Nguyễn ái quốc sáng lập đảng cộng sản việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

Phạm Quốc Thành

NGUYỄN ÁI QUỐC
SÁNG LẬP ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

Hà Nội - 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

Phạm Quốc Thành

NGUYỄN ÁI QUỐC
SÁNG LẬP ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM
Chuyên ngành: Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam
Mã số: 62 22 56 01
LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. Trình Mưu
2. GS.TS. Phùng Hữu Phú

Hà Nội - 2014

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận án này là cơng trình nghiên cứu của riêng tơi.
Luận án được hồn thành dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Trình
Mưu và GS.TS. Phùng Hữu Phú. Các số liệu và kết quả sử dụng trong luận
án là chính xác, trung thực, đảm bảo tính khách quan, khoa học và có nguồn
gốc xuất xứ rõ ràng, tin cậy.
Hà Nội, ngày 26 tháng 2 năm 2014
Tác giả luận án
Phạm Quốc Thành


MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU

1

Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI

6

1.1. Các cơng trình nghiên cứu của các tác giả trong nước

6

1.2. Các công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngồi

19

1.3. Đánh giá khái quát kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học
đã cơng bố và những vấn đề luận án cần tập trung giải quyết

22

Chương 2. NGUYỄN ÁI QUỐC LỰA CHỌN CON ĐƢỜNG GIẢI
PHÓNG DÂN TỘC VIỆT NAM

24

2.1. Bối cảnh lịch sử cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX

24

2.1.1. Tình hình thế giới

24

2.1.2. Tình hình Việt Nam

26

2.2. Nguyễn Ái Quốc xác định con đường giải phóng dân tộc Việt Nam
theo khuynh hướng cách mạng vô sản

32

2.2.1. Hƣớng đi tìm đƣờng giải phóng dân tộc Việt Nam

32

2.2.2. Xác định con đƣờng giải phóng dân tộc Việt Nam

34

Tiểu kết chương 2

42

Chương 3. NGUYỄN ÁI QUỐC CHUẨN BỊ TƢ TƢỞNG CHÍNH TRỊ
VÀ TỔ CHỨC CHO SỰ RA ĐỜI ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM

44

3.1. Chuẩn bị về tư tưởng chính trị

44

3.1.1. Xây dựng lý luận cách mạng giải phóng dân tộc

44

3.1.2. Truyền bá lý luận cách mạng giải phóng dân tộc vào Việt Nam

75

3.2. Chuẩn bị về tổ chức

84

3.2.1. Nhận thức vai trò của tổ chức cách mạng

84

3.2.2. Thành lập tổ chức cách mạng tiền thân và đào tạo cán bộ

85


Tiểu kết chương 3

91

Chương 4. NGUYỄN ÁI QUỐC THỐNG NHẤT CÁC TỔ CHỨC CỘNG
SẢN THÀNH ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM

93

4.1. Triệu tập, chủ trì Hội nghị thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam

93

4.1.1. Hoàn cảnh lịch sử, nội dung Hội nghị hợp nhất

93

4.1.2. Cƣơng lĩnh chính trị đầu tiên của Đảng

99

4.2. Bước ngoặt lịch sử

104

4.2.1. Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời là một sự kiện trọng đại trong lịch sử
cách mạng nƣớc ta

104

4.2.2. Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời đáp ứng nhu cầu giải phóng và phát
triển dân tộc Việt Nam
Tiểu kết chương 4

106
109

Chương 5. NHẬN XÉT VỀ QUÁ TRÌNH SÁNG LẬP ĐẢNG CỘNG SẢN
VIỆT NAM CỦA NGUYỄN ÁI QUỐC
5.1. Sáng tạo tư tưởng về thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam

110
110

5.1.1. Từ phê phán chủ nghĩa thực dân đến lựa chọn con đƣờng giải phóng
dân tộc theo khuynh hƣớng cách mạng vơ sản

110

5.1.2. Từ giải phóng dân tộc theo con đƣờng cách mạng vô sản đến thành

lập Đảng Cộng sản Việt Nam

115

5.2. Sáng tạo trong hoạt động thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam

130

5.2.1. Chủ động, quyết định trong sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam

130

5.2.2. Lựa chọn lộ trình phù hợp trong quá trình sáng lập Đảng Cộng sản
Việt Nam

135

Tiểu kết chương 5

140

KẾT LUẬN

141

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO

146

147


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh - anh hùng giải phóng dân tộc, lãnh tụ vĩ đại
của cách mạng Việt Nam, ngƣời sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Ngƣời là “một
trong những nhân vật chính trị có ảnh hƣởng lớn nhất của thế kỷ XX” [248, tr.2],
một nhân vật trong lịch sử đã trở thành huyền thoại ngay khi còn sống và “được ghi
nhớ khơng phải chỉ là người giải phóng cho Tổ quốc và nhân dân bị đơ hộ mà cịn
là một nhà hiền triết hiện đại đã mang lại một viễn cảnh và hy vọng mới cho những
người đang đấu tranh không khoan nhượng để loại bỏ bất công, bất bình đẳng khỏi
trái đất này” [228, tr.37].
Tƣ tƣởng của Ngƣời là tài sản tinh thần to lớn của Đảng và của dân tộc, là
một cống hiến to lớn, góp phần làm phong phú kho tàng văn hóa tƣ tƣởng của nhân
loại. Nhận thức đúng giá trị của tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, Đại hội Đại biểu tồn quốc
lần thứ VII của Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định cùng với chủ nghĩa Mác Lênin, Đảng lấy “tƣ tƣởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tƣ tƣởng, kim chỉ nam cho
hành động” [51, tr.127]. Nghị quyết số 09-NQ của Bộ Chính trị khóa VII
(18/2/1995) khẳng định: “Chủ nghĩa Mác-Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh là học
thuyết cách mạng và khoa học, là vũ khí tinh thần của giai cấp cơng nhân, nhân dân
lao động và cả dân tộc” [66; tr.219]. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng
tiếp tục nhấn mạnh rằng: “Đảng và nhân dân ta quyết tâm xây dựng đất nƣớc Việt
Nam theo con đƣờng xã hội chủ nghĩa trên nền tảng chủ nghĩa Mác - Lênin và tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh” [53, tr.84]. Chỉ thị số 23 của Ban Bí thƣ, ngày 27 - 3 2003, Về đẩy mạnh nghiên cứu, tuyên truyền, giáo dục tư tưởng Hồ Chí Minh
trong giai đoạn mới, cũng chỉ rõ sự cần thiết phải đẩy mạnh việc nghiên cứu, học
tập tƣ tƣởng của Ngƣời.
Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh là một hệ thống quan điểm toàn diện và sâu sắc về
những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam. Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh soi đƣờng
cho thắng lợi của cách mạng Việt Nam hơn 80 năm qua. Ngày nay, trong sự nghiệp
đổi mới, đẩy mạnh cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh

