
e) Phương th c truy n nhi t nh ti m nhi t b c hơi
ð b c hơi m t gam nư c c n cung c p kho ng 600 calo, ngư c l i, khi ngưng k t m t
gam hơi nư c cũng s t a ra m t lư ng nhi t tương t . Vì v y khi nư c b c hơi t m t ñ t và

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

50


ñư c ngưng k t các l p trên cao thì b n thân chúng đã tham gia vào q trình truy n nhi t
cho khí quy n. Phương th c truy n nhi t này ñư c g i là truy n nhi t nh ti m nhi t b c hơi.
Trong t t c các phương th c truy n nhi t, phương th c ñ i lưu và lo n lưu là quan tr ng
nh t. Ngư i ta nh n th y r ng truy n nhi t ñ i lưu và lo n lưu l n g p 125 l n truy n nhi t
b ng b c x và g p 500.000 l n b ng d n nhi t phân t .

Như v y, nh nh ng q trình trao đ i nhi t gi a m t đ t và khí quy n làm cho nhi t đ
m t đ t ln ln thay đ i và cũng nh nó mà nhi t đ khơng khí trên m t đ t đư c đi u hịa
trên quy mơ tồn c u.
2.2. S bi n thiên c a nhi t đ khơng khí
a) Bi n thiên hàng ngày c a nhi t ñ khơng khí
S dao đ ng c a nhi t đ khơng khí v cơ b n cũng gi ng như nh ng dao ñ ng nhi t ñ
trong ñ t. Theo đ cao c a c t khơng khí, càng xa m t đ t thì nhi t đ bi n thiên càng nh
d n, th i ñi m x y ra các c c ñ i và c c ti u cũng càng ch m d n.
Di n bi n hàng ngày c a nhi t đ khơng khí là m t dao ñ ng ñơn gi n v i m t c c ñ i
x y ra lúc 13 – 14 gi và m t c c ti u x y ra trư c khi m t tr i m c. Biên ñ bi n thiên hàng
ngày c a nhi t đ khơng khí ln nh hơn biên ñ hàng ngày c a nhi t ñ m t ñ t và ph
thu c vào m t s y u t sau ñây:
- Ph thu c vào vĩ ñ ñ a lý: Biên ñ nhi t ñ gi m khi vĩ ñ tăng. Biên ñ nhi t ñ l n
nh t quan sát th y t i các vĩ ñ c n nhi t ñ i (kho ng 20 – 25oC) t i các sa m c, còn biên ñ
nhi t ñ nh nh t quan sát th y t i các vùng c c đ i. Trung bình biên ñ nhi t ñ ngày t i các
vùng n i chí tuy n là 10 - 12oC, vùng ơn ñ i 8 – 9oC, vùng c c ñ i 3 – 4oC.
- Ph thu c vào mùa trong năm: T i các vùng c c ñ i vào mùa đơng, bi n thiên hàng
ngày m t h n, cịn vào mùa hè thì r t nh . Ngư c l i, vào mùa xuân và mùa thu bi n ñ i nhi t
ñ
vùng này có biên ñ l n nh t. T i nh ng vĩ đ ơn đ i, biên ñ nh nh t thư ng th y vào
mùa đơng (2 – 4oC), l n nh t vào ñ u mùa hè (8-12oC). T i các vĩ ñ nhi t ñ i, nhi t ñ bi n
thiên hàng ngày r t ít trong năm.
- Ph thu c vào ñ a hình: d ng ñ a hình l i (ñ i, núi) biên ñ bi n thiên hàng ngày nh ,
cịn đ a hình lõm (vùng trũng, thung lũng) biên ñ nhi t ñ hàng ngày cao hơn. Nguyên nhân
là do đ a hình l i, b m t ti p giáp gi a đ t và khơng khí nh , t i đó s trao đ i t do c a
các l p khơng khí trên cao và dư i th p khá l n. Ban ngày, nh ng đám khơng khí m i, chưa
đư c s y nóng đưa t i làm cho khơng khí mát m . Cịn ban đêm khơng khí l nh n ng hơn,
trư t theo sư n núi ch y xu ng. trên cao, khơng khí nóng hơn d n t i r i ñư c làm l nh và
nh p vào dòng ch y xu ng t o thành m t vịng khép kín. Cịn đ a hình lõm, th p thì ban
ngày khơng khí nóng lên nhanh hơn do m t đ t truy n nhi t t i. Vì đ a hình trũng khu t nên

khơng khí ít đư c thay đ i. Ban đêm thì khơng khí l nh t sư n núi tràn xu ng, nhi t ñ gi m
nhanh nên biên ñ nhi t ñ ngày ñêm r t cao.
- Ph thu c vào ñ c ñi m c a m t ñ m: m t ñ m thư ng là m t ñ t, m t nư c, th c bì...
S khác nhau v đ c tính c a m t đ m có nh hư ng nhi u ñ n biên ñ hàng ngày c a nhi t
đ khơng khí. Biên đ hàng ngày trên m t nư c nh hơn trên ñ t li n do m t ñ t h p thu
nhi u nhi t hơn m t nư c, hơn n a trên m t nư c b ng ph ng, khơng có chư ng ng i v t, t c
đ gió thư ng khá l n. Biên đ bi n thiên hàng ngày c a nhi t đ khơng khí trên ñ t cát l n
hơn trên ñ t sét, trên ñ t s m màu và ñ t ñã ñư c x i xáo l n hơn trên ñ t màu nh t và khơng
đư c x i xáo. Trên đ t có l p ph th c v t biên đ nhi t đ c a khơng khí bao gi cũng nh
hơn trên đ t khơng có l p ph th c v t.
- V trí tương đ i gi a bi n và l c ñ a: Càng xa bi n, càng vào sâu trong ñ t li n thì biên
đ nhi t đ ngày đêm càng tăng lên.

