Xây dựng nội dung rèn luyện năng lực dạy học cho sinh viên ngành sư phạm sinh học trong quá trình thực tập sư phạm ở trường phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

MAI XUÂN TOÀN

XÂY DỰNG NỘI DUNG RÈN LUYỆN NĂNG LỰC DẠY HỌC CHO
SINH VIÊN NGÀNH SƢ PHẠM SINH HỌC TRONG QUÁ TRÌNH
THỰC TẬP SƢ PHẠM Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC

HÀ NỘI - 2015
1


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

MAI XUÂN TOÀN

XÂY DỰNG NỘI DUNG RÈN LUYỆN NĂNG LỰC DẠY HỌC CHO
SINH VIÊN NGÀNH SƢ PHẠM SINH HỌC TRONG QUÁ TRÌNH
THỰC TẬP SƢ PHẠM Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC
CHUYÊN NGÀ NH: LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC
(BỘ MÔN SINH HỌC)
MÃ SỐ: 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. Đinh Quang Báo

HÀ NỘI - 2015
2


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn đến Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo trường Đại học
giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành
luận văn.
Bằng tấm lòng biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn thầy giáo hướng
dẫn khoa học GS.TS. Đinh Quang Báo - người đã tận tình chỉ dẫn em trong suốt
quá trình thực hiện luận văn.
Xin cảm ơn sự giúp đỡ Thầy cô, anh chị em Phòng Đào tạo – Trường Đại
học Giáo dục nơi tôi công tác và học tập đã tạo điều kiện trong công việc giúp
tôi hoàn thành luận văn của mình.
Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn bè đã luôn động viên, giúp đỡ tôi trong
suốt quá trình học tập và nghiên cứu.
Trân trọng cảm ơn./.
Hà Nội, tháng

năm 2015

Tác giả luận văn

Mai Xuân Toàn

CÁN BỘ HƢỚNG DÂN

TM. HỘI ĐỒNG CHẤM LUẬN VĂN THẠC SĨ
CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG

GS.TS. Đinh Quang Báo

GS.TS. Vũ Văn Vụ

i


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN
Viết tắt

Viết đầy đủ

CNN

Chuẩn nghề nghiệp

CNNGV

Chuẩn nghề nghiệp giáo viên

CSĐTGV

Cơ sở đào tạo giáo viên

ĐTGV

Đào tạo giáo viên

GVPT

Giáo viên phổ thông

GVHD

Giáo viên hướng dẫn

HS

Học sinh

KTSP

Kiến tập sư phạm

KTĐG

Kiểm tra đánh giá

PPDH

Phương pháp dạy học

TTSP

Thực tập sư phạm

TPT

Trường phổ thông

TSP

Trường Sư phạm

THPT

Trung học phổ thông

THCS

Trung học cơ sở

ii


MỤC LỤC
Trang
Lời cảm ơn .............................................................................................................. i
Danh mục các chữ viết tắt trong luận văn .............................................................. ii
Mục lục ..................................................................................................................iii
Danh mục các bảng ................................................................................................ v
Danh mục các sơ đồ .............................................................................................. vi
MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 7
Chƣơng1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............... Error!
Bookmark not defined.
1.1. Cơ sở lý luận ................................................. Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Năng lực, năng lực nghề nghiệp, năng lực sư phạm và Năng lực dạy học
.............................................................................. Error! Bookmark not defined.
1.1.2. TTSP trong chương trình đào tạo giáo viên ở các trường sư phạm ...Error!
Bookmark not defined.

1.2. Cơ sở thực tiễn .............................................. Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Nội dung TTSP trong chương trình đào tạo giáo viên hiện hành .......Error!
Bookmark not defined.
1.2.2. Thực trạng rèn luyện năng lực dạy học cho sinh viên trong quá trình TTSP
.............................................................................. Error! Bookmark not defined.
Tiểu kết chương 1................................................. Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 2 : ĐỀ XUẤT NỘI DUNG RÈN LUYỆN NĂNG LỰC DẠY HỌC
CHO SINH VIÊN NGÀNH SƢ PHẠM SINH HỌC TRONG QUÁ TRÌNH
TTSP Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG ....................... Error! Bookmark not defined.
2.1. Những căn cứ và nguyên tắc xây dựng nội dung rèn luyện năng lực dạy học
.............................................................................. Error! Bookmark not defined.
2.1.1. Những căn cứ ............................................. Error! Bookmark not defined.
2.1.2. Nguyên tắc.................................................. Error! Bookmark not defined.
iii


