Thiên nhiên trong sáng tác của nguyễn khuyến từ góc nhìn phê bình sinh thái (TT)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
**************************

ĐINH THỊ NHÀN

THIÊN NHIÊN TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN KHUYẾN
TỪ GÓC NHÌN PHÊ BÌNH SINH THÁI

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM

HÀ NỘI - 2016


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
**************************

ĐINH THỊ NHÀN

THIÊN NHIÊN TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN KHUYẾN
TỪ GÓC NHÌN PHÊ BÌNH SINH THÁI

Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số: 60 22 01 21

Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Hải Yến

HÀ NỘI - 2016

MỤC LỤC

Trang
MỞ ĐẦU ...................................................................................................................3
1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................3
2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................4
2.1. Lịch sử nghiên cứu chung về thơ Nguyễn Khuyến ...............................................4
2.2. Lịch sử nghiên cứu thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến ..................................6
3. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................................7
4. Mục đích nghiên cứu ...............................................................................................7
5. Phương pháp nghiên cứu .........................................................................................8
6. Đóng góp của đề tài.................................................................................................8
7. Cấu trúc của luâ ̣n văn ..............................................................................................9
NỘI DUNG ............................................................................................................ 10
Chương 1: Một số vấn đề văn học sử và phương pháp tiếp cận cơ bản liên quan
đến đề tài ................................................................................................................. 10
1.1. Những vấn đề cơ bản của phê bình sinh thái và khả năng của nó trong
nghiên cứu văn chương .......................................................................................... 10
1.2. Thiên nhiên trong quan niệm của con người Việt Nam thời trung đại ........ 12
1.2.1. Quan hệ con người và tự nhiên – thế giới bên ngoài theo quan điểm Nho
giáo, Phật giáo và Đạo giáo .................................................................................... 12
1.2.2. Thiên nhiên trong sáng tác văn học trung đại Việt Nam ............................... 15
1.3. Những biến động tư tưởng, văn hóa Việt Nam nửa cuối thế kỉ XIX – đầu thế
kỉ XX ........................................................................................................................ 38
Chương 2: Thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến – “chốn cũ lui về” ............ 41
2.1. Thơ thiên nhiên trong sáng tác của Nguyễn Khuyến .................................... 41
2.2. Thơ viết về thiên nhiên của Nguyễn Khuyến khi lui về chốn cũ ................... 46
2.2.1. Hệ thực vật trong thơ viết về thiên nhiên của Nguyễn Khuyến ...................... 47
2.2.2. Hệ động vật trong thơ viết về thiên nhiên của Nguyễn Khuyến ..................... 53

1


2.2.3. Bức tranh tứ thời trong thơ Nguyễn Khuyến ................................................. 56
2.2.4. Nơi chốn trong thơ viết về thiên nhiên của Nguyễn Khuyến.......................... 62
Chương 3: "Phên giậu Hạ Di" giữa "hội Thăng Bình" ..................................... 71
3.1.Phức cảnh thời đại cựu tân qua bức tranh thiên nhiên của Nguyễn Khuyến71
3.1.1. Trạng thái “đối cảnh” và thực trạng “tương dữ/tương cảm” của “thiênnhân”trong thơ Nguyễn Khuyến ............................................................................. 71
3.1.2. Thiên nhiên đổ vỡ trong đời sống tinh thần của “hưu quan” Nguyễn Khuyến
............................................................................................................................................ 77

3.2. Một môi sinh bất an - ảnh xạ của bi kịch tinh thần ....................................... 80
3.2.1. Vị thế xuất – xử của Nguyễn Khuyến ............................................................ 80
3.2.2. Môi sinh bất an hay bi kịch tinh thần của Nguyễn Khuyến .......................... 82
KẾT LUẬN ............................................................................................................. 85
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 87

2


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Là một phần trong đời sống của con người, từ cổ kim Đông Tây, thiên nhiên
thường là đề tài quen thuô ̣c của văn chương nghê ̣ thuâ ̣t . Quan hê ̣ này đặc biệt mâ ̣t
thiế t ở thời kì tiền hiện đại , tiền công nghiệp khi con người và thiên nhiên còn gắn
bó rất chặt chẽ với nhau . Chính vì vậy , quan sát thiên nhiên trong văn học nghệ
thuật có thể hiểu được quan niệm của người sáng tạo về thế giới bên ngoài