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

51


B ng 3.8. Bi n thiên nhi t ñ ngày theo kho ng cách t b bi n
Biên ñ nhi t ñ ngày c a các tháng (oC)

Kho ng cách t
b bi n (km)

Tháng I

Tháng IV

Tháng VII

Tháng X

0

5,5

5,0

5,8

6,3

50

6,2

5,7

6,2

6,6

100

6,6

6,3

6,7

7,3

200

7,0

7,0

7,7

8,6

300

7,0

7,4

8,1

9,0

Ngu n: Vi n Khí tư ng th y văn (1990)
- Ph thu c vào lư ng mây trên b u tr i: Trong nh ng ngày nhi u mây biên ñ nhi t đ
khơng khí nh hơn so v i nh ng ngày quang mây. Mây nhi u vào ban ngày s gi l i lư ng
b c x và ph n x c a m t ñ t nhi u hơn, vào ban đêm s gi l i phát x sóng dài c a m t ñ t,
h n ch s m t nhi t.
- Ph thu c vào ñ cao so v i m c nư c bi n: ð cao càng tăng thì biên đ càng gi m và
th i gian x y ra c c ñ i, c c ti u càng ch m l i.
b) Di n bi n hàng năm c a nhi t đ khơng khí

Trên l c đ a, hàng năm c c đ i c a nhi t đ khơng khí quan sát th y vào tháng b y, c c
ti u vào tháng giêng. Trên ñ i dương và các mi n duyên h i c a l c ñ a, c c đ i x y ra vào
tháng tám, cịn c c ti u x y ra vào tháng hai, tháng ba.
Bi n thiên hàng năm c a nhi t ñ khơng khí ph thu c vào nh ng y u t sau:
- Vĩ ñ ñ a lý: Vĩ ñ ñ a lý càng tăng thì biên đ nhi t đ càng tăng do các vùng vĩ ñ cao
chênh l ch cân b ng nhi t gi a mùa đơng và mùa hè khác nhau. Chênh l ch này ñ t tr s l n
nh t các vĩ ñ c c ñ i. Tr s nh nh t c a biên ñ hàng năm quan sát th y t i vùng xích
đ o, là nơi lư ng nhi t b c x m t tr i quanh năm h u như khơng thay đ i. Trên trái đ t, có
th phân bi t 4 ki u bi n thiên nhi t ñ hàng năm sau ñây:
* Ki u xích ñ o: nhi t ñ bi n thiên kép, m t năm có 2 c c đ i vào d p xn phân (21/3)
và thu phân (23/9), 2 c c ti u vào d p h chí (22/6) và đơng chí (22/12). Biên ñ nhi t ñ nh :
trên l c ñ a t 6 - 100C, trên m t bi n 10C, vùng duyên h i 1 - 30C.
* Ki u nhi t ñ i: nhi t ñ bi n thiên ki u đơn, m t năm có 1 c c ñ i xu t hi n vào sau
ngày h chí (22/6) và 1 c c ti u xu t hi n sau ngày đơng chí (22/12). Biên đ nhi t ñ
l c
ñ a t 10 - 200C, ñ i dương kho ng 50C.
* Ki u ơn đ i: tương t như ki u nhi t ñ i nhưng các giá tr c c tr thư ng ñ n mu n hơn.
C c ñ i nhi t ñ thư ng x y ra vào tháng 7, c c ti u x y ra vào tháng 1 l c ñ a. trên ñ i
dương, c c ñ i nhi t ñ quan sát th y vào ñ u tháng 8, c c ti u vào tháng 2. Biên ñ nhi t ñ
khá cao vì c c ti u thư ng khá th p, l c ñ a 20 - 400C, trên ñ i dương 10 - 200C.
* Ki u c c ñ i và c n c c ñ i: hàng năm có m a đơng kéo dài 8 -9 tháng, mùa hè mát m
và ng n. Biên ñ nhi t ñ r t cao, ñ t li n biên ñ 65 -750C, vùng duyên h i biên ñ nhi t
ñ 25 - 400C, trên ñ i dương 20 - 300C
- ð c ñi m c a m t ñ m: Trên m t bi n, bi n thiên hàng năm c a nhi t ñ nh , càng xa
b bi n vào sâu trong l c ñ a biên ñ càng tăng lên. các vùng c c ñ i, trên ñ t li n biên ñ
nhi t ñ hàng năm lên t i 65oC, vùng b bi n vào kho ng 25 – 40oC. Biên ñ hàng năm nh
nh t quan sát th y xích đ o 6 – 10oC trên ñ t li n và 1-3oC vùng ven bi n.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