2.2. Nội dung rèn luyện năng lực dạy học cho sinh viên ngành sư phạm Sinh học
trong quá trình TTSP ............................................ Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Năng lực chuẩn bị lập kế hoạch dạy học môn học ..Error! Bookmark not
defined.
2.2.2. Năng lực lập kế hoạch dạy học môn học .. Error! Bookmark not defined.
2.2.3. Năng lực lập kế hoạch bài học ................... Error! Bookmark not defined.
2.2.4. Năng lực tổ chức dạy học trên lớp ............. Error! Bookmark not defined.
2.2.5. Năng lực kiểm tra đánh giá kết quả học tậpError! Bookmark not defined.
2.2.6. Năng lực quản lý hồ sơ dạy học ................. Error! Bookmark not defined.
2.3. Mô đun hóa nội dung rèn luyện năng lực dạy học trong TTSP .............Error!
Bookmark not defined.
2.3.1. Cấu trúc mô đun rèn luyện năng lực Chuẩn bị lập kế hoạch dạy học môn học
.............................................................................. Error! Bookmark not defined.
2.3.2. Cấu trúc mô đun rèn luyện năng lực Lập kế hoạch dạy học môn học Error!

Bookmark not defined.
2.3.3. Cấu trúc môn đun rèn luyện năng lực Lập kế hoạch dạy học bài học Error!
Bookmark not defined.
2.3.4. Cấu trúc mô đun rèn luyện năng lực Tổ chức dạy học trên lớp..........Error!
Bookmark not defined.
2.3.5. Cấu trúc mô đun rèn luyện năng lực Kiểm tra đánh giá kết quả học tập
.............................................................................. Error! Bookmark not defined.
2.3.6. Cấu trúc mô đun rèn luyện năng lực Quản lý hồ sơ dạy học ..............Error!
Bookmark not defined.
Tiểu kết chương 2................................................. Error! Bookmark not defined.
Chương 3: KHẢO SÁT TÍNH KHẢ THI CỦA CÁC NỘI DUNG ĐỀ XUẤT
.................................................................................. Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích việc khảo sát .................................. Error! Bookmark not defined.
3.2. Đối tượng và địa bàn khảo sát....................... Error! Bookmark not defined.
iv


3.2.1. Đối tượng khảo sát ..................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Chọn trường khảo sát ................................. Error! Bookmark not defined.
3.3. Nội dung khảo sát.......................................... Error! Bookmark not defined.
3.3.1. Khảo sát tính cần thiết và phù hợp của các năng lực cấu thành năng lực
dạy học được rèn luyện trong quá trình TTSP ..... Error! Bookmark not defined.
3.3.2. Khảo sát tính phù hợp của các nội dung rèn luyện năng lực dạy học cho
sinh viên sư phạm trong quá trình TTSP ............. Error! Bookmark not defined.
3.3.3. Phỏng vấn, lấy ý kiến xác định tính khả thi của việc triển khai các nội
dung rèn luyện năng lực dạy học cho sinh viên trong TTSPError!

Bookmark

not defined.

3.4. Kết quả khảo sát ............................................ Error! Bookmark not defined.
3.4.1. Thông tin chung về phiếu điều tra ............. Error! Bookmark not defined.
3.4.2. Hình thức thu thập thông tin ...................... Error! Bookmark not defined.
3.4.3. Kết quả và bàn luận .................................... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN ............................................................. Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 9
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. Khung tổng hợp theo khối kiến thức chương trình đào tạo ngành Sư
phạm Sinh học………………………………………………………………………... 18
Bảng 1.2. Tổng hợp các phương pháp và khách thể cung cấp tin…………… 27
Bảng 1.3. Tổng hợp các khách thể cung cấp tin…………………………………. 28
Bảng 2.1. Bảng logic cấu trúc năng lực dạy học………………………………… 38
Bảng 3.1. Bảng đối tượng lấy ý kiến………………………………………………. 69
Bảng 3.2: Kết quả xử lý về tính cần thiết và phù hợp của các năng lực cấu thành
năng lực dạy học được rèn luyện trong quá trình TTSP………………………
v

70


Bảng 3.3: Kết quả xử lý về mức độ phù hợp của các nội dung đề xuất rèn luyện
năng lực chuẩn bị lập kế hoạch dạy học môn học……………………………..