, cũng

như nhâ ̣n thức của ho ̣ về mố i quan hệ thiên nhiên-con người. Và cũng như các đề tài
khác, sự hiê ̣n diê ̣n của thiên nhiên trong văn chương nghê ̣ thuâ ̣t cũng mang tính lịch
sử. Ở mỗi thời đại , thiên nhiên sẽ đươ ̣c hình dung và thể hiê ̣n theo những chuẩ n
mực riêng về tư tưởng, thẩ m mỹ hay văn hoá .
1.2. Thuô ̣c số những tác gia có điạ vi ̣văn ho ̣c sử đă ̣c biê ̣t cả về tư tưởng và nghê ̣
thuật viết , Nguyễn Khuyến có khá nhiề u tác phẩ m viế t về thiên nhiên

, về môi

trường số ng làng quê [miề n Bắ c ]. Theo thố ng kê của mô ̣t số nhà nghiên cứu , thơ
viết về thiên nhiên chiếm một phần ba trong tổng số hơn bốn trăm bài thơ ông để lại
(gồ m cả thơ chữ Hán và thơ chữ Nôm ). Bên cạnh đó, lịch sử văn học Việt Nam còn
ghi nhận thơ văn Nguyễn Khuyến là thành tựu cuối cùng của nền văn học trung đại,
là sự giao cắt giữa hai thời đại văn học trung đại và văn học cận hiện đại. Hình ảnh
thiên nhiên trong thơ văn Nguyễn Khuyến do đó sẽ có ý nghiã phản chiế u những
chuyể n đổ i trong cảm xúc , hình dung chủ quan , và nghệ thuật biểu tả của tác giả về
thế giới tự nhiên bên ngoài , những thừa tiế p từ hê ̣ hin
̀ h văn ho ̣c phương Đô ng trung
đa ̣i sang phương Tây câ ̣n hiê ̣n đa ̣i ở Viê ̣t Nam .
1.3. Giữa thập niên 90 của thế kỉ XX Phê bình sinh thái đã ra đời với sứ mệnh xã
hô ̣i nhân văn là phân tích chỉ ra căn nguyên văn hóa , tư tưởng dẫn đến nguy cơ sinh
thái, và đặt vấn đề nghiên cứu mối quan hệ giữa con người và môi trường tự nhiên
để nhìn nhận căn nguyên của tình trạng nói trên: "Trước tình trạng môi trường toàn
cầu đang ngày một xấu đi, giữa thập niên 90 của thế kỉ XX Phê bình sinh thái đã ra
đời với sứ mệnh cao cả là phân tích chỉ ra căn nguyên văn hóa tư tưởng dẫn đến
nguy cơ sinh thái, nghiên cứu mối quan hệ giữa con người và môi trường tự nhiên"

3

[28]. Nói cách khác, sự xuất hiện của phê bình sinh thái không chỉ đem lại lợi thế
cảnh tỉnh thái độ ứng xử của con người với tự nhiên mà còn mở ra cách tiếp cận
mới trong nghiên cứu văn học. Khi nói về phê bình sinh thái trong văn chương, nhà
nghiên cứu Trần Đình Sử cho rằng: "Phê bình văn học sinh thái ra đời từ gợi ý sinh
thái học, khoa học nghiên cứu quan hệ tương sinh, tương tác giữa các sinh thể cùng
mối quan hệ của chúng với môi trường xung quanh. Song phê bình sinh thái thịnh
hành ở nhiều nước phương Tây hiện nay tập trung vào vấn đề dùng tư tưởng sinh
thái để đánh giá văn học trong việc biểu hiện vấn đề sinh thái, khẳng định vai trò
của tự nhiên, xét lại quan điểm con người là trung tâm thời Khai sáng." [53]. Như
vậy, sứ mệnh của phê bình sinh thái là nghiên cứu tư tưởng, văn hóa, khoa học,
phương thức sống và phương thức sản xuất, mô hình phát triển xã hội của con
người đã ảnh hưởng như thế nào đến hiện tượng xấu đi của môi trường tự nhiên, đã
dẫn đến nguy cơ sinh thái. Từ đây có thể thấy, phê bình sinh thái là một khuynh
hướng mang đậm tinh thần phê phán văn hóa , nó hướng đến cải cách văn hóa tư
tưởng, thúc đẩy cách mạng phương thức sống, phương thức sản xuất, mô hình phát
triển, xây dựng ý thức sinh thái. Còn trong nghiên cứu văn chương , phê bin
̀ h sinh
thái là hướng tiếp cận các tác phẩm văn chương bằng các tri thức liên ngành , như xã
hô ̣i ho ̣c , văn hóa ho ̣c , khoa học kỹ thuật nhằm tác động đến nhận thức của con
người về sự tương tác của chiń h min
̀ h và tự nhiên