52

- ð cao so v i m c nư c bi n: ð cao càng tăng thì biên đ càng gi m
- Lư ng mây và mưa: Mây và mưa nhi u thì biên đ nhi t đ nh hơn so v i tr i quang mây
và ít mưa
c) Bi n thiên c a nhi t đ khơng khí theo phương th ng ñ ng
S bi n thiên c a nhi t đ khơng khí theo đ cao đư c ñ c trưng b ng gradien nhi t ñ
th ng ñ ng, ký hi u là γ .
Tr s c a gradien nhi t ñ th ng ñ ng ñư c bi u th b ng bi n thiên c a nhi t ñ ng v i
100 m ñ cao (l y v i d u âm), nghĩa là:
t −t
∆t o
γ= − c t = −
(13)
zc − z t
100 m
Trong ñó: tc là nhi t ñ ng v i ñ cao zc, và tt là nhi t ñ ng v i đ cao zt (tính theo
kho ng cách hàng trăm mét ñ cao trong t ng ñ i lưu c a khí quy n).
N u tc< tt t c là nhi t đ gi m theo đ cao thì gradien nhi t đ th ng đ ng có giá tr
dương ( γ >0). N u tc>tt nghĩa là nhi t ñ s tăng theo ñ cao thì gradien nhi t ñ th ng ñ ng
có giá tr âm ( γ <0), còn n u tc = tt nghĩa là nhi t đ khơng thay đ i theo đ cao thì γ = 0.
Qua nhi u l n quan sát, ngư i ta nh n th y gradien nhi t ñ th ng đ ng trung bình có tr
s γ ≈ 0,64oC, nghĩa là c lên cao 100 m nhi t đ c a khơng khí gi m đi kho ng 0,64oC. Tuy
nhiên, trong th c t v n có các l p khơng khí có nhi t đ tăng theo ñ cao (l p ngh ch nhi t),
và có c các l p khơng khí có nhi t đ khơng thay ñ i theo ñ cao (l p ñ ng nhi t).
So sánh bi n ñ i nhi t ñ theo ñ cao và theo phương n m ngang ngư i ta th y, theo
phương n m ngang d c theo kinh tuy n t xích đ o lên vùng ñ a c c, c thay ñ i 100 vĩ
(1100km) nhi t đ trung bình gi m 100C cịn lên cao 10 km nhi t ñ ñã gi m ñi 50 - 600C.
2.3. Nh ng q trình đo n nhi t trong khí quy n
Q trình bi n đ i tr ng thái v t lý c a m t v t th nào đó mà khơng kèm theo s trao đ i

năng lư ng v i mơi trư ng xung quanh g i là q trình đo n nhi t.
Trong khí quy n, hi n tư ng khơng khí thăng (ñi lên) hay giáng (ñi xu ng) thư ng th c
hi n hai q trình đo n nhi t, đó là đo n nhi t khơ và đo n nhi t m.
a) Q trình đo n nhi t khơ
Là q trình đo n nhi t x y ra đ i v i khơng khí khơ ho c chưa bão hịa hơi nư c. Khi
khơng khí b c lên cao, do càng đi lên khơng khí càng thưa lỗng (áp su t th p) nên kh i
khơng khí b gi n n th tích. Cơng gi n n c n nhi t lư ng vì v y kh i khơng khí b gi m
nhi t đ . Khi đi xu ng do áp su t tăng d n, kh i khơng khí b nén l i, các ngo i l c tác đ ng
sinh cơng làm tăng năng lư ng n i t i, vì th nhi t đ c a kh i khơng khí tăng lên. ð bi n
thiên nhi t đ trong q trình đo n nhi t khơ g i là gradient đo n nhi t khơ (ký hi u là γ a ).
Thông thư ng gradien đo n nhi t khơ có tr s : ± γ a ≈ 1oC/100 m
Khi kh i khơng khí thăng gradiant mang d u âm bi u th nhi t d gi m d n, khi khơng
khí giáng gradient mang d u dương bi u th nhi t ñ tăng d n khi kh i khơng khí đi xu ng.
b) Q trình đo n nhi t m
Là q trình đo n nhi t x y ra ñ i v i khơng khí m ho c khơng khí đã bão hịa hơi nư c.
Nguyên nhân gây ra bi n thiên nhi t đ là do khi kh i khơng khí thăng ho c giáng đã x y ra
q trình đo n nhi t tương t như ñ i v i kh i khơng khí khơ, tuy nhiên tr s gradient nhi t
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

53


ñ thư ng nh hơn. Quá trình ño n nhi t m thư ng kèm theo hi n tư ng ngưng k t hơi nư c
nên nhi t ñ thay ñ i ít hơn. Tr s c a gradien ño n nhi t m vào kho ng 0,5 oC/100 m.
2.4. Nh ng ch tiêu đánh giá nhi t đ khơng khí
Trong nơng nghi p, khi nghiên c u nh hư ng c a nhi t đ khơng khí đ i v i các quá
trình sinh trư ng, phát tri n và năng su t cây tr ng ngư i ta thư ng dùng nh ng ch tiêu sau
ñây:
a) Nhi t ñ trung bình
Ngư i ta thư ng phân bi t 2 ch tiêu nhi t đ trung bình là nhi t đ trung bình ngày và

nhi t đ trung bình m t giai đo n khí h u.
các l n quan tr c ñư c trong
- Nhi t ñ trung bình ngày là giá tr trung bình c a nhi t đ
ngày. ð có đư c giá tr nhi t ñ ng v i s l n quan tr c trong ngày, ngư i ta dùng nhi t k
khí tư ng (nhi t k thư ng) ñ quan tr c và tuân theo quy ph m quan tr c khí tư ng b m t
c a T ng c c khí tư ng th y văn. Nhi t đ trung bình ngày đư c tính theo cơng th c:

t ngay

(t1 + t2 + t3 + t4)
= -------------------4

(14)