71

Bảng 3.4: Kết quả xử lý về mức độ phù hợp của các nội dung đề xuất rèn luyện
năng lực lập kế hoạch dạy học môn học………………………………………… 73
Bảng 3.5: Kết quả xử lý về mức độ phù hợp của các nội dung đề xuất rèn luyện
năng lực lập kế hoạch dạy học bài học………………………………………….. 75
Bảng 3.6: Kết quả xử lý về mức độ phù hợp của các nội dung đề xuất rèn luyện

năng lực tổ chức dạy học trên lớp………………………………………………… 76
Bảng 3.7: Kết quả xử lý về mức độ phù hợp của các nội dung đề xuất rèn luyện
năng lực kiểm tra, đánh giá kết quả học tập…………………………………….. 78
Bảng 3.8:. Kết quả xử lý về mức độ phù hợp của các nội dung đề xuất rèn luyện
năng lực quản lý hồ sơ dạy học…………………………………………………… 80

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
Sơ đồ1.1: Tổng quát năng lực nghề nghiệp giáo viên……………………………. 14
Sơ đồ1.2: Cấu trúc năng lực dạy học...................................................................15

vi


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài

1.1. Xuất phát từ vai trò quan trọng và yêu cầu ngày càng cao của nghề sư
phạm
Bàn về vai trò và vị trí của nghề sư phạm, nhà giáo dục người Nga
Comenxki đã khẳng định: “Dưới ánh mặt trời không có nghề nào cao quý hơn
nghề dạy học”. Người giáo viên với những hoạt động giáo dục của mình đã tác
động vào nhận thức, tình cảm, tâm hồn của người học, cung cấp cho người học
những phương pháp khám phá tri thức. Do vậy, sản phẩm lao động của người
giáo viên là tạo nên tài sản vô giá về đạo lý, nhân cách, trí tuệ cho người học.
Ngày nay cùng với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, sự bùng
nổ về thông tin, người học có thể học bằng nhiều cách, song con đường học tập
thông qua giảng dạy, dẫn dắt của người Thầy vẫn là con đường mang lại kết quả
nhanh và tin cậy nhất, đúng như lời Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Không có
thầy giáo thì không có giáo dục”.
Trong bối cảnh phát triển xã hội và con người Việt Nam trong thời đại

CNTT và toàn cầu hoá mạnh mẽ đã thúc đẩy quyết tâm canh tân giáo dục và đào
tạo của toàn Đảng và toàn dân ta. Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc XI đã nhấn
mạnh “ Phát triển giáo dục và đào tạo cùng với phát triển khoa học và công
nghệ là quốc sách hàng đầu; đầu tư cho giáo dục và đào tạo là đầu tư phát triển.
Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo theo nhu cầu phát triển của
xã hội; nâng cao chất lượng theo yêu cầu chuẩn hoá, hiện đại hoá, xã hội hoá,
dân chủ hoá và hội nhập quốc tế, phục vụ đắc lực sự nghiệp xây dựng và bảo vệ
Tổ quốc. Đẩy mạnh xây dựng xã hội học tập, tạo cơ hội và điều kiện cho mọi
công dân được học tập suốt đời”[16]. Như vậy, đào tạo theo nhu cầu phát triển
xã hội được khẳng định là quan điểm để định hướng phát triển và đánh giá chất
lượng giáo dục và đào tạo. Mặt khác, yêu cầu chuẩn hoá, xã hội hoá, dân chủ
7


hoá và hội nhập quốc tế như những nguyên tắc để định giá chất lượng giáo dục
và đào tạo thì hơn ai hết vai trò của người Thầy giáo lại càng trở nên vô cùng
quan trọng.
Xã hội ngày càng phát triển, yêu cầu đối với nghề sư phạm lại càng cao,
và theo như Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XI: “Đổi mới mạnh mẽ nội dung
chương trình, phương pháp dạy và học ở tất cả các cấp, bậc học. Tích cực
chuẩn bị để từ sau năm 2015 thực hiện chương trình giáo dục phổ thông mới”
[27] và Chiến lược phát triển giáo dục 2011-2020: “Thực hiện đổi mới chương
trình và sách giáo khoa từ sau năm 2015 theo định hướng phát triển năng lực
học sinh, vừa đảm bảo tính thống nhất trong toàn quốc vừa phù hợp đặc thù của
mỗi địa phương”[7] thì việc phát triển về năng lực của người Thầy giáo lại càng
trở nên cấp thiết.
1.2. Xuất phát từ thực trạng rèn luyện năng lực dạy học cho sinh viên các
trường sư phạm trong quá trình TTSP tại các trường phổ thông
Nhiều trường Sư phạm trên cả nước đã có những nghiên cứu về thực trạng
ĐTGV phổ thông, qua đó chỉ ra những hạn chế, bất cập trong ĐTGV ở các trường