, đến hành vi đạo đức của con

người với phần còn lại của thế giới tự nhiên.
Ba lí do mang tính thực tế và phương pháp luận nói trên là cơ sở để chúng tôi
nhìn lại việc thể hiện thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến - một đề tài đã được
nhiều nghiên cứu trước đây bàn luận nhưng phần lớn là ở góc độ bên trong của văn
chương.

2. Lịch sử vấn đề
2.1. Lịch sử nghiên cứu chung về thơ Nguyễn Khuyến
Để khảo sát và làm rõ lịch sử nghiên cứu chung về thơ Nguyễn Khuyến,
chúng tôi dựa vào những nguồn tài liệu sau: Nguyễn Khuyến - về tác gia và tác
phẩm (do Vũ Thanh giới thiệu và tuyển chọn và giới thiệu, NXB Giáo dục, Hà Nội,

4


1998), những bài viết về Nguyễn Khuyến trên Tạp chí Văn học từ năm 1998 đến
nay, các luận văn , luận án về Nguyễn Khuyến đươ ̣c thực hiê ̣n ta ̣i mô ̣t số cơ sở đào
tạo tại Hà Nội.
Có thể thấy , kể từ bài viết đầu tiên về Nguyễn Khuyến xuất hiện trên Nam
phong tạp chí những năm hai mươi của thế kỉ XX cho đế n nay , lịch trình giới thiệu
và nghiên cứu Nguyễn Khuyến đã có gần 100 năm, với nhiề u thành tựu.
Trước hế t là vấ n đề văn bản

. Sau chùm bài “Thơ cu ̣ Yên Đổ ” trên

Nam

Phong tạp chí , thơ văn Nguyễn Khuyế n đươ ̣c rải rác giới thiê ̣u thêm đây đó . Nhưng
phải đến n ăm 1984, khi Nguyễn Khuyến tác phẩm - công trình sưu tầm, biên dịch,
giới thiệu về Nguyễn Khuyến do Nguyễn Văn Huyền thực hiện - đươ ̣c xuấ t bản thì
người đo ̣c mới có thể coi là được tiếp cận với một tuyển tập tác phẩm đầy đủ nhất.
Từ góc độ văn học sử, người khởi phát nghiên cứu về Nguyễn Khuyến là
Dương Quảng Hàm qua công trình Việt Nam văn học sử yếu (năm 1941). Ông đã
xếp Nguyễn Khuyến vào khuynh hướng trào phúng. Cũng nhìn Nguyễn Khuyến từ
góc độ nhà thơ trào phúng nhưng tập trung khảo sát mảng thơ Nôm của ông

, năm

1957, nhà nghiên cứu Lê Trí Viễn đã dành 20 trang trong Lược thảo lịch sử văn học
Việt Nam. Đây là cuốn sách văn học sử đầu tiên của chế độ mới đánh dấu sự trưởng
thành của ngành nghiên cứu văn học

. Đến năm 1959 xuất hiện chuyên khảo về

Nguyễn Khuyến - Nguyễn Khuyến, nhà thơ Việt Nam kiệt xuất của Văn Tân với
những nhâ ̣n diê ̣n, phân tích, và khái quát tư tưởng, bút pháp, gương mặt của nhà thơ
kiệt xuất này . Năm 1960, xuất hiện công trình nghiên cứu của Lam Giang - Vũ Kỷ
tìm hiểu xu hướng thiên về thiên nhiên trong thơ của Nguyễn Khuyến. Đặc biệt năm
1971, Xuân Diệu cho ra đời cuốn Thơ văn Nguyễn Khuyến với những cảm bình đô ̣c
đáo, khi đinh
̣ danh cho Nguyễn Khuyến là nhà thơ của quê hương và dân tình Việt
Nam. Sau đó 7 năm, nhà nghiên cứu Phạm Văn Diêu viết cuốn Việt Nam văn học
giảng bình cũng tìm hiểu Nguyễn Khuyến với tư cách là nhà thơ của quê hương và
dân tình Việt Nam nhưng chủ yếu khai thác ở sắc thái trầm lặng, tiêu điều. Không
dừng lại ở đó, năm 1981, 1982, Xuân Diệu cho ra đời liên tiếp 2 tập Các nhà thơ cổ
điển Việt Nam, trong đó có đánh giá của ông về nhà thơ Nguyễn Khuyến: "...sở