Trong đó: t ngay : Nhi t đ trung bình ngày (oC)
t1, t2, t3, t4: Giá tr nhi t ñ quan tr c vào 4 th i ñi m 1h, 7h, 13h và 19h (oC)
(Quy ph m quan tr c - 1994)
ð i v i các tr m khí tư ng t đ ng, s l n quan tr c trong ngày ñư c t ñ ng ghi l i các
th i ñi m ch n gi (24 l n trong ngày), vì v y nhi t đ trung bình ngày là trung bình c ng c a
nhi t ñ
24 th i ñi m quan tr c.
- Nhi t đ trung bình m t giai đo n khí h u là giá tr trung bình c ng c a nhi t đ trung
bình các ngày trong giai đo n khí h u đó. Giai ño n khí h u là m t kho ng th i gian dài ng n
khác nhau tùy m c ñích nghiên c u c th . Trong nghiên c u nơng nghi p, giai đo n khí h u
thư ng là tu n (10 ngày), tháng, năm, quý (3 tháng), th k (100 năm) ho c m t giai ño n
sinh trư ng, phát tri n c a cây tr ng, m t v s n xu t... Nhi t đ trung bình c a m t tháng
(n u giai đo n khí h u là tháng) đư c tính b ng cơng th c sau:

t th a ′n g =

t 1 + t 2 + t 3 + ... + t 3 0
30

(15)

Trong đó: t tha ′ng : Nhi t đ trung bình tháng (oC)
t1, t 2, t 3 ...t 30 : Nhi t đ trung bình các ngày trong tháng (oC)
- Tương t như v y, nhi t đ trung bình năm (n u năm là giai đo n khí h u) là giá tr
trung bình c ng c a nhi t đ trung bình các tháng trong năm, đư c tính theo cơng th c:
t1 + t 2 + t 3 + ... + t 12
(16)
12
(
Trong đó: t nam : Nhi t đ trung bình năm (oC)
t1, t 2, t 3... t12 : Nhi t ñ trung bình c a tháng 1,2,3... cho đ n tháng 12 (oC).
Cơng th c t ng qt tính nhi t ñ trung bình c a m t gai ño n khí h u như sau:
(
t nam =

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------

54


Σ ti
t = -----n

(17)

ti : nhi t đ trung bình ngày th i, n s ngày c a giai ño n khí h u đó (oC).

b) Nhi t đ t i cao
Nhi t đ t i cao có 4 lo i: nhi t ñ t i cao trong ngày, t i cao tuy t ñ i, nhi t ñ t i cao
trung bình c a m t giai đo n khí h u và nhi t đ t i cao sinh v t h c.
- Nhi t ñ t i cao trong ngày là nhi t ñ cao nh t quan tr c đư c trong ngày. Thơng
thư ng vào kho ng 13h - 14h hàng ngày nhi t ñ khơng khí s đ t giá tr cao nh t.
- Nhi t ñ t i cao tuy t ñ i trong m t giai đo n khí h u là giá tr nhi t ñ cao nh t ñã t ng
x y ra và quan tr c ñư c trong giai đo n khí h u đó. Ví d , nhi t ñ t i cao tuy t ñ i m t s
nơi như sau:
ð xác ñ nh nhi t ñ cao nh t các kỳ quan tr c, ngư i ta s d ng nhi t k t i cao. T
các s li u quan tr c ñư c hàng ngày ngư i ta có th tìm đư c các giá tr nhi t ñ t i cao
trong tháng, trong năm ho c trong m t giai ño n sinh trư ng b t kỳ c a cây tr ng.
B ng 3.9. Nhi t ñ t i cao tuy t đ i các tháng mùa nóng và năm (0C)
ð a phương

Tháng
Năm
IV
V
VI
VII
VIII
IX
ði n Biên
38,5
38,6
37,9
36,0
35,2
35,0

38,6
Hà N i
38,5
42,8
40,4
40,0
39,0
37,1
42,8
Vinh
39,9
41,1
42,1
41,1
39,5
39,4
42,1
ð ng H i
41,2
42,2
41,8
40,9
41,5
40,9
42,2
Hu
40,0
41,3
40,7
39,8

39,4
38,2
41,3
Nha trang
35,9
38,5
39,5
39,0
39,5
38,3
39,5
Buôn Mê Thu t
39,4
37,0
35,1
32,1
34,6
31,5
39,4
TP HCM
40,0
39,0
37,5
35,2
35,0
35,3
40,0
Ngu n: Chương trình 42A - vi n KTTV (1989), giai đo n khí h u 1958 -1985
- Nhi t đ t i cao trung bình c a m t giai đo n khí h u là trung bình c ng các giá tr nhi t
đ t i cao ngày trong giai đo n khí h u đó. Nhi t đ t i cao trung bình tháng (giai đo n khí

h u là tháng) đư c tính b ng công th c:
t
+ t m ax2 + t m ax3 + ... + t m ax3 0
t m axth a ′n g = m ax1
(18)
30
Trong đó: t maxtha ′ng : Nhi t đ t i cao trung bình tháng (oC)
t max1...t max30 Nhi t ñ t i cao c a các ngày t m ng 1 ñ n ngày 30 (oC).
Nhi t đ t i cao trung bình năm là giá tr trung bình c ng c a nhi t đ t i cao trung bình các
tháng trong năm:
(
t maxnam =

t maxI + t maxII + t maxIII + ... + t maxXII
12

(19)