1


cùng với chủ nghĩa Mác - Lênin làm nền tảng tƣ tƣởng, kim chỉ nam cho hành động
của Đảng. Đó là sự tổng kết lịch sử, vạch rõ nguồn gốc sâu xa mọi thắng lợi của
cách mạng Việt Nam trong các thời kỳ cách mạng, đồng thời chỉ rõ cơ sở lý luận và
thực tiễn cho thắng lợi của sự nghiệp đổi mới. Đúng nhƣ Đại hội X của Đảng Cộng
sản Việt Nam đã khẳng định: “Đổi mới không phải xa rời mà là nhận thức đúng,
vận dụng sáng tạo và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, lấy
đó làm nền tảng tƣ tƣởng của Đảng và kim chỉ nam cho hành động cách mạng” [54,
tr.70]; Đa ̣i hô ̣i XI của Đảng ta (1-2011) tiếp tục nhấn mạnh rằng tƣ tƣởng Hồ Chí
Minh “là tài sản tinh thần vô cùng to lớn và quý giá của Đảng và dân tộc ta, mãi mãi
soi đƣờng cho sự nghiệp cách mạng của nhân dân ta giành thắng lợi” [55, tr.88].
Điều đó cho thấy tầm quan trọng đặc biệt của tƣ tƣởng Hồ Chí Minh khơng
chỉ đối với quá khứ, hiện tại, mà còn tỏa sáng đến tƣơng lai. Trên tinh thần đó, việc
tiếp tục nghiên cứu và làm sáng tỏ hơn những cống hiến của Hồ Chí Minh vào
thắng lợi của sự nghiệp cách mạng Việt Nam là việc làm mang ý nghĩa thiết thực.
Trong cuộc đời hoạt động cách mạng của mình, với ý chí độc lập và lịng
khát khao tự do, Hồ Chí Minh đã ra đi tìm đƣờng cứu nƣớc. Ngƣời đã xác định con
đƣờng giải phóng dân tộc đúng đắn cho Việt Nam. Trong những năm 20 của thế kỷ
XX, trên cơ sở nắm vững phƣơng pháp biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin, qua
nghiên cứu lý luận, hoạt động thực tiễn, Hồ Chí Minh đã xây dựng lý luận và xác
lập đƣợc một hệ thống quan điểm cách mạng toàn diện, khoa học để truyền bá vào
Việt Nam, xây dựng tổ chức cách mạng, tiến tới thành lập một đảng cách mạng nhân tố quyết định mọi thắng lợi của cách mạng Việt Nam về sau. Quá trình này
cho thấy Hồ Chí Minh đã vận dụng, phát triển sáng tạo lý luận cách mạng của chủ
nghĩa Mác - Lênin vào điều kiện cụ thể của nƣớc ta với tất cả những đặc điểm lịch
sử, kinh tế, văn hóa, xã hội và con ngƣời Việt Nam; hay nói cách khác, Ngƣời đã
Việt Nam hóa một cách sáng tạo học thuyết Mác - Lênin về giải phóng dân tộc,
từng bƣớc truyền bá vào Việt Nam, làm cho phong trào dân tộc nƣớc ta chuyển biến

mạnh mẽ theo con đƣờng cách mạng Hồ Chí Minh. Chính lý luận cách mạng của
Hồ Chí Minh đƣợc truyền bá vào Việt Nam trong những năm 20 của thế kỷ XX là
yếu tố có vai trị quyết định hình thành Đảng Cộng sản Việt Nam. Đây là một cống
2


hiến đặc biệt quan trọng của Hồ Chí Minh đối với cách mạng Việt Nam vào đầu thế
kỷ XX cần tiếp tục đƣợc nghiên cứu nhằm làm sáng rõ hơn vị trí, tầm quan trọng
đặc biệt của tƣ tƣởng cách mạng Hồ Chí Minh trong việc hình thành Đảng Cộng sản
Việt Nam.
Mặt khác, nghiên cứu tƣ tƣởng Hồ Chí Minh là một nhiệm vụ to lớn, lâu dài,
đòi hỏi sự đóng góp trí tuệ và kiến thức của nhiều nhà khoa học cả về lý luận và
thực tiễn, cả trong và ngồi nƣớc. Bởi vì, tƣ tƣởng của Ngƣời là hệ thống các quan
điểm toàn diện, sâu sắc, càng đi sâu nghiên cứu, chúng ta lại càng khám phá ra
nhiều điều kỳ diệu trong cuộc đời, sự nghiệp và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh.
Với lý do nhƣ vậy, chúng tơi chọn đề tài “Nguyễn Ái Quốc sáng lập Đảng
Cộng sản Việt Nam” làm đề tài luận án tiến sĩ khoa học lịch sử của mình.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Nguyễn Ái Quốc với việc xác định con đƣờng giải phóng dân tộc, chuẩn bị
tiền đề tƣ tƣởng chính trị, tổ chức tiến tới thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
Quá trình sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam của Nguyễn Ái Quốc
3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích
Làm sáng rõ quá trình chuẩn bị, sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam của
Nguyễn Ái Quốc; rút ra những nhận xét về quá trình sáng lập Đảng.
3.2. Nhiệm vụ
- Tập hợp, hệ thống hóa tƣ liệu về q trình sáng lập Đảng Cộng sản Việt
Nam của Nguyễn Ái Quốc.

- Làm rõ vai trò của Nguyễn Ái Quốc trong việc xác định con đƣờng giải
phóng dân tộc cho Việt Nam
- Làm rõ vai trò của Nguyễn Ái Quốc trong việc chuẩn bị tƣ tƣởng chính trị
và tổ chức cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam

3


- Làm rõ vai trò của Nguyễn Ái Quốc trong Hội nghị thành lập Đảng Cộng
sản Việt Nam và Cƣơng lĩnh chính trị đầu tiên của Đảng.
- Rút ra nhận xét về quá trình sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam của Nguyễn
Ái Quốc.
4. Đóng góp của luận án
4.1. Về tư liệu
Góp phần sƣu tầm, hệ thống hóa sử liệu liên quan đến quá trình sáng lập
Đảng Cộng sản Việt Nam của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, trong đó có cập
nhật những sử liệu mới trong Hồ Chí Minh toàn tập, Văn kiện Đảng toàn tập.
4.2. Về nội dung
- Luận án góp phần làm rõ vai trị quyết định, sự chủ động của Nguyễn Ái
Quốc trong quá trình sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam.
- Phân tích một cách tồn diện q trình Nguyễn Ái Quốc xác lập con đƣờng
giải phóng dân tộc, xây dựng lý luận cách mạng, chuẩn bị về tƣ tƣởng chính trị và
tổ chức cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam. Qua đó, luận án góp phần làm
sáng tỏ hơn nhận định: chính lý luận giải phóng dân tộc của Nguyễn Ái Quốc trong
những năm 20 của thế kỷ XX là yếu tố quyết định nhất hình thành nên Đảng Cộng
sản Việt Nam vào đầu năm 1930.
- Phân tích làm rõ những nhân tố cơ bản góp phần để Nguyễn Ái Quốc xác
định con đƣờng cứu nƣớc cho dân tộc Việt Nam; tính đúng đắn của con đƣờng cách
mạng mà Nguyễn Ái Quốc đã lựa chọn cho dân tộc Việt Nam; góp phần phản bác
quan điểm sai trái về vai trị của Ngƣời trong quá trình thành lập Đảng Cộng sản

Việt Nam.
- Làm rõ cống hiến sáng tạo của Nguyễn Ái Quốc trong quá trình sáng lập
Đảng Cộng sản Việt Nam
5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu
5.1. Nguồn tư liệu
Để hoàn thành đƣợc những nội dung nêu trong luận án, chúng tôi đã tham
khảo các nguồn tài liệu cơ bản sau:
Nguồn tài liệu chủ yếu, đƣợc sử dụng nhiều nhất trong luận án là bộ Hồ Chí
Minh tồn tập, gồm 15 tập, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản năm 2011;
bộ sách Hồ Chí Minh biên niên tiểu sử, gồm 10 tập, do Nhà xuất bản Chính trị quốc