sư phạm hiện nay và đề xuất những chiến lược, các giải pháp cải cách đào tạo đáp
ứng những yêu cầu về năng lực nghề nghiệp của giáo viên trong thời kì mới.
Nguyên nhân chính của hạn chế chất lượng đào tạo là quá trình đào tạo chủ yếu
nặng về lý thuyết, nhẹ về thực hành nghề.
Thực tế cho thấy, công tác TTSP của các trường sư phạm vẫn chưa tập
trung chú trọng đến việc rèn luyện năng lực sư phạm cho sinh viên. Khâu kiểm tra,
đánh giá trong quá trình đào tạo ít chú ý đến yêu cầu sinh viên vận dụng kiến thức
giải quyết những tình huống nghề nghiệp ở phổ thông. Đặc biệt trong TTSP là cơ
hội thuận lợi để sinh viên thực hành nghề nhưng cả nội dung thực tập, cả đánh giá
chưa dựa vào các tiêu chí cấu thành các năng lực giáo dục và dạy học.

8


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đinh Quang Báo, Nguyễn Đức Thành (2003), Lý luận dạy học sinh học
(phần đại cương), NXB Giáo dục.
2. Đinh Quang Báo (2010), “Đào tạo nghiệp vụ sư phạm”, Kỷ yếu hội thảo
khoa học: “Nâng cao chất lượng nghiệp vụ sư phạm cho sinh viên các trường
Đại học sư phạm”, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, HN tháng 1 năm 2010,
tr.18-21.
3. Đinh Quang Báo (2010), “Mối quan hệ giữa chuẩn nghề nghiệp giáo viên,
chuẩn đầu ra và chương trình đào tạo của ĐHSP”, Tạp chí Giáo dục, số đặc
biệt, tháng 6 năm 2010, tr 7-9.
4. Bernd Meier, Nguyễn Văn Cƣờng (2005), Phát triển năng lực thông qua
phương pháp và phương tiện dạy học mới, Tài liệu tập huấn dự án phát triển
giáo dục THPT.
5. Bộ giáo dục (1986), Quy chế thực tập sư phạm
6. Nguyễn Hữu Châu – Nguyễn Văn Cƣờng – Trần Bá Hoành – Nguyễn Kim
– Lâm Quang Thiệp (2007), Đổi mới nội dung và phương pháp đào tạo giáo

viên trung học cơ sở theo chương trình mới.
7. Chiến lƣợc phát triển giáo dục Việt Nam 2011-2020, Ban hành kèm theo
Quyết định số 711/QĐ-TTg ngày 13 tháng 6 năm 2012 của Thủ tướng Chính phủ.
8. Đỗ Thị Chinh (2011), “Phát triển năng lực dạy học Toán cho sinh viên các
trường Sư phạm”, Luận án Tiến sĩ, Đại học Sư phạm Hà Nội.
9. Nguyễn Đình Chỉnh (1991), “Thực tập sư phạm”, NXBGD Hà Nội.
10. Nguyễn Đình Chỉnh (1997), “Vấn đề thực tập sư phạm” NXBGD Hà Nội.
Chuẩn đầu ra trình độ đại học khối ngành sư phạm ĐTGVTHPT (2010), dự án
phát triển giáo viên THPT, TCCN.
11. Nguyễn Thị Kim Dung (2009), “Xác định những yêu cầu sư phạm đối với
sinh viên tốt nghiệp nhằm đáp ứng chuẩn nghề nghiệp GV PT hiện nay ở nước
ta”, MS: B2009-17-177.
12. Nguyễn Thị Kim Dung (2014), “Giải pháp đổi mới đào tạo nghiệp vụ sư
phạm cho sinh viên đại học sư phạm đáp ứng yêu cầu giáo dục phổ thông thời kì
mới”. MS: B2001-17-CT04.
9