(
Trong đó: t maxnam : Nhi t đ t i cao trung bình năm (oC)
t maxI ...t maxXII : Nhi t ñ t i cao trung bình t tháng I đ n tháng XII (oC).

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

55


- Nhi t ñ t i cao sinh v t h c thư ng ñư c xác ñ nh cho m t giai ño n sinh trư ng, phát
tri n c a sinh v t. Nhi t ñ t i cao sinh v t h c là nhi t ñ cao nh t mà t i đó các ho t ñ ng
s ng c a sinh v t b ng ng l i. H u h t các lo i cây tr ng nhi t ñ t i cao sinh v t h c vào

kho ng 45 – 55oC.
Nhi t đ cao xúc ti n q trình thốt hơi nư c b m t lá, n u trong ñi u ki n h n hán kéo
dài, cây tr ng b thi u nư c d n đ n khơ héo và ch t. Nhi t ñ cao làm tăng quá trình hơ h p
c a th c v t, làm gi m kh năng tích lũy ch t dinh dư ng trong cây d n t i năng su t và
ch t lư ng s n ph m b suy gi m. Nhi t đ cao cịn nh hư ng ñ n kh năng th ph n, th
tinh c a th c v t d n ñ n t l ñ u qu , k t h t th p.

c) Nhi t ñ t i th p
Tương t như khái ni m v nhi t ñ t i cao, nhi t đ t i th p có 4 lo i:
- Nhi t ñ t i th p trong ngày là nhi t ñ th p nh t quan tr c ñư c trong ngày. Thông
thư ng vào kho ng 4 - 5 gi hàng ngày nhi t đ khơng khí s ñ t giá tr th p nh t.
- Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i trong m t giai đo n khí h u là giá tr nhi t ñ th p nh t ñã
t ng x y ra và quan tr c ñư c trong giai đo n khí h u đó. Ví d , nhi t ñ t i th p tuy t ñ i
m t s nơi như sau:
B ng 3.10. Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i các tháng mùa l nh và năm (0C)
ð a phương

Tháng
Năm
X
XI
XII
I
II
III
ði n Biên
7,7
4,0
0,4
-0,4

4,8
6,6
-0,4
Hà N i
12,4
6,8
5,1
2,7
5,0
8,5
2,7
Vinh
14,3
8,4
5,4
4,0
7,3
9,5
4,0
ð ng H i
14,6
12,3
7,8
7,7
8,0
10,5
7,7
Hu
16,9
12,9

11,1
8,8
11,0
12,0
8,8
Nha trang
18,8
16,9
15,1
14,6
14,6
16,4
14,6
Buôn Mê Thu t
14,9
10,7
7,4
9,1
12,0
12,3
7,4
TP HCM
16,5
15,9
13,9
13,8
16,0
17,4
13,8
Ngu n: Chương trình 42A - vi n KTTV (1989), giai đo n khí h u 1958 -1985

ð xác ñ nh nhi t ñ th p nh t các kỳ quan tr c, ngư i ta s d ng nhi t k t i th p. T
các s li u quan tr c ñư c hàng ngày ngư i ta có th tìm đư c các giá tr nhi t ñ t i th p
trong tháng, trong năm ho c trong m t giai ño n sinh trư ng b t kỳ c a cây tr ng.
- Nhi t ñ t i th p trung bình c a m t giai đo n khí h u là trung bình c ng các giá tr
nhi t ñ t i th p ngày trong giai đo n khí h u đó. Nhi t đ t i th p trung bình tháng (giai
đo n khí h u là tháng) là giá tr trung bình c ng c a nhi t đ t i th p các ngày trong tháng đó.
Nhi t đ t i th p trung bình năm là giá tr trung bình c ng c a nhi t đ t i th p trung bình các
tháng trong năm. Cách th c tính các lo i nhi t đ t i th p trung bình cũng tương t như
nhi t đ t i cao trung bình.
- Nhi t đ t i th p sinh v t h c thư ng ñư c xác ñ nh cho m t giai ño n sinh trư ng, phát
tri n c a sinh v t. Nhi t ñ t i th p sinh v t h c là nhi t ñ th p nh t mà t i đó sinh v t ng ng
sinh trư ng, các ho t ñ ng s ng c a nó cũng b ng ng l i.
Nhi t đ th p làm cho hàm lư ng nư c trong nguyên sinh ch t c a t bào th c v t b gi m
ñi, n ng ñ d ch bào tăng lên, quá trình v n chuy n nư c và ch t dinh dư ng trong cây b c n
tr , nh hư ng x u t i các q trình sinh lý khác. N u nhi t đ khơng khí xu ng dư i 0oC,