4


gia xuất bản trong các năm 1993 - 1996 và một số văn kiện của Đảng đƣợc in trong
bộ Văn kiện Đảng tồn tập, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản bắt đầu từ
năm 1998.
Nguồn tài liệu quan trọng thứ hai chúng tôi sử dụng là các bài nói, bài viết
của các vị lãnh đạo Đảng, Nhà nƣớc và các cơng trình nghiên cứu cấp nhà nƣớc về
tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, nhất là về tƣ tƣởng cách mạng giải phóng dân tộc, về sự
hình thành và phát triển của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Nguồn tài liệu quan trọng thứ ba là các cơng trình của các nhà nghiên cứu
trong nƣớc liên quan đến đề tài luận án về tiểu sử, sự nghiệp và tƣ tƣởng Hồ Chí
Minh đƣợc cơng bố dƣới dạng sách, các bài nghiên cứu trên các tạp chí khoa học.
Ngồi ra, chúng tơi còn tham khảo các bài phát biểu của một số nguyên thủ
quốc gia, một số chính trị gia trên thế giới về Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh và
tham khảo cơng trình nghiên cứu của các học giả nƣớc ngồi về tiểu sử, sự nghiệp
và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh,...
5.2. Phương pháp nghiên cứu
Trong luận án này, trên cơ sở vận dụng phƣơng pháp duy vật biện chứng,

duy vật lịch sử, quan điểm thực tiễn và nguyên tắc thống nhất lý luận với thực tiễn,
chúng tôi chủ yếu sử dụng phƣơng pháp lịch sử kết hợp với phƣơng pháp lơgíc,
phƣơng pháp tiếp cận hệ thống, so sánh,..., để làm nổi bật vai trò và sự sáng tạo của
Nguyễn Ái Quốc trong quá trình sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam.
6. Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án
gồm có 5 chƣơng, 11 tiết.
Chƣơng 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Chƣơng 2. Nguyễn Ái Quốc lựa chọn con đƣờng giải phóng dân tộc Việt
Nam
Chƣơng 3. Nguyễn Ái Quốc chuẩn bị tƣ tƣởng chính trị và tổ chức cho sự ra
đời của Đảng Cộng sản Việt Nam
Chƣơng 4. Nguyễn Ái Quốc thống nhất các tổ chức cộng sản thành Đảng
Cộng sản Việt Nam
Chƣơng 5. Nhận xét về quá trình sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam của
Nguyễn Ái Quốc

5


Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH
NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
1.1. Các cơng trình nghiên cứu của các tác giả trong nước
Ở nƣớc ta, việc nghiên cứu về Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đã đƣợc tiến
hành khá sớm - từ hơn nửa thế kỷ về trƣớc. Tuy nhiên, nghiên cứu sự nghiệp và tƣ
tƣởng của Ngƣời một cách tồn diện và có hệ thống, chủ yếu mới đƣợc đặt ra từ sau
Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng Cộng sản Việt Nam (năm 1991).
Trong đó, vai trị của Hồ Chí Minh đối với sự hình thành Đảng Cộng sản Việt Nam
là một trong những vấn đề đƣợc nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Nội dung đó đã

đƣợc phản ánh đậm nét trong các bài nói, bài viết của các vị lãnh đạo Đảng và Nhà
nƣớc, nhƣ: Chủ tịch Hồ Chí Minh và cách mạng Việt Nam (Trƣờng Chinh, Nxb.
Thông tin lý luận, Hà Nội, 1991); Chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh tụ vĩ đại của Đảng và
dân tộc ta (Lê Duẩn, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1986); Những nhận thức cơ bản về tư
tưởng Hồ Chí Minh (Phạm Văn Đồng, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998); Bác
Hồ sống mãi với non sông (Nguyễn Văn Linh, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1990); Tư
tưởng Hồ Chí Minh và con đường cách mạng Việt Nam (Võ Nguyên Giáp, Nxb.
Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000);…
Rất nhiều cơng trình khác đề cập đến vai trị của tƣ tƣởng Hồ Chí Minh đối
với cách mạng Việt Nam, nhƣ: Thế giới đổi thay, Hồ Chí Minh sống mãi (Nguyễn
Khánh Tồn, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 1990); Sự hình thành về cơ bản tư
tưởng Hồ Chí Minh (Trần Văn Giàu, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1997); Bác
Hồ người Việt Nam đẹp nhất (Hà Huy Giáp, Nxb. Thanh niên, Hà Nội, 1977); Chủ
tịch Hồ Chí Minh người chiến sĩ tiên phong trên mặt trận giải phóng dân tộc (Hùng
Thắng, Nguyễn Thành, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1985); Dưới ánh sáng tư
tưởng Hồ Chí Minh (Đặng Xuân Kỳ, Nxb. Thông tin lý luận, Hà Nội, 1990); Góp
phần tìm hiểu tư tưởng độc lập tự do của Chủ tịch Hồ Chí Minh (Đinh Xuân Lâm,
Lê Mậu Hãn, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994); Về con đường giải phóng dân

6


tộc của Hồ Chí Minh (Trịnh Nhu, Vũ Dƣơng Ninh, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà
Nội, 1996); Sức mạnh dân tộc của cách mạng Việt Nam dưới ánh sáng tư tưởng Hồ
Chí Minh (Lê Mậu Hãn, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001); Nguyễn Ái Quốc
với việc truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam 1921 - 1930 (Phạm Xanh,
Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2009); Việt Nam 1919-1930: Thời kỳ tìm tịi và
định hướng (Nguyễn Văn Khánh, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2007);
80 năm (1930-2010) Đảng Cộng sản Việt Nam - Những chặng đường lịch sử (Ngô
Đăng Tri, Nxb. Thông tin và Truyền thông, Hà Nội, 2010); Sự chuyển biến của

phong trào yêu nước và cách mạng giải phóng dân tộc Việt Nam trong 30 năm đầu
thế kỷ XX (Đinh Trần Dƣơng, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2002); Sự
hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về cách mạng giải phóng dân tộc (1911 - 1945)
(Nguyễn Đình Thuận, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002); Q trình vận động
thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (Đinh Xuân Lý, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà
Nội, 2007); Hồ Chí Minh vận dụng và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin về Đảng
Cộng sản (Phạm Ngọc Dũng chủ biên, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2007);
Chủ tịch Hồ Chí Minh với Hội nghị thành lập Đảng và Đại hội II, III của Đảng (Lê
Văn Yên, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006); Nguyễn Ái Quốc: Sự sáng tạo
trong sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam, giá trị lịch sử và hiện thực (Nguyễn Đình
Đài, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006);…
Có thể khái quát nội dung một số cơng trình tiêu biểu liên quan tới đề tài
Nguyễn Ái Quốc với quá trình thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam.
Trong cuốn sách Đảng Cộng sản Việt Nam các Đại hợi và Hội nghị Trung
ương, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội 1998, do Lê Mậu Hãn Chủ biên, tác giả đã
dành 15 trang (từ trang 9 đến trang 24) để phân tích q trình Nguyễn Ái Quốc
chuẩn bị về tƣ tƣởng chính trị, về cán bộ và các điều kiện chính trị khác cho việc ra
đời của chính đảng cách mạng - Đảng Cộng sản Việt Nam vào đầu năm 1930. Các
tác giả cuốn sách nhận định: Bằng trí tuệ sáng suốt, hoạt động và khảo sát cách
mạng, Nguyễn Ái Quốc đã tìm đƣợc chân lý cách mạng giải phóng dân tộc: Muốn
cứu nƣớc và giải phóng dân tộc khơng có con đƣờng nào khác con đƣờng cách

7


mạng vô sản. Giữa những năm 20 của thế kỷ XX, Nguyễn Ái Quốc quyết định tìm
đƣờng trở về Tổ quốc để phát động và tổ chức phong trào cách mạng của nhân dân,
của dân tộc Việt Nam, “trƣớc hết là chuẩn bị tổ chức ra một đảng cách mạng tiên
phong của giai cấp công nhân và của dân tộc ta. Vì muốn làm cách mạng thắng lợi
trƣớc hết phải có đảng cách mạng, đảng có vững thì cách mạng mới thành cơng.