13. Nguyễn Hữu Dũng (1995), Hình thành kỹ năng sư phạm cho giáo sinh sư
phạm, NXB Giáo dục, Hà Nội.
14. Nguyễn Hoàng Dƣơng (2008), Tổ chức hoạt động dạy học bộ môn phương
pháp dạy học Toán theo định hướng tăng cường rèn luyện kỹ năng dạy học cho
sinh viên, Luận án Tiến sĩ, Trường Đại học Vinh.
15. Vũ Cao Đàm (2011), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, NXB Giáo
dục Việt Nam.
16. Đảng cộng sản Việt Nam (2011). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần
thứ XI. Nhà xuất bản chính trị quốc gia, trang 131.
17. Gônôbôlin PH.N (1977), Những phẩm chất tâm lí của người giáo viên, Tập 1.
NXBGD, Hà Nội.
18. Phạm Minh Hạc (1998), Tâm lý học. Nxb Giáo dục.

19. Bùi Hiền và những ngƣời khác (2001), Từ điển giáo dục học, NXB từ điển
bách khoa, hà Nội.
20. Bùi Ngọc Hồ (1993), “Hỏi – đáp về TTSP”.
21. Lê Văn Hồng (1975), “Một số vấn đề về năng lực sư phạm của người giáo
viên xã hội chủ nghĩa”.
22. Vũ Xuân Hùng (2011), "Rèn luyện năng lực dạy học cho sinh viên đại học sư
phạm kỹ thuật trong thực tập sư phạm theo tiếp cận năng lực thực hiện" Luận án Tiến
sĩ, Viện Khoa học giáo dục Việt Nam.
23. Nguyễn Thế Hƣng (2012), Phương pháp dạy học sinh học ở trường trung
học phổ thông, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.
24. Đặng Thành Hƣng (2012), “Năng lực và giáo dục theo tiếp cận năng lực”,
Tạp chí Quản lí Giáo dục, (43), tháng 12-2012.
25. Nguyễn Trọng Khanh và Ngô Văn Hoan, Phát triển năng lực kĩ thuật cho
học sinh trong dạy học kĩ thuật công nghiệp, Tạp chí Khoa học ĐHSP, số 3
(2006), ISSN - 0868 - 3719, 107 - 112.
26. Nghị quyết của Chính phủ 14/2005/NQ-CP ngày 02/11/2005 về “ Đổi mới
cơ bản và toàn diện giáo dục đại học Việt Nam giai đoạn 2006-2020”.

10


27. Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013, của Ban chấp hành Trung ương
Đảng khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo.
28. Quy chế Thực tập sƣ phạm, (Bộ GD-ĐT, ĐHSP Hà Nội, 2010).
29. Quy định về thực tập sƣ phạm, (ĐH Huế- ĐHSP 2005).
30. Quy định Chuẩn nghề nghiệp giáo viên THCS, GV THPT (ban hành
kèm theo Thông tƣ số 30/2009/TT-BGDĐT ngày 22/10/2009 của Bộ trƣởng
Bộ GD-ĐT.
31. Trịnh Thị Quý (2005), “Thực trạng rèn luyện kỹ năng giảng dạy của sinh viên
trường Cao đẳng sư phạm Hà Nội” .

32. Phạm Trung Thanh (2003), “Rèn luyện NVSP thường xuyên”, NXBĐHSP
Hà Nội.
33. Nguyễn Cảnh Toàn (chủ biên) (2002), Học và Dạy cách học, NXB Đại học
sư phạm Hà Nội.
34. Trần Anh Tuấn (1996), “Xây dựng quy trình tập luyện các kĩ năng giảng
dạy cơ bản trong các hình thức thực hành TTSP”,luận án tiến sĩ.
35. Xavier Roegiers (1996), “Khoa sư phạm tích hợp hay làm thế nào để phát
triển năng lực ở nhà trường”. Nxb Giáo dục
36. Denyse Tremblay (2002), “Adult Education A Lifelong Journey The
Competency - Based approach" Helping learners become autonomous". 89. Danton.
J.(1985), Advantures in thinnking Australia: Thomas Nelson
37. Gardner, Howard (1999), Intelligence Reframed " Multiple intelligences for
the 21st century". Basic books.
38. Linda Darling-Hammond (2006), “Reconstructing 21st – Century Teacher
Education, Journal of Teacher Education, Vol. 57, No. 3 May/June 2006 300-314,
Downloaded from by on August 7, 2009.
39.Weitnert, F.E. (2001), Comparative performance measurement in schools.
Weinheim and Basejl: Beltz Verlag, pp.17-31.

11