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------

56


nư c trong gian bào b đóng băng l i, gây nên hi n tư ng co nguyên sinh và bi n d ng t bào
ch t, cây d b ch t.
Nhi t ñ t i th p sinh v t h c m i lo i cây tr ng khác nhau tùy theo ngu n g c ho c
ñi u ki n s ng mà chúng đã thích nghi. Ví d
vùng ơn đ i, các lo i lúa mì m ch s ng ñư c
nhi t ñ - 8oC ñ n – 10oC trong khi ñó các vùng nhi t ñ i khi nhi t ñ h xu ng 3 – 4oC
nhi u lo i cây ngũ c c ñã b ch t.
Nhi t ñ t i th p sinh v t h c cịn thay đ i tùy theo t ng giai ño n sinh trư ng c a cây
tr ng. Ví d theo nhi u tác gi , nhi t ñ t i th p sinh v t h c c a cây lúa giai ño n gieo - 3

lá là 10 - 14oC, giai ño n tr bông là 20 – 22oC. ð i v i cây ngơ, giai đo n t gieo đ n m c
c a m t s gi ng là 13 – 14oC, giai ño n phun râu, tr c là 16 – 17oC.
Nhìn chung nhi u lo i cây tr ng th i kỳ cây con và th i kỳ cây ra hoa kh năng ch u rét
kém và địi h i nhi t ñ t i th p sinh v t h c khá cao. N u vào nh ng th i kỳ này cây g p rét
kéo dài s nh hư ng x u ñ n năng su t và ph m ch t c a cây tr ng.

d) T ng nhi t đ trung bình
T ng nhi t đ cịn g i là tích ơn, v i ý nghĩa là nhi t đ tích lũy c a m t giai đo n khí
h u. Ngư i ta phân bi t 3 lo i t ng nhi t ñ theo ý nghĩa c a chúng: t ng nhi t ñ trung bình,
t ng nhi t ñ ho t ñ ng và t ng nhi t ñ h u hi u..
T ng nhi t đ trung bình đư c tính theo công th c:
(20)
ATS = t + t + t + … + t
1

2

i

n

Trong đó:
ATS: T ng nhi t đ trung bình (oC)
t 1 , t 2 , t 3 . . . t n : Nhi t ñ trung bình c a các ngày trong giai đo n khí h u (t ngày th
nh t ñ n ngày th n.).
Ho c có th vi t t ng qt cơng th c tính t ng nhi t đ trung bình như sau:
ATS = Σ t

(21)

Trong đó: ATS: T ng nhi t đ trung bình (oC)
t : Nhi t đ trung bình ngày c a giai đo n (oC)
n: S ngày c a giai ño n
T ng nhi t ñ trung bình là ch tiêu dùng đ đánh giá ti m năng nhi t c a m t vùng khí
h u và đu c s d ng trong phân vùng khí h u. Ngư i ta phân chia t ng nhi t đ trung bình
ti m năng theo các m c sau:
Vùng có ATS < 7000oC:
Vùng ít nóng
Vùng có ATS t 7000oC – 8000oC: Vùng nóng v a
Vùng có ATS t 8000oC – 9000oC: Vùng nóng
T ng nhi t đ trung bình cịn đư c tính cho các giai đo n sinh trư ng, phát tri n c a cây
tr ng ho c cho c th i kỳ sinh trư ng c a chúng, ví d :
Lúa xuân:
ATS = 3300oC – 3500oC
Lúa hè thu:
ATS = 3400oC – 3600oC
Khoai tây:
ATS = 1400oC – 2000oC
Căn c vào t ng nhi t ñ trung bình ti m năng và t ng nhi t đ trung bình c a các lo i
cây tr ng có th tính đư c cơ c u mùa v
m i vùng.

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

57


Ví d : Vùng đ ng b ng B c Trung B có t ng nhi t đ ti m năng trên 9000oC nên có th
b trí 3 v trong năm
Lúa xn

Lúa hè thu
Rau màu thu đơng
(3400 - 3600oC)
(1700 – 1900oC)
(3300 – 3500oC)

e) T ng nhi t ñ ho t ñ ng
Trong m t giai ño n sinh trư ng, phát tri n nào đó, sinh v t thư ng ch ho t ñ ng
trong kho ng t nhi t ñ t i th p sinh v t h c ñ n nhi t ñ t i cao sinh v t h c. T ng nhi t ñ
ho t ñ ng là m t ch tiêu ph n nh nhu c u tích ơn ho t đ ng c a sinh v t trong giai ñ an sinh
trư ng, phát tri n đó. T ng nhi t đ ho t đ ng đư c tính theo cơng th c sau:
(22)
AcTS = Σ(tminSVH < t i < tmaxSVH )
Trong đó:

AcTS: T ng nhi t ñ ho t ñ ng (oC)
tminSVH: Nhi t ñ t i th p sinh v t h c c a giai ño n sinh trư ng, phát tri n (oC).

t i : Nhi t đ trung bình ngày th i c a giai đo n đó (i = 1,2 ,3 .... n) (oC)
tmaxSVH: Nhi t ñ t i cao sinh v t h c c a giai ño n sinh trư ng, phát tri n (oC).
g) T ng nhi t ñ h u hi u
T ng nhi t ñ h u hi u là t ng s ph n nhi t đ có hi u qu đ i v i sinh trư ng, phát
tri n c a sinh v t và đư c tính theo cơng th c:
ETS = Σ( t i - b)