Đảng muốn vững thì phải có lý luận cách mạng, nhất là chủ nghĩa Lênin” [95;
tr.11]. Đồng thời, trong cuốn sách, các tác giả cũng đã phân tích quá trình biến
chuyển cách mạng, thúc đẩy sự ra đời của các tổ chức cách mạng tiền thân của
Đảng Cộng sản Việt Nam, phản ánh xu thế phát triển tất yếu của cách mạng Việt
Nam. Tuy nhiên, những nguy cơ chia rẽ do trong nƣớc cùng lúc xuất hiện ba tổ
chức cộng sản, địi hỏi phải có một Đảng Cộng sản thống nhất trong cả nƣớc. Trƣớc
đòi hỏi của lịch sử, Nguyễn Ái Quốc đã triệu tập đội ngũ đại biểu của Đông Dƣơng
Cộng sản Đảng và An Nam Cộng sản Đảng để lập ra một đảng duy nhất lấy tên là
Đảng Cộng sản Việt Nam, thông qua Chánh cương vắn tắt, Sách lược vắn tắt,
Chương trình tóm tắt, Điều lệ vắn tắt của Đảng. Các tác giả khẳng định:
Nguyễn Ái Quốc là ngƣời có cơng đầu trong việc tiếp thu và truyền bá
chủ nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam, ngƣời sáng lập ra Đảng và vạch ra
Cƣơng lĩnh chính trị đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam - một Cƣơng lĩnh
cách mạng giải phóng dân tộc đúng đắn và sáng tạo, nhuần nhuyễn về quan
điểm giai cấp, thấm đƣợm tính dân tộc và tính nhân văn [95, tr.23].
Trong tác phẩm Hồ Chí Minh tiểu sử, do GS. Song Thành (Chủ biên), Nxb.
Lý luận chính trị, Hà Nội 2006 (Cơng trình là sản phẩm của đề tài mang mã số
KX.02.11 thuộc chƣơng trình khoa học cơng nghệ cấp Nhà nƣớc KX.02 giai đoạn
1991-1995), có độ dày 758 trang khổ 15 x 22 cm, đã phản ánh tƣơng đối đầy đủ về
cuộc đời, sự nghiệp của Hồ Chí Minh, “một cuộc đời oanh liệt, vô cùng trong sáng
và đẹp đẽ”, đồng thời khảo cứu sâu tiểu sử Hồ Chí Minh trên những lĩnh vực chủ
yếu: Các mối quan hệ từ gia đình, quê hƣơng, nhà trƣờng, xã hội, dân tộc, thời đại;
từ bạn bè, đồng chí, đến kẻ thù; các hoạt động đấu tranh từ trong nƣớc, ra nƣớc
ngoài, từ đời sống chung của nhân loại đến đời sống riêng của dân tộc; các lĩnh vực

8


đời sống tinh thần, nhƣ tƣ tƣởng, lý luận, đạo đức, phong cách, lối sống,... Các tác
giả đã dành hẳn một chƣơng, với dung lƣợng 60 trang (chƣơng 5) để đi sâu nghiên

cứu quá trình Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh chuẩn bị điều kiện và sáng lập Đảng
Cộng sản Việt Nam (11-1924 đến tháng 2-1930). Quá trình chuẩn bị và sáng lập
Đảng Cộng sản Việt Nam đƣợc thể hiện sâu sắc trong các mục: Xây dựng tổ chức
cách mạng theo khuynh hướng mácxít; Xuất bản báo Thanh niên và tác phẩm
Đường Cách mệnh; sát cánh chiến đấu với nhân dân Trung Quốc trong thời kỳ đại
cách mạng ở Quảng Đơng; Trở lại Mátxcơva, tìm đường về gần q hương; Xây
dựng lực lượng cách mạng trong Việt Kiều yêu nước ở Xiêm (Thái Lan); Hợp nhất
các tổ chức cộng sản, thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong phần kết của
Chƣơng 5, các tác giả khẳng định rõ:
Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời là một bƣớc ngoặt trong tiến trình
phát triển của cách mạng Việt Nam. Nó là nhân tố đầu tiên, quyết định đƣa
cách mạng nƣớc ta đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác. Sự ra đời của Đảng
Cộng sản Việt Nam là kết quả tất yếu của sự vận động nội tại của phong trào
cách mạng Việt Nam trong 30 năm đầu thế kỷ XX. Nguyễn Ái Quốc đã đóng
vai trị cực kỳ to lớn trong việc tạo ra kết quả tất yếu đó: là ngƣời tìm ra con
đƣờng cứu nƣớc; truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam, là ngƣời tổ
chức, rèn luyện và sáng lập Đảng Cộng sản ở nƣớc ta và trở thành lãnh tụ
sáng suốt của Đảng. Đảng Cộng sản Việt Nam đƣợc thành lập đã mở ra một
thời kỳ mới vô cùng oanh liệt trong lịch sử dân tộc [200, tr.213].
Ban Tƣ tƣởng Văn hóa Trung ƣơng: Tài liệu nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh
(dùng cho cán bộ chủ chốt và báo cáo viên), Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013, đã
có chuyên đề X: Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh, cán
bộ, đảng viên vừa là người lãnh đạo, vừa là người đầy tớ trung thành của nhân dân.
Trong chuyên đề, Ban Tƣ tƣởng Văn hóa Trung ƣơng nhấn mạnh:
là ngƣời sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam, Hồ Chí Minh khơng
ngừng chăm lo xây dựng, rèn luyện Đảng ta thành một đảng mácxít thật sự
vững mạnh để lãnh đạo nhân dân thực hiện thắng lợi các mục tiêu, lý tƣởng

9

cách mạng, […]. Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về Đảng Cộng sản Việt Nam là sự vận
dụng và phát triển sáng tạo học thuyết Mác - Lênin về chính đảng vơ sản vào
hồn cảnh cụ thể của một nƣớc vốn là thuộc địa, nông nghiệp lạc hậu [6, tr.221].
Trong công trình này, Ban Tƣ tƣởng Văn hóa Trung ƣơng khẳng định, theo
tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, “Đảng Cộng sản Việt Nam là nhân tố hàng đầu để đƣa cách
mạng Việt Nam đến thắng lợi” [6, tr.222]; “Đảng Cộng sản Việt Nam là sản phẩm
kết hợp chủ nghĩa Mác - Lênin với phong trào công nhân và phong trào yêu nƣớc”
[6, tr.224]; “Đảng Cộng sản Việt Nam - Đảng của giai cấp công nhân, đồng thời là
Đảng của dân tộc Việt Nam” [6, tr.226]; “Đảng Cộng sản Việt Nam phải lấy chủ
nghĩa Mác - Lênin làm cốt” [6, tr.229]; “Đảng Cộng sản Việt Nam phải đƣợc xây
dựng theo những nguyên tắc Đảng kiểu mới của giai cấp vô sản” [6, tr.231]; “Đảng vừa
là ngƣời lãnh đạo, vừa là ngƣời đầy tớ thật trung thành của nhân dân” [6, tr.237];
“Đảng phải thƣờng xuyên chăm lo xây dựng và chỉnh đốn Đảng” [6, tr.237].
Nguyễn Ái Quốc với quá trình sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam là chủ đề
đƣợc quan tâm trong một số cơng trình đƣợc Nhà xuất bản Chính trị quốc gia biên
soạn nhân các dịp kỷ niệm năm chẵn thành lập Đảng.
Nhân dịp kỷ niệm 75 năm thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam, Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia phối hợp với Trung tâm Đào tạo, Bồi dƣỡng giảng viên lý luận
chính trị thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội xuất bản cuốn sách: Tìm hiểu vai trị lãnh
đạo của Đảng đối với cách mạng Việt Nam, xuất bản năm 2005. Cuốn sách bao
gồm 33 bài viết của các nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó đã
dành những vị trí đầu tiên để đăng tải hai chun khảo về vai trị của Hồ Chí Minh
trong việc sáng lập Đảng. Trong bài viết Vai trò của Hồ Chí Minh trong việc sáng
lập Đảng Cộng sản Việt Nam, TS. Lê Văn Yên (Nxb. Chính trị quốc gia) đã mở đầu
bằng sự khái quát: “Suốt từ cuối năm 1924 đến đầu năm 1930, Nguyễn Ái Quốc Hồ Chí Minh đem hết sức mình phục vụ cơng việc trọng đại, có ý nghĩa quyết định
đối với tồn bộ tiến trình cách mạng Việt Nam là đào tạo ra lực lƣợng cách mạng
nòng cốt đầu tiên cho phong trào cách mạng Việt Nam, xây dựng tổ chức tiền thân
của Đảng Cộng sản Việt Nam. Bƣớc chuẩn bị về tƣ tƣởng chính trị và tổ chức của