5


trường nhất là những nhuần nhị của nét cảnh nông thôn" [16,42]. Ông nâng Nguyễn
Khuyến lên thành "nhà thơ của làng mạc và dân quê" [16,43], nhà thơ "bay bướm
và lãng mạn", "nhà thơ cổ điển duy nhất của mùa thu Việt Nam" [16,45]. Đến năm
1992, Vũ Tiến Quỳnh đã tuyển chọn và cho ra đời cuốn Phê bình, bình luận văn
học Nguyễn Khuyến tổng hợp những bài phê bình, bình luận xuất sắc về thơ ca của
Nguyễn Khuyến.

Viê ̣c nghiên cứu thơ văn Nguyễn Khuyến đã đa ̣t đươ ̣c mô ̣t thành tựu mới với
công trình Thi hào Nguyễn Khuyến đời và thơ (năm 1994). Đây là chuyên khảo quy
mô, thể hiện được tư tưởng đổi mới về cách nhìn của tâ ̣p thể các nhà nghiên cứu
xung quanh tác phẩ m và tư tưởng Nguyễn Khuyế n .
Toàn bộ những thành tựu tìm tòi của giới nghiên cứu trong quãng thời gian
nói trên đã đươ ̣c trưng cấ t trong Nguyễn Khuyến, về tác gia và tác phẩm [58]. Đây
chính là dữ liệu nghiên cứu có ý nghĩa để năm 2008 Biện Minh Điền thực hiện luận
án tiến sĩ với đề tài: Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khuyến (Sự hình thành và
những đặc trưng).
Tóm lại, qua các công trình nghiên cứu từ trước đến nay , các nhà nghiên cứu
đều nhất trí ở nhiều điểm khi đánh giá về cuộc đời , sự nghiệp thơ văn của Nguyễn
Khuyến: Đó là một tác giả mang ý nghiã dấu nối thơ ca trung đa ̣i với hiện đại . Với
Nguyễn Khuyến, thơ Nôm nói riêng đã đa ̣t đế n giá tri ̣cổ điể n , và thơ ca nói chung
đã mang màu sắc dân tộc đô ̣c đáo .
2.2. Lịch sử nghiên cứu thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến
Thiên nhiên chiếm một vị trí khá lớn trong toàn bộ sáng tác của Nguyễn
Khuyến. Do vậy, đây là đề tài quen thuộc nhưng không nhàm chán để các nhà
nghiên cứu tìm hiểu, khai thác. Dưới đây xin được giới thiệu một vài bài viết tiêu
biểu có nghiên cứu về thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến.
Đầu tiên phải kể đến nhận xét của công trình của Lam Giang - Vũ Kỷ
(1960), Giảng luận về Nguyễn Khuyến (NXB Tân Việt, Sài Gòn): "...thơ Nguyễn
Khuyến mang bốn đặc tính giản dị, dễ hiểu, có tính dân tộc thuần túy, hướng về
thiên nhiên...". Kế đó, nhà nghiên cứu Phạm Văn Diêu trong cuốn Việt Nam văn học

6


giảng bình (1978) đã tái hiện khung cảnh trầm lặng tiêu điều dưới ngòi bút của một
nhà nho. Đặc biệt, Xuân Diệu (1998) với bài viết đặc sắc "Đọc thơ Nguyễn
Khuyến" trong cuốn Các nhà thơ cổ điển Việt Nam - Tập 1 đã nghiên cứu một cách