(23)

Trong đó: ETS: T ng nhi t ñ h u hi u (oC)
t i : Nhi t đ trung bình ngày th i, (i = 1,2 ,3 .... n) (oC)
n: S ngày c a giai ño n sinh trư ng, phát tri n

b: Nhi t ñ t i th p ho c t i cao sinh v t h c (oC).
Trong 3 lo i t ng nhi t ñ nêu trên, ñ i v i sinh v t, t ng nhi t ñ h u hi u là ch tiêu n
ñ nh nh t ñ i v i m i giai ño n sinh trư ng, phát tri n ho c c chu kỳ s ng. D a vào ñ c
ñi m này, Sugơlep ñã ñưa ra công th c d báo th i kỳ phát d c c a cây tr ng như sau:
ETS
N = ………
ti - b

(24)

Trong đó: n: S ngày hồn thành giai đo n phát d c
ETS: Tích ơn h u hi u (oC)
t : Nhi t đ trung bình giai ño n theo b n tin d báo th i ti t dài h n (oC)
b: Nhi t ñ t i th p (ho c t i cao) sinh v t h c (oC)
Như v y nhi t ñ có vai trị quy t đ nh đ n t c ñ phát d c c a cây tr ng. N u cây tr ng
s ng trong ñi u ki n nhi t ñ càng cao càng rút ng n th i gian sinh trư ng c a nó, các giai
ño n phát d c cũng rút ng n l i.
Ví d : b ng 3.11 trình bày t ng nhi t đ trung bình và t ng nhi t ñ h u hi u giai ño n
t gieo ñ n m c m m c a ngô Bioseed 9670. Nhi t ñ t i th p sinh v t h c giai ño n này là
13oC.

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------

58


B ng 3.11. T ng nhi t đ trung bình, ho t ñ ng và h u hi u c a ngơ Bioseed 9670
(Giai đo n t gieo đ n m c m m)
Ch tiêu
Ngày

T ng s
1/XI
2/XI
3/XI
4/XI
5/XI
Nhi t ñ trung bình ngày
23
25
14
10
20
92
Nhi t đ ho t đ ng

23

25

14

-

20

82

Nhi t đ h u hi u

10

12

1

0

7

30

Gi s theo d báo, nhi t ñ trung bình tu n t i là 15oC, n u áp d ng cơng th c Sugơlep
ta s tính ñư c s ngày c a giai ño n như sau:
30
30
n=
=
= 15 (ngày)
15 − 13 2

2.5. Nh ng bi n pháp c i thi n ch ñ nhi t ñ khơng khí
- C n nghiên c u n m v ng nhu c u v nhi t c a các gi ng cây tr ng trong t ng giai ño n
khác nhau. ð xác đ nh đư c chính xác các ch tiêu nhu c u nhi t c a cây tr ng như tích ơn
ho t đ ng, tích ôn h u hi u, nhi t ñ t i th p, t i cao sinh v t h c... ngư i ta thư ng dùng
phương pháp th ng kê th c nghi m. C n có nh ng thí nghi m ñ ng ru ng nhi u năm th t
cơng phu, t m đ thu th p tài li u v sinh trư ng, phát tri n và năng su t cây tr ng, dãy s
li u th c nghi m càng dài thì càng lo i tr đư c nh ng sai s trong th ng kê. K t qu thu
đư c qua phân tích tương quan, h i quy gi a dãy s li u th c nghi m cây tr ng và dãy s li u
v nhi t ñ là các ch s th ng kê ph n ánh ñúng nhu c u nhi t c a cây tr ng.
- K t h p gi a ñánh giá ngu n tài nguyên nhi t c a t ng vùng, t n su t xu t hi n nh ng

hi n tư ng b t thư ng c a nhi t đ khơng khí và nh hư ng c a chúng ñ i v i cây tr ng, v t
nuôi v i vi c nghiên c u phân vùng khí h u nơng nghi p, xây d ng th i v gieo tr ng, xác
ñ nh cơ c u gi ng h p lý ñ s d ng hi u qu tài nguyên v nhi t, ñ ng th i h n ch nh ng
t n th t do bi n ñ ng ché ñ nhi t gây ra.
- Tr ng r ng phịng h có tác d ng h n ch t c đ gió (gió l nh, gió khơ nóng), tăng
cư ng đ m khơng khí, nh đó mà đi u hịa đư c ch ñ nhi t trong vùng (làm gi m nhi t đ
khơng khí trong mùa hè, tăng nhi t đ khơng khí vào mùa đơng).
- Xây d ng h ch a nư c ñ gi nư c trong mùa mưa, làm tăng đ m khơng khí, nh đó
mà đi u hịa ñư c ch ñ nhi t trong vùng.
- Che ph b ng các lo i v t li u như rơm r , c khô m c, cành, lá cây... trên m t ñ t ho c
quanh các g c cây ñ h n ch nh hư ng c a s tăng, gi m nhi t ñ ñ t trong mùa hè và mùa
đơng, t đó c i thi n đư c nhi t đ khơng khí trên m t ñ t.