10


Nguyễn Ái Quốc cho việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam là vững chắc và cho
thấy vai trò to lớn của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh trong việc sáng lập
Đảng Cộng sản Việt Nam. Điều này đƣợc tác giả bài viết đi sâu trên khía cạnh: Vai
trị của Hồ Chí Minh trong việc thống nhất các tổ chức cộng sản thành một Đảng
Cộng sản duy nhất lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Trong quá trình vận động thành
lập Đảng, trên thực tế chứng tỏ chủ nghĩa Mác - Lênin và những tƣ tƣởng cách
mạng của Nguyễn Ái Quốc thơng qua những học trị của Ngƣời đã “thật sự thâm
nhập sâu rộng vào phong trào công nhân, chiếm ƣu thế trong phong trào yêu nƣớc,
tạo nên làn sóng cách mạng dân tộc, dân chủ mạnh mẽ, tạo điều kiện chín muồi cho
sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam” [224, tr.12]. Những sáng tạo của Hồ Chí
Minh trong việc sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam đƣợc khắc họa sâu sắc trên
những nét: Sớm nhận thức và khẳng định vai trò lãnh đạo của giai cấp cơng nhân và
về sự cần thiết phải có Đảng Cộng sản để lãnh đạo cách mạng giải phóng dân tộc;
chú ý đến lý luận và mơ hình tổ chức trong quá trình chuẩn bị thành lập Đảng, phù hợp
với bối cảnh, tình hình của một nƣớc thuộc địa; vận dụng sáng tạo và nghiêm túc
nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin về xây dựng đảng kiểu mới của giai cấp
công nhân trong việc sáng lập Đảng; kết hợp chủ nghĩa Mác - Lênin với phong trào
công nhân và phong trào yêu nƣớc trong việc sáng lập Đảng; một Đảng cách mạng
chân chính phải gắn bó mật thiết, hữu cơ với dân tộc và giai cấp, phải tiêu biểu cho
cuộc đấu tranh dân tộc và phải góp phần xứng đáng vào cách mạng thế giới;…
Cùng chủ đề trên, trong bài viết Hồ Chí Minh với sự ra đời của Đảng Cộng
sản Việt Nam và ý nghĩa của vấ n đề trong công tác xây dựng Đảng hiện nay

,

PGS.TS. Bùi Đình Phong (Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh ), đặt vấ n đề :
Nghiên cứu lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam bao giờ cũng phải đặt mỗi sự kiện

,

mỗi vấ n đề trong tổng lộ tuyến mà khởi đầu là cách mạng muốn thắng lợi trƣớc hết
phải có đảng cách mạng theo nguyên tắc đảng kiểu mới của Lênin và Quốc tế Cộng
sản. Trong bài viết đó, tác giả phân tích các yếu tố, làm rõ rằng bằng trí tuệ và bản
lĩnh của mình, Hồ Chí Minh đã có những sáng tạo lớn trong việc vận dụng quy luật
về sự ra đời của Đảng theo chủ nghĩa Mác - Lênin để hƣớng tới việc thành lập Đảng

11


Cộng sản Việt Nam một cách “đặc biệt sáng tạo” trên các phƣơng diện: Việt Nam
hóa lý luận Mác - Lênin sau khi đƣa vào phong trào cách mạng Việt Nam bao gồm
cả phong trào công nhân và phong trào yêu nƣớc; đẩy mạnh tuyên truyền lý luận
Mác - Lênin, tạo những điều kiện chín muồi thành lập Đảng; sáng lập các tổ chức
đảng tiền thân.
Cũng chủ đề về Đảng Cộng sản, trong tác phẩm: Một số vấn đề về xây dựng
Đảng hiện nay, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2005, do GS. Đặng Xuân Kỳ,
PGS.TS. Mạch Quang Thắng, TS. Nguyễn Văn Hịa đồng Chủ biên (đƣợc hình
thành trên cơ sở tập hợp bài viết của một số nhà khoa học tham gia nghiên cứu
Chƣơng trình KX.03 Xây dựng Đảng trong điều kiện mới (thuộc Chƣơng trình
Khoa học xã hội cấp Nhà nƣớc giai đoạn 2001-2005), đã đi vào làm rõ: Thực trạng
tình hình Đảng và cơng tác xây dựng Đảng hiện nay; đề xuất những phƣơng hƣớng,
giải pháp cơ bản có cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm xây dựng Đảng trong sạch vững
mạnh. Đáng chú ý, trong cuốn sách này, có chuyên khảo Tiếp tục nhận thức đúng
đắn, vận dụng sáng tạo, bổ sung và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ
Chí Minh của GS.TS. Dƣơng Phú Hiệp. Trong chuyên khảo, tác giả đã đặt vấn đề
có tính cách phƣơng pháp luận về nhận thức, vận dụng sáng tạo, bổ sung và phát
triển tƣ tƣởng Hồ Chí Minh trong tình hình hiện nay, trong đó có nội dung về xây

dựng Đảng. Vì rằng,
Tấm gƣơng của Hồ Chí Minh trong việc vận dụng sáng tạo, bổ sung
và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin có ý nghĩa to lớn đối với hoạt động lý
luận và thực tiễn của Đảng ta. Ngay từ khi Đảng thành lập, chủ nghĩa Mác
- Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh đã trở thành kim chỉ nam chỉ đạo việc
xác định đƣờng lối chiến lƣợc, sách lƣợc và chính sách của Đảng xuyên
suốt quá trình cách mạng Việt Nam. Những cống hiến đặc sắc của Hồ Chí
Minh vào kho tàng lý luận Mác - Lênin cũng chính là cống hiến của Đảng
ta [120, tr.54].
Trong tác phẩm: Nguyễn Ái Quốc với việc truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin
vào Việt Nam (1921-1930), Nxb. Thông tin lý luận, Hà Nội 2009, tác giả Phạm

12


Xanh đã khảo cứu sâu quá trình “từ chủ nghĩa yêu nƣớc đến chủ nghĩa cộng sản của
Nguyễn Ái Quốc (giai đoạn 1911-1920); “Quá trình Nguyễn Ái Quốc truyền bá chủ
nghĩa Mác - Lênin vào Việt Nam trên các khía cạnh: thời kỳ khởi đầu của quá trình,
trong những năm Nguyễn Ái Quốc ở Pari; thời kỳ phác thảo những nét lớn về chiến
lƣợc của cách mạng Việt Nam trong thời kỳ Nguyễn Ái Quốc ở Mátxcơva; thời kỳ
bắt tay xây dựng tổ chức cách mạng trong những năm tháng Ngƣời hoạt động ở
Quảng Châu, ở Xiêm. Đáng chú ý, tác giả Phạm Xanh đã trình bày diễn trình lịch sử
Nguyễn Ái Quốc sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam, từ việc nghiên cứu “Những
tiền đề kinh tế - xã hội - chính trị - tƣ tƣởng của sự tiếp nhận chủ nghĩa Mác Lênin”; “Sự kết hợp chủ nghĩa Mác với phong trào cơng nhân”, q trình “Bơn sê
vích hóa” Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội (Hội Việt Nam cách mạng
thanh niên) và Tân Việt Cách mạng Đảng; sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Từ đó, tác giả cuốn sách đi đến những kết luận quan trọng: Một là, từ lúc đứng vào
đội ngũ những ngƣời cộng sản Pháp đến khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời,
Nguyễn Ái Quốc hoạt động không biết mệt mỏi, liên tục để truyền bá chủ nghĩa
Mác - Lênin về Việt Nam. Sự hoạt động tích cực, liên tục của Nguyễn Ái Quốc và