tinh tế về thơ Nguyễn Khuyến. Ông nhận định: "Nguyễn Khuyến là nhà thơ của dân
tình làng cảnh Việt Nam". Gần với kiến giải trên, trong Thơ văn Nguyễn Khuyến Trần Tế Xương, nhà nghiên cứu Lê Trí Viễn viết: "Gắn bó tha thiết với ngôi nhà
tranh, với mảnh vườn con đó là tấm lòng của Nguyễn Khuyến gần với nông dân
không phải bằng lí luận mà bằng tình cảm, bằng máu thịt của mình ...".
Qua những nghiên cứu công phu đó , các tác giả đã khai thác khá kĩ càng về
đề tài thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến. Tuy nhiên họ mới tiếp cận thiên nhiên
trong thơ ông như một đề tài , một chủ đề chứ chưa tiếp cận nó như một môi sinh
với những vấn đề liên quan.
3. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi vấn đề: Với lí do chọn đề tài như đã xác định ở trên, luận văn sẽ
không đi sâu nghiên cứu toàn bộ những vấn đề xung quanh thơ mang chủ đề thiên
nhiên của Nguyễn Khuyến mà tìm hiểu từ góc nhìn phê bình sinh thái , tức là sự thể
hiện thiên nhiên qua ngòi bút của Nguyễn Khuyến như một môi trường sống của tác
giả trong thời kì giao thời.
Trong quá trình khảo sát, để làm rõ thêm các luận điểm , hoă ̣c tăng thêm tin
́ h
thuyế t phu ̣c khi nhâ ̣n đinh
̣ , luận văn sẽ so sánh với mảng sáng tác tương tự của các
tác giả trước và sau ông như Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Trần Tế Xương,
Tản Đà.
Phạm vi tư liệu: Như đã trình bày , năm 1984, Nguyễn Văn Huyền thực hiện
công trình sưu tầm, biên dịch mang tên Nguyễn Khuyến tác phẩm (NXB Khoa học
xã hội , Hà Nội ). Đây là công trình đầ y đủ nhấ t về tác phẩ m của Nguyễn Khuyến
cho đế n nay , vì vậy luận văn sẽ sử dụng cuốn sách này làm nguồ n dẫn chin
́ h trong
suố t quá triǹ h triể n khai các vấ n đề .
4. Mục đích nghiên cứu

7

Khảo sát vấn đề thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến , luâ ̣n văn sẽ làm rõ :
1) Thiên nhiên, với Nguyễn Khuyế n , có ý nghĩa ra sao và liên quan thế nào v ới
hành xử xã hội-đạo đức-thẩ m mỹ của nhà thơ; 2) Mố i quan hê ̣ đó chiụ quy định như
thế nào từ thế giới quan và nhân sinh quan của tác giả. Tấ t cả những ý tưởng trên sẽ
đươ ̣c đă ̣t trong khuôn khổ thời đại mà Nguyễn Khuyến sống và hành đạo .
Từ những gơ ̣i ý của phê bin
̀ h sinh thái , luâ ̣n văn sẽ tim
̀ hiể u thiên nhiên như
mô ̣t môi sinh tự nhiên bên ngoài con người và như mô ̣t phần của môi sinh xã hô ̣i
qua tâm thế của tác giả .
5. Phương pháp nghiên cứu: Thực hiê ̣n đề tài , chúng tôi sử dụng hai cách tiếp cận
chính là:
Phương pháp nghiên cứu văn học sử
Đây là một đề tài văn học sử nên viê ̣c phân tić h từng đơn vi ̣tác phẩ m hoă ̣c
đánh giá chúng sẽ đươ ̣c đă ̣t trong hoàn cảnh xuấ t hiê ̣n của chúng.
Phương pháp nghiên cứu phê bình sinh thái
Phương pháp nghiên cứu này là mô ̣t tham chiế u mới , cho phép luâ ̣n văn mở
rô ̣ng thêm góc quan sát thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyế n .
Cả hai phương pháp trên sẽ được cụ t hể hóa qua các thao tác : khảo sát, phân
tích, thống kê , miêu tả , so sánh đối chiếu giúp cho luâ ̣n văn có đươ ̣c kế t luâ ̣n sau
cùng một cách thuyết phục.
6. Đóng góp của đề tài
Về khoa học
Trên phương diện lí thuyết, kết quả của luận văn góp phần kiểm định hướng
tiếp cận Phê bình sinh thái trong văn học.
Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần tìm kiếm một diễn giải mới về
thơ thiên nhiên của Nguyễn Khuyến.
Về thực tiễn
Do tính cấp thiết và giá trị nhân văn sâu rộng, vấn đề môi sinh đã được đưa

vào các giờ "Giáo dục công dân" hoặc các giờ học lồng ghép ở nhà trường phổ
thông.