B ng 3.12. Ch ñ nhi t và b c x các vư n cà phê Khe Sanh (Qu ng Tr )
(Quan tr c ngày 17/6/1999)
Ch tiêu nghiên c u
ð t tr ng
Vư n không tr ng
Vư n tr ng
(ð/C)
cây che bóng
mu ng che bóng
B c x trung bình (1000 lux)
98,9
98,1
62,0
Nhi t đ đ t trung bình (0C)
40,6
38,7
30,2

Nhi t ñ t i cao l p ñ t m t (0C)
50,5
49,0
34,8
Nhi t ñ t i th p l p ñ t m t (0C)
28,8
27,0
25,5
Nhi t đ khơng khí trung bình (0C)
29,7
29,9
28,6
Ngu n: Lê Quang Vĩnh, lu n án Ti n s (2001)

Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nơng nghi p---------------------------------------------

59


Tr ng các lo i cây h ñ u v i nhi u t ng tán che ph ñ t như c stylo (Stylo santhes
gracilis), mu ng hoa vàng (Crotalaria sp.), c t khí (Tephrosia candida)vv... v a có tác d ng
c i t o đ t v a có tác d ng h n ch s m t nhi t c a khơng khí vào mùa đơng, tăng nhi t vào
mùa hè.
- Tr ng cây che bóng v a có tác d ng h n ch b t ánh sáng cho m t s cây tr ng ưa bóng
như cà phê, chè, sa nhân, ca cao...nhưng ñ ng th i c i thi n ñư c ch ñ nhi t trong các vư n
cây. Các cây bóng mát thư ng tr ng là keo d u (Leucaena leucocephala), mu ng ñen (Cassia
siamea L.), cây so ñũa (sesbania grandifplora)...
- Các bi n pháp k thu t canh tác khác như gieo tr ng ñúng m t ñ , ñi u ch nh sinh
trư ng, x i xáo ñ t, tư i nư c, bón phân h u cơ...có tác d ng đi u hịa ch đ nhi t c a ñ t,
nhưng ñ ng th i cũng gián ti p đi u hịa ch đ nhi t c a khơng khí.

3. CÂU H I ƠN T P
1. Các đ c tính nhi t c a đ t ph thu c vào nh ng y u t nào ? M i quan h gi a nhi t
dung, h s d n nhi t và ñ truy n nhi t ñ c a đ t ?
2. Hãy tính lưu lư ng nhi t truy n xu ng t ng r c a cây tr ng ñ sâu 30 cm, trên di n
vùng nhi t ñ i. Bi t r ng nhi t ñ m t ñ t 250C, nhi t ñ t ng
tích 1 ha trong th i gian 1 gi
0
r 20 C, ñ d n nhi t c a ñ t λ = 0,00252 ?
3. L p phương trình cân b ng nhi t b m t ñ t vào ban ngày và ban ñêm ? Ý nghĩa c a
chúng ?
4. Trình bày di n bi n hàng ngày và hàng năm c a nhi t ñ ñ t ? Nh ng nhân t nào nh
hư ng ñ n tr s biên ñ c a bi n thiên hàng ngày và hàng năm c a nhi t ñ ñ t ?
5. Bi n thiên nhi t ñ trong ñ t di n ra theo nh ng quy lu t nào ? ng d ng đ gi i thích
m t s hi n tư ng và nêu ý nghĩa c a các quy lu t đó ?
6. M t s bi n pháp k thu t ñi u ch nh ch ñ nhi t c a đ t trong mùa đơng và trong mùa
hè nư c ta ?
7. Cơ ch nóng lên và l nh đi c a khơng khí l p sát m t đ t c a khí quy n ? M i quan h
gi a nhi t ñ ñ t và nhi t đ khơng khí ?
8. Di n bi n hàng ngày và hàng năm c a nhi t đ khơng khí ? Biên đ nhi t đ khơng khí
hàng ngày và hàng năm ph thu c vào nh ng nhân t nào ? S khác nhau c a các ki u bi n
thiên nhi t đ khơng khí hàng năm trên trái đ t ?
9. Gradien nhi t đ th ng đ ng là gì, phương pháp xác ñ nh các tr s và d u c a nó như
th nào ?
10. Nh ng q trình nào g i là đo n nhi t ? Mơ t các q trình đo n nhi t khơ và đo n
nhi t m khi khơng khí chuy n v n trong khí quy n ?
11. Các ch tiêu nhi t ñ trung bình, t i cao và t i th p c a khơng khí ? Phương pháp xác
đ nh các ch tiêu đó ?
12. Trình bày v t ng nhi t đ trung bình (tích ơn trung bình) c a m t giai đo n khí h u ?
Phương pháp xác ñ nh và ý nghĩa c a chúng trong th c ti n ?

13. Trình bày v t ng nhi t đ ho t đ ng (tích ơn ho t ñ ng) c a m t giai ño n sinh
trư ng, phát tri n c a sinh v t ? Phương pháp xác ñ nh và ý nghĩa c a chúng trong th c ti n ?
14. Trình bày v t ng nhi t ñ h u hi u (tích ơn h u hi u) c a m t giai ño n sinh trư ng,
phát tri n c a sinh v t ? Phương pháp xác ñ nh và ý nghĩa c a chúng trong th c ti n ?
15. Hãy trình bày các bi n pháp k thu t chính nh m c i thi n ch đ nhi t khơng khí ?

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------

60