những học trò của Ngƣời đã dẫn đến kết quả là mùa Xuân năm 1930 Đảng Cộng sản
Việt Nam ra đời. Sự ra đời của Đảng kiểu mới ở một nƣớc thuộc địa nửa phong kiến
chính là kết quả của cả một q trình phấn đấu lâu dài, không mệt mỏi của Nguyễn
Ái Quốc. Với sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam, một nhân tố tiên quyết nhất
cho mọi thắng lợi của cách mạng Việt Nam đƣợc hình thành. Hai là, nhấn mạnh vai
trị to lớn, uy tín của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trong tâm tƣởng, trong suy tƣ của
toàn dân tộc, đƣợc biểu hiện trong những vai trò mà Ngƣời đã thực hiện và thực
hiện rất xuất sắc: Là ngƣời tìm ra con đƣờng cứu nƣớc đúng đắn cho dân tộc; Là
ngƣời truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin vào trong quần chúng bị áp bức, bóc lột; Là
ngƣời sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam đội tiên phong chiến đấu của toàn dân tộc
- ngƣời tổ chức mọi thắng lợi của cách mạng nƣớc ta; sự xuất hiện đúng lúc của
Ngƣời đã rút ngắn con đƣờng dẫn đến thắng lợi của cách mạng Việt Nam; uy tín và
tài năng của Ngƣời đã góp phần giải quyết nhanh chóng và có hiệu lực những sự

13


kiện trọng đại, có tính chất vạch mốc; sự xuất hiện của Ngƣời tại Hội nghị hợp nhất
các tổ chức cộng sản là một bằng chứng cho những điều đã trình bày.
Trong cơng trình: Hồ Chí Minh con người của sự sống, Nxb. Chính trị quốc
gia, ấn hành năm 2010 nhân dịp kỷ niệm 120 năm Ngày sinh của Hồ Chí Minh và
cũng nhân dịp Hội thảo khoa học quốc tế về Hồ Chí Minh đƣợc tổ chức tại Học
viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh, tháng 5-2010, GS.TS. Mạch
Quang Thắng đã khẳng định:
Hồ Chí Minh là ngƣời đắm mình trong các sự kiện trọng đại nhất của
dân tộc Việt Nam và của các biến cố trên thế giới mà Ngƣời sống. Hồ Chí
Minh đã để lại nhiều dấu ấn tích cực, quan trọng cho quá trình phát triển của
dân tộc Việt Nam và quá trình phát triển văn minh tiến bộ của nhân loại;
không những cho thời kỳ Ngƣời sống mà cả quá trình về sau, khi Ngƣời qua
đời. Hồ Chí Minh đã là một phần phát triển của lịch sử Việt Nam thời hiện

đại và cũng là một phần trong lịch sử tiến hóa của xã hội loài ngƣời từ thế kỷ
XX trở đi [108, tr.14].
Với cách đặt vấn đề rất nghiêm túc và hàm chứa những nội dung mới về tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh, GS.TS. Mạch Quang Thắng cho rằng:
Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh không đơn thuần là kết quả của sự vận dụng
sáng tạo và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin vào điều kiện cụ thể của Việt
Nam, cũng không phải chỉ là hệ thống quan điểm toàn diện và sâu sắc về
những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam, không hẳn là kết quả cộng lại
từ sự vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào điều kiện cụ
thể của Việt Nam, kế thừa và phát triển các giá trị truyền thống tốt đẹp của
dân tộc Việt Nam, tiếp thu tinh hoa văn hóa của nhân loại. Tƣ tƣởng Hồ Chí
Minh là tƣ tƣởng Việt Nam hiện đại [108, tr.16].
Chính vì thế, trong chƣơng hai của cuốn sách, tác giả đã dành nhiều trang
viết để làm rõ sự ra đời của Đảng Cộng sản theo quan điểm của chủ nghĩa Mác Lênin, đó là: chủ nghĩa xã hội khoa học + phong trào công nhân = sự ra đời của
Đảng Cộng sản. Trên cơ sở quan điểm đó của chủ nghĩa Mác - Lênin, Hồ Chí Minh

14


đã tổng kết sự hình thành của Đảng Cộng sản Việt Nam ln ln là kết quả của
q trình kết hợp 3 yếu tố: Chủ nghĩa Mác - Lênin; phong trào công nhân; phong
trào yêu nƣớc. GS.TS. Mạch Quang Thắng luận giải vì sao Hồ Chí Minh lại đƣa yếu
tố thứ ba – phong trào yêu nƣớc vào tổ hợp các yếu tố cho sự ra đời và phát triển
của Đảng Cộng sản Việt Nam, đã ghi một mốc son đẹp, không phai mờ vào việc
phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin, đồng thời trở thành một ngƣời có cống hiến xuất
sắc vào kho tàng lý luận xây dựng đảng kiểu mới của giai cấp cơng nhân. Bên cạnh
đó, tác giả Mạch Quang Thắng cịn phân tích và đƣa ra quan điểm của riêng mình,
rằng sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam gắn liền với vai trò đặc biệt của
Nguyễn Ái Quốc, và cịn có thêm yếu tố mới trong tổ hợp các yếu tố cấu thành
Đảng Cộng sản Việt Nam. Theo tác giả, xét cả quá trình hoạt động của Hồ Chí

Minh kể từ khi ra đi tìm đƣờng cứu nƣớc và đã tìm thấy con đƣờng cứu nƣớc đúng
đắn với mốc Đại hội lần thứ XVIII Đảng Xã hội Pháp ở Thành phố Tua tháng 12
năm 1920 - con đƣờng giải phóng dân tộc theo con đƣờng cách mạng vô sản, theo
chủ nghĩa Mác - Lênin; xét cả q trình Hồ Chí Minh truyền bá chủ nghĩa Mác Lênin vào Việt Nam, chuẩn bị cả về tƣ tƣởng chính trị và tổ chức cho sự ra đời của
Đảng Cộng sản Việt Nam; xét cả hoạt động của Ngƣời khi trực tiếp đứng ra chủ trì
thống nhất các tổ chức cộng sản để cho ra đời một Đảng Cộng sản Việt Nam duy
nhất, đƣa giai cấp công nhân bƣớc lên vũ đài chính trị và nắm chắc vai trị lãnh đạo
cách mạng, thì tƣ tƣởng Hồ Chí Minh rất xứng đáng trở thành một yếu tố không thể
tách rời trong một tổ hợp các yếu tố cho sự ra đời và phát triển của Đảng Cộng sản
Việt Nam. Việc đƣa thêm yếu tố tƣ tƣởng Hồ Chí Minh vào thành một tổ hợp để
biểu đạt quy luật hình thành và phát triển của Đảng Cộng sản Việt Nam là bởi hai lý
do: Một là, Hồ Chí Minh có cơng lao to lớn đối với tồn bộ q trình ra đời và phát
triển của Đảng Cộng sản Việt Nam. Hồ Chí Minh là ngƣời sáng lập, lãnh đạo và rèn
luyện Đảng Cộng sản Việt Nam. Hai là, Cƣơng lĩnh xây dựng đất nƣớc trong thời
kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội do Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng
Cộng sản Việt Nam thông qua năm 1991 đã ghi: Đảng Cộng sản Việt Nam lấy chủ
nghĩa Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tƣ tƣởng và kim chỉ nam