8


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Lê Thị Vân Anh (2002), Nỗi niềm non nước trong thơ Tản Đà, Khóa luận tốt
nghiệp, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. ĐHQG Hà Nô ̣i.
2. Lại Nguyên Ân (chủ biên) - Bùi Văn Trọng Cường (1997), Từ điển văn học Việt
Nam từ nguồn gốc đến hết thế kỷ XIX, NXB Giáo dục, Hà Nội.
3. Lại Nguyên Ân (1999), 150 thuật ngữ văn học, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội.
4. Đồng Khánh Bính (Trung Quốc), "Phê bình sinh thái- cội nguồn và sự phát
triển", nguồn: />5. Nguyễn Sỹ Cẩn (1979), Mấy vấn đề về giảng dạy thơ văn cổ, NXB Giáo dục, Hà
Nội.
6. Phạm Tú Châu (1997), "Thiên nhiên trong thơ chữ Hán Lê Thánh Tông", Tạp chí
Văn học (8), 13-18.
7. Nguyễn Huệ Chi (chủ biên, 1977), Thơ văn Lí Trần, Tập 2, NXB Khoa học xã
hội, Hà Nội.
8. Nguyễn Huệ Chi (chủ biên,1994), Thi hào Nguyễn Khuyến đời và thơ, NXB Giáo
dục, Hà Nội.
9. Nguyễn Đình Chú (1985), "Nguyễn Khuyến với thời gian", Tạp chí Văn học (4),
13-20.
10. Nguyễn Đình Chú (chủ biên,1990), Tác giả văn học Việt Nam, Tập 1, NXB
Giáo dục, Hà Nội.
11. Nguyễn Đình Chú (1986), "Tú Xương, bậc thần thơ thánh chữ", Tú Xương tác
phẩm giai thoại, NXB Hội Văn học nghệ thuật Hà Nam Ninh.
12. Bùi Văn Cường (chủ biên, 2000), Văn nghệ dân gian Hà Nam, Hội Văn học
nghệ thuật Hà Nam xuất bản.
13. Trần Văn Cường (2010), Quan niệm về con người trong Triết học Phật giáo,

Luận văn Thạc sĩ Triết học, Học viện Phật giáo Việt Nam, Thành phố Hồ Chí Minh.

9


14. Nguyễn Văn Dân (1995), Những vấn đề lí luận của văn học so sánh, NXB Khoa
học xã hội, Hà Nội.
15. Nguyễn Duy Diễn (1952), Luận đề về Nguyễn Khuyến, NXB Thăng Long, Hà
Nội.
16. Xuân Diệu (1998), Các nhà thơ cổ điển Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội.
17. Xuân Diệu (1971), Thơ văn Nguyễn Khuyến, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.
18. Phan Đại Doãn (chủ biên,1998), Một số vấn đề về Nho giáo Việt Nam, NXB
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
19. Triêu Dương (1972), "Về cuốn thơ văn Nguyễn Khuyến và bài tiểu luận của
Xuân Diệu", Tạp chí Văn học (6), 52-66.
20. Phan Cự Đệ (1984), Tác phẩm và chân dung, NXB Văn học, Hà Nội.
21. Vũ Minh Đức, Những ngọn gió Hua Tát của Nguyễn Huy Thiệp nhìn từ lý
thuyết phê bình sinh thái, nguồn: vietvan.vn/vi/bvct/id3683/Buoc-dau-tim-hieutruyen-ngan-Nguyen-Huy-Thiep-tu-diem-nhin-phe-binh-sinh-thai.
22. Lam Giang, Vũ Kỷ (1960), Giảng luận về Nguyễn Khuyến, NXB Tân Việt, Sài
Gòn.
23. Nguyễn Thị Bích Hải (1995), Thi pháp thơ Đường, NXB Thuận Hóa - Huế.
24. Dương Quảng Hàm (1941), Việt Nam văn học sử yếu, NXB Văn học, Hà Nội.
25. Hoàng Ngọc Hiến (1997), Văn học và học văn, NXB Văn học, Hà Nội.
26. Hồ Sĩ Hiệp (1997), Nguyễn Khuyến phê bình bình luận văn học, NXB Văn
nghệ, Thành phố Hồ Chí Minh.
27. Nguyễn Xuân Hiếu - Trần Mộng Chu (1960), Khảo luận về Nguyễn Khuyến,
Nam Sơn xuất bản, Sài Gòn.
28. Đỗ Văn Hiểu, "Phê bình sinh thái - Khuynh hướng nghiên cứu văn học mang
tính cách tân", Tạp chí Sông Hươ ng, nguồ n http ://tapchisonghuong.com.vn/tintuc/p0/c7/n11088/Phe-binh-sinh-thai-khuynh-huong-nghien-cuu-van-hoc-mangtinh-cach-tan.html
29. Hà Ngọc Hòa (biên soạn, 2006), Nguyễn Khuyến - Nhà thơ của làng quê Việt

Nam, NXB Trẻ, Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học thành phố Hồ Chí Minh.

10


30. Nguyễn Công Hoan (1972), "Về cuốn "Thơ văn Nguyễn Khuyến"", Tạp chí Văn
học (5), 79-90.
31. Nguyễn Văn Hoàn (1964), "Nguyễn Khuyến", chương III, mục IV, Sơ thảo lịch
sử Văn học Việt Nam (Giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX), NXB Văn học, Hà Nội, 185212.
32. Nguyễn Phạm Hùng (1996), Văn học Lý Trần nhìn từ thể loại, NXB Giáo dục,
Hà Nội.
33. Nguyễn Văn Huyền (sưu tầm, biên dịch, giới thiệu,1984), Nguyễn Khuyến tác
phẩm, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.
34. Mai Hương (Tuyển chọn và biên soạn, 2000), Nguyễn Khuyến - Thơ, lời bình và
giai thoại, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
35. Trần Ngọc Hưởng (1999), Luận đề về Nguyễn Khuyến, NXB Thanh niên, Hà
Nội.
36. Trần Đình Hượu (1995), Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại, NXB
Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
37. Đinh Gia Khánh (chủ biên, 1997), Thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm, NXB Văn học,
Hà Nội.
38. Đinh Gia Khánh, Bùi Duy Tân, Mai Cao Chương (1997), Văn học Việt Nam từ
thế kỷ X - nửa đầu thế kỷ XVIII, NXB Giáo dục, Hà Nội.
39. Nguyễn Xuân Kính (2006), Thi pháp ca dao, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.
40. Lưu Cương Kỷ, Phạm Minh Hoa (2002), Chu dịch và mỹ học (Hoàng Văn Lâu
dịch), NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
41. Nguyễn Lộc (1976), Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX, NXB Đại học và
Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.
42. Lê Hoài Nam (1978), "Văn học hiện thực trào phúng Nguyễn Khuyến", Lịch sử
văn học Việt Nam, Tập IVA, Chương VI, NXB Giáo dục, Hà Nội, 123-152.

43. Đoàn Hồng Nguyên (biên soạn, 2010), Tú Xương toàn tập, NXB Văn học,
Thành phố Hồ Chí Minh.

11


44. Hoàng Ngọc Phách - Lê Trí Viễn - Lê Thước (1957), Thơ văn Nguyễn Khuyến,
Bộ Giáo dục xuất bản, Hà Nội.
45. Lê Thị Phương (2011), Ảnh hưởng của văn học dân gian qua trường hợp thơ Á
Nam Trần Tuấn Khải và Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu, Luận văn Tha ̣c si ̃ Văn ho ̣c ,
Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQG Hà Nô ̣i.
46. Vũ Tiến Quỳnh (Tuyển chọn, 1992), Phê bình, bình luận văn học Nguyễn
Khuyến, NXB Khánh Hòa.
47. Samamtha Ilangakoon, Thích nữ Hương Nhũ (dịch, 2006), Quan niệm của Phật
giáovềsinhthái,nguồ n: />=web&cd=1&ved=0CBwQFjAAahUKEwjOsrDlpu_IAhXGYqYKHaWEAR4&url
=http%3A%2F%2Fthuvienhoasen.org
48. Nguyễn Kim Sơn, Trần Thị Mỹ Hòa, Mấy phương diện thẩm mỹ của Nho gia và
Thiền gia (Qua khảo sát một số trường hợp viết về thiên nhiên), nguồ n:
http:/khoavanhoc.edu.vn/vh-vn/287-my-phng-din-thm-m-ca-th-nho-gia-va-thin-giaqua-kho-sat-mt-s-trng-hp-th-vit-v-thien-nhien.
49. Nguyễn Kim Sơn, Tâm tính học Nho gia với đặc trưng thẩm mỹ của vănchương
nhà Nho, nguồ n: http:/www.nguyenkimson.net/?p=153.
50. Nguyễn Kim Sơn, Sự đan xen các khuynh hướng thẩm mỹ trong thơ Huyền
Quang,
nguồ n:http:/khoavanhoc.edu.vn/index.php?option=comcontent&view=article&id=2
44:thammy-tho-huyenquang&catid=42:cong-trinh-khoa-hoc-hc<emid=166.
51. Phạm Văn Sơn (1965), "Một tấm gương tiết tháo: Cụ Nguyễn Khuyến", Văn
hóa nguyệt san, năm thứ XIV (6), 937-945.
52. Trần Đình Sử (1999), Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam, NXB
Giáo dục, Hà Nội.
53. Trần Đình Sử, Phê bình sinh thái trong tinh thần nghiên cứu văn học hiện nay,