15


cho hành động. Với ý nghĩa đó, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh trở thành yếu tố tất yếu - yếu
tố thứ tƣ - của quá trình hình thành, tồn tại và phát triển của Đảng Cộng sản Việt
Nam. Tác giả đã khái quát hóa nhận định đó bằng một sơ đồ: Chủ nghĩa Mác Lênin + Phong trào công nhân + Phong trào yêu nƣớc + Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh =
Sự hình thành và phát triển của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Trong tác phẩm Lịch sử giai cấp công nhân Việt Nam, xuất bản lần đầu năm
1957, lần 2 năm 1958 (xem: Trần Văn Giàu Tổng tập, tập 2, Nxb. Quân đội nhân
dân, Hà Nội 2007), Giáo sƣ Sử học Trần Văn Giàu đã dành 1 chƣơng (chƣơng 7) để
viết về “Phong trào công nhân trong năm 1929 bước qua năm 1930. Từ sự thành
lập ba Đảng Cộng sản đến sự thống nhất tất cả các lực lượng cộng sản thành Đảng

Cộng sản Việt Nam” [84, tr.376-420]. Trong tác phẩm lớn này, Giáo sƣ Trần Văn
Giàu cho biết: Ngay từ số 61 của báo Thanh niên, vào đầu năm 1927, Nguyễn Ái
Quốc đã viết rằng chỉ có một Đảng Cộng sản thì mới có thể đem lại sự tự do và
hạnh phúc cho dân tộc Việt Nam. Trong thực tế thì sự thành lập và hoạt động của
Thanh niên cũng nhƣ Tân Việt là cả một quá trình chuẩn bị điều kiện để có một
Đảng Cộng sản, đảng của giai cấp vô sản. Trong mục Nguyễn Ái Quốc với sự thống
nhất các lực lượng cộng sản, Giáo sƣ Trần Văn Giàu nhận định: chiếu theo tình
hình Việt Nam cuối năm 1929, đầu năm 1930, thì sự thống nhất các lực lƣợng cộng
sản, sự chấm dứt trạng thái chia rẽ giữa những tổ chức cộng sản , sự thành lập một
đảng duy nhất của giai cấp công nhân , là một tất yếu, một nhu cầu cấp bách của lịch
sử. Vấ n đề thực tế lúc bấy giờ là trong cả ba Đảng Cộng sản , Đông Dƣơng, An Nam
và Liên đoàn, những ngƣời lãnh đạo đều là “một lứa” với nhau, chƣa ai “chịu” ai,
chƣa có thì giờ để một số ngƣời xuất hiện trong công tác và lý luận nhƣ là ngƣời
lãnh đạo mà ai nấy đều thừa nhận. Lịch sử lúc đó cần tiếng nói của một lãnh tụ có
uy tín của bản thân, lại có thêm uy tín của Quốc tế Cộng sản: ngƣời ấy là Nguyễn
Ái Quốc, ngƣời đã thành lập Việt Nam Cách mạng Thanh niên, ngƣời đã huấn
luyện chính trị cho hầu hết các cán bộ cao cấp của Thanh niên, bấy giờ là cán bộ
cao cấp của Đông Dƣơng Cộng sản Đảng, An Nam Cộng sản Đảng; đƣợc sự tín
nhiệm hồn tồn của mọi ngƣời, mọi nhóm; mọi ngƣời, mọi nhóm xem Nguyễn nhƣ

16


là ngƣời anh cả, ngƣời thày học. Cho nên, vào cuối năm 1929, Nguyễn Ái Quốc lại
xuất hiện rất đúng lúc, sau một thời gian vắng mặt, thì hy vọng và khả năng thống
nhất nhất định sớm biến thành thực tế lịch sử vĩ đại. Trong một phạm vi hẹp hơn,
Nguyễn Ái Quốc đối với Đảng Cộng sản ở nƣớc ta đóng vai trị quyết định tựa
Lênin trong Đảng Bơn sê vích. Giáo sƣ Trần Văn Giàu một lần nữa khẳng định:
Ngày 6-1, rõ ràng là điểm chuyển hƣớng quyết định của lịch sử Việt
Nam hiện đại. Và nếu càng ngó thấy rằng sự hợp nhất này là một điểm

chuyển hƣớng quyết định của lịch sử hiện đại Việt Nam, càng ngó thấy vai
trị cá nhân vĩ đại của Nguyễn Ái Quốc, Ngƣời đã nhận thức sâu sắc cái tất
yếu và điều kiện lịch sử mà đem tài năng, uy tín của mình để cải biến điều
kiện lịch sử, đẩy lịch sử tới trƣớc, Ngƣời đã tiêu biểu cho nguyện vọng thiết
tha của hàng triệu quần chúng và hàng nghìn đảng viên cộng sản, biến cái
nguyện vọng thiết tha ấy thành sự thật vĩ đại: lập một đảng công nhân duy
nhất để lãnh đạo cách mạng, lãnh đạo dân tộc [84, tr.415-416].
Trong tác phẩm Đảng Cộng sản Việt Nam 80 năm xây dựng và phát triển,
Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội 2010, gồm 3 phần với gần 80 chuyên khảo, trong
đó, ở Phần thứ nhất: Đảng ra đời, lãnh đạo đấu tranh giành chính quyền và tiến
hành cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, đáng chú ý có chuyên khảo của PGS.
NGND. Lê Mậu Hãn: Học thuyết cách mạng và sự chủ động, sáng tạo của Hồ Chí
Minh với sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam. Tác giả đã tóm tắt học thuyết
cách mạng của Hồ Chí Minh thành 5 nội dung cốt lõi, trong đó ở nội dung thứ 5, tác
giả đã viết: cuộc cách mạng giải phóng dân tộc đó phải do một đảng tiên phong của
giai cấp công nhân, của nhân dân lao động, của dân tộc, “đƣợc vũ trang bằng một hệ
tƣ tƣởng cách mạng sáng tạo, có đƣờng lối chính trị đúng đắn, và tổ chức chặt chẽ,
có đội ngũ đảng viên tiên phong, gƣơng mẫu, Nguyễn phấn đấu vì nhân dân, vì Tổ
quốc” [69, tr.84-85]. Trong cơng trình này, PGS. Lê Mậu Hãn nhận định, Hồ Chí
Minh đã xuất hiện đúng lúc, với những quyết định lịch sử trong việc thúc đẩy và
thực hiện việc thống nhất các tổ chức cộng sản Việt Nam thành một chính đảng duy
nhất - Đảng Cộng sản Việt Nam vào đầu năm 1930, với tên gọi Đảng Cộng sản Việt

17


Nam, đáp ứng nhu cầu bức thiết của lịch sử. Tác giả rất có lý trong sắp xếp các
thành tố dẫn tới sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam, khi khẳng định: Đảng
Cộng sản Việt Nam là đội tiên phong của giai cấp công nhân, của nhân dân lao
động, của dân tộc, sản phẩm của sự kết hợp học thuyết cách mạng Hồ Chí Minh và

chủ nghĩa Mác - Lênin với phong trào công nhân và phong trào yêu nƣớc Việt Nam
trong những năm 20 của thế kỷ XX. Đây là một đặc trƣng về sự hình thành Đảng
Cộng sản Việt Nam - Đảng Hồ Chí Minh. Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời trên cơ
sở học thuyết cách mạng sáng tạo, với một quyết định lịch sử của Hồ Chí Minh,
thơng qua sự thử thách, sàng lọc chọn lựa của lịch sử, là sự hiện thực hóa cuộc đấu
tranh của dân tộc Việt Nam theo “con đƣờng cách mạng của Hồ Chí Minh” [69,
tr.89-90].
Trong tác phẩm Mấy vấ n đề lịch sử Việt Nam tái hiện và suy ngẫm

, Nxb.

Chính trị quốc gia, Hà Nội, hợp tuyển 42 cơng trình nghiên cứu tiêu biểu của
GS.TS. NGND. Trịnh Nhu, đƣợc chia làm 4 phần, trong đó tập trung phản ánh
những bƣớc chuyển của lịch sử dân tộc Việt Nam, nhƣ: sự ra đời của Đảng Cộng
sản Việt Nam, cách mạng Tháng Tám 1945, công cuộc đổi mới ngày nay. Ở phần 3
của cuốn sách, khi khảo về Nguyễn Ái Quốc với sự kiện thành lập Đảng Cộng sản
Việt Nam, GS.TS. Trịnh Nhu đã trình bày những vấ n đề quan hệ trực tiếp tới sự
kiện thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam, nhƣ: Những luận điểm của Nguyễn Ái
Quốc về cách mạng Việt Nam và Đảng Cộng sản, nền tảng tƣ tƣởng của các văn
kiện Hội nghị thành lập Đảng; tƣ tƣởng và phƣơng pháp chỉ đạo Hội nghị thành lập
Đảng Cộng sản Việt Nam. Giáo sƣ Trịnh Nhu nhấn mạnh:
Hội nghị thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam đã hồn thành chƣơng
trình do Nguyễn Ái Quốc vạch ra và chủ trì điều hành, là mốc son đánh dấu
sự trƣởng thành của phong trào cách mạng Việt Nam, là bƣớc ngoặt của lịch
sử cách mạng Việt Nam. Đó là thành quả tất yếu của sự kết hợp chủ nghĩa
Mác - Lênin với phong trào công nhân và phong trào yêu nƣớc. Nguyễn Ái
Quốc giữ vai trò chủ yếu tạo nên sự kết hợp đó. Thành cơng của Hội nghị
thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam càng làm sáng tỏ thêm tầm cao tƣ tƣởng

18

và phƣơng pháp lãnh đạo của Nguyễn Ái Quốc […]. Những luận điểm của
Nguyễn Ái Quốc về cách mạng Việt Nam cũng chi phối việc xác định tên gọi
Đảng Cộng sản Việt Nam […]. Thực tiễn cách mạng Việt Nam kiểm nghiệm
và xác nhận giá trị khoa học và cách mạng của những quan điểm, chủ trƣơng
đó của Nguyễn Ái Quốc, một trong những cơ sở quan trọng xây dựng nên
đƣờng lối và phƣơng pháp cách mạng của Đảng ta [180, tr.196-200].
Nghiên cứu quá trình sáng lập Đảng của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh
cịn phải kể tới các Giáo trình tƣ tƣởng Hồ Chí Minh của Hội đồng Trung ƣơng
chỉ đạo biên soạn giáo trình quốc gia các bộ mơn khoa học Mác - Lênin, tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh, của Bộ Giáo dục và Đào tạo, của Học viện Chính trị quốc
gia Hồ Chí Minh; một số đề tài khoa học cấp Nhà nƣớc đi sâu nghiên cứu tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh, trong đó có nội dung liên quan đến quá trình thành lập Đảng
của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, nhƣ: đề tài khoa học cấp Nhà nƣớc mang
mã số KX02-12 - Tư tưởng Hồ Chí Minh về vấn đề dân tộc và cách mạng giải
phóng dân tộc; đề tài KHXH 01.06 thuộc chƣơng trình khoa học xã hội giai đoạn
1996-2000: Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và con đường đi lên
chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
Trên đây là những công trình tiêu biểu; ngồi ra, cịn nhiều bài viết khác về
vấn đề này đƣợc đăng tải trên các báo, tạp chí khoa học. Trong số các tạp chí khoa
học chuyên ngành, Tạp chí Lịch sử Đảng đã đi tiên phong trong tuyên truyền và
công bố kết quả nghiên cứu về sự nghiệp và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, trong đó có tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh về Đảng Cộng sản và quá trình sáng lập Đảng Cộng sản Việt
Nam của Nguyễn Ái Quốc.
1.2. Các cơng trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài
Trên thế giới, Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đã sớm đƣợc bạn bè năm
châu biết đến nhƣ vị cứu tinh của dân tộc Việt Nam, nhất là, từ sau thắng lợi của
nhân dân ta trong các cuộc kháng chiến vĩ đại giải phóng dân tộc, Việt Nam - Hồ
Chí Minh ln đƣợc coi là biểu tƣợng của phong trào giải phóng dân tộc. Đó là lí do

giải thích tại sao lại xuất hiện nhiều cơng trình nghiên cứu thể hiện sự ngƣỡng mộ

19


Ngƣời, không chỉ của những ngƣời tiến bộ yêu chuộng hồ bình, cơng lý, của lãnh
tụ các nƣớc anh em, mà còn của cả những ngƣời đã từng đối đầu với Hồ Chí Minh.
Nghiên cứu về Hồ Chí Minh cũng là đề tài lớn của nhiều học giả quốc tế.
Đặc biệt, sau sự kiện Hồ Chí Minh đƣợc UNESCO (Tổ chức Văn hóa, Khoa học và
Giáo dục của Liên Hợp quốc) công nhận danh hiệu kép - Anh hùng giải phóng dân
tộc, nhà văn hóa kiệt xuất, ngày càng xuất hiện nhiều nhà Việt Nam học cơng bố
những cơng trình nghiên cứu của mình về tiểu sử, sự nghiệp và tƣ tƣởng Hồ Chí
Minh, trong đó có đề cập đến những khía cạnh khác nhau về vai trị của Ngƣời đối
với việc hình thành Đảng Cộng sản Việt Nam.
Có thể kể tên những học giả ở nƣớc ngoài nổi tiếng nhƣ Cơ-bê-lép với Đồng
chí Hồ Chí Minh (Nxb. Thanh niên, Hà Nội, 1985; Nxb. Chính trị - Hành chính xuất
bản năm 2010). Trong tác phẩm này, tác giả ngƣời Nga E . Cô bê lép , chuyên gia
nghiên cứu về các vấ n đề lịch sử và chính trị của các nƣớc Đông Dƣơng, từng học
tập tại Khoa Văn - Sử, Đại học Tổng hợp Hà Nội (1958-1960), phóng viên Thông
tấn xã Liên Xô (Tass) tại Việt Nam Dân chủ Cộng hịa thời kỳ 1964-1967, đã viết
về Hồ Chí Minh - ngƣời con ƣu tú của dân tộc Việt Nam, ngƣời sáng lập Đảng
Cộng sản Việt Nam, cống hiến trọn đời mình cho sự nghiệp đấu tranh giành độc lập,
tự do, hạnh phúc của nhân dân Việt Nam. Cuốn sách là một cơng trình khoa học,
đƣợc nghiên cứu cơng phu, đồng thời đƣợc viết khá rõ ràng, cung cấp cho bạn đọc
những hiểu biết khá tƣờng tận về cuộc đời và sự nghiệp của Hồ Chí Minh, gắn với
thời kỳ huy hoàng của lịch sử dân tộc và những biến cố của thời đại.
Trong mục: “Thành lập Đảng”, E. Cô bê lép đã phân tích q trình chuẩn bị
sáng lập Đảng Cộng sản của Nguyễn Ái Quốc, thông qua đi sâu cung cấp những
hoạt động của Ngƣời ở Xiêm (Thái Lan), ở Quảng Châu (Trung Quốc), ở Liên
Xô,…, phản ánh các cuộc trao đổi, vận động cách mạng trong Việt kiều Thái Lan,

dựng lại hành trình hoạt động trên đất Thái,…, cùng việc phân tích những chuyển
biến trong phong trào cách mạng ở trong nƣớc và quá trình ra đời của các tổ chức
cộng sản ở Việt Nam, cũng nhƣ tình trạng xung đột, tranh giành ảnh hƣởng của các
tổ chức đó, làm cho các đảng giảm sút sức chiến đấu và khơng thể hoạt động có kết

20