nguồ n:

http:/trandinhsu.wordpress.com/2015/02/09/phe-binh-sinh-thai-tinh-than-

trong-nghien-cuu-van-hoc-hien-nay.

12


54. Văn Tân (1959), Nguyễn Khuyến nhà thơ Việt Nam kiệt xuất, NXB Văn Sử Địa,
Hà Nội.
55. Khâu Chấn Thanh (1959, Mai Xuân Hải dịch), Lý luận văn học nghệ thuật cổ
điển Trung Quốc, NXB Văn học, Hà Nội.
56. Trần Thị Băng Thanh (1987), "Thơ chữ Hán Nguyễn Khuyến: Những vần thơ
tâm sự", Tạp chí Văn học (3), 87-90.
57. Hoài Thanh (1980), Một vài nét về con người Nguyễn Trãi qua thơ Nôm, NXB
Tác phẩm mới, Hà Nội, 55-75.
58. Vũ Thanh (tuyển chọn và giới thiệu, 1998), Nguyễn Khuyến về tác gia và tác
phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội.
59. Nguyễn Thị Tịnh Thy, Phê bình sinh thái – nhìn từ lý thuyết cấu trúc,
nguồn:vannghequandoi.com.vn/802/news-detail/1498355/phe-binh-van-nghe/sangtac-phe-binh-sinh-thai-tiem-nang-can-khai-thac-cua-van-hoc-viet-nam.html.
60. Lã Nhâm Thìn (1997), Thơ Nôm Đường luật, NXB Giáo dục, Hà Nội.
61. Trần Nho Thìn (1993), "Sáng tác thơ ca thời cổ và sự thể hiện cái tôi tác giả",
Tạp chí Văn học (6), 33-36.
62. Trần Nho Thìn (2003), Văn học Trung đại Việt Nam từ góc nhìn văn hóa, NXB
Giáo dục, Hà Nội.
63. Đỗ Đình Thọ (1991), "Một cuộc hội ngộ giữa ông tú Vị Xuyên và cụ nghè Yên
Đổ", Nhân dân Chủ nhật (12), 13-17.
64. Karen Thornber, "Những tương lai của Phê bình sinh thái văn học", nguồn:
/>65. Nguyễn Văn Tú - Đỗ Ngọc Toại - Hoàng Tạo - Nguyễn Văn Hoàn... (1971),

Thơ văn Nguyễn Khuyến, NXB Văn học, Hà Nội.
66. Nguyễn Tuân (1982), Thời đại và thơ ca Tú Xương, NXB Khoa học xã hội, Hà
Nội.
67. Đinh Vạn Anh Tuấn (2006), So sánh tự nhiên quan của Nho gia và tự nhiên
quan của Đạo gia, Luận văn Tha ̣c s ĩ Văn học , ĐH Khoa học xã hội và Nhân văn,
Hà Nội.

13


68. Kiều Văn (Tuyển chọn, 1996), Thơ Nguyễn Khuyến thơ ca Việt Nam chọn lọc,
NXB Đồng Nai.
69. Lê Trí Viễn, Đỗ Đức Hiểu, Trương Chính... (1957), Lược thảo lịch sử Việt Nam,
NXB Xây dựng, Hà Nội.
70. Lê Trí Viễn (1973), Thơ văn Nguyễn Khuyến - Trần Tế Xương, NXB Giáo dục,
Hà Nội.
71. Trần Ngọc Vương (1995), Loại hình tác giả văn học - Nhà Nho tài tử và văn
học Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội.
72. Tủ sách Đại học Sư phạm (1971), Lịch sử văn học Việt Nam (tập IV A), NXB
Giáo dục, Hà Nội.
73. Nguyễn Khắc Xương (giới thiệu, 1996, tái bản 2002), Toàn tập Tản Đà (5 tập),
NXB Giáo dục, Hà Nội.

14