Bước đầu tìm hiểu những liên hệ về âm và nghĩa trong vốn hình tiết tiếng việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

LUẬN VĂN CAO HỌC

ĐỀ TÀI: BƢỚC ĐẦU TÌM HIỂU NHỮNG LIÊN HỆ VỀ ÂM VÀ NGHĨA
TRONG VỐN HÌNH TIẾT TIẾNG VIỆT
CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN NGÔN NGỮ
MÃ SỐ: 5.04.08

GIÁO VIÊN HƢỚNG DẪN: TS. HOÀNG CAO CƯƠNG
HỌC VIÊN THỰC HIỆN: LÊ THỊ THANH NGÀ

1


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU………………………………………………………………

5

1.LÍ DO CHỌN ĐỀ
TÀI………………………………………………………………………………….. 5
2.PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
……………………………………………………………………

6

3. CÁI MỚI CỦA ĐỀ
TÀI………………………………………………………………………………… 6
4. BỐ CỤC

………………………………………………………………………………………
…………… 7
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ THUYẾT………………………………………………… 8
1.1. TỪ VÀ NGHĨA CỦA
TỪ…………………………………………………………………………… 8
1.1.1. Đặc trƣng tín hiệu của từ
………………………………………………………… 8
1.1.2. Đặc trƣng hệ thống của từ
……………………………………………………… 10
1.1.3. Hai quá trình từ vựng học cơ bản…………………………………………
12
1.1.3.1. Đồng âm
………………………………………………………………………………………
12
1.1.3.2. Đồng
nghĩa…………………………………………………………………………………..
14
1.1.4. Từ tƣơng tự
…………………………………………………………………………………..
15
1.1.4.1. Định
nghĩa…………………………………………………………………………………
…
15
1.1.4.2. Phân loại
……………………………………………………………………………………..
19
1.2. ÂM VỊ VÀ NÉT KHU BIỆT TRONG ÂM VỊ HỌC TIẾNG
VIỆT……………………. 23
1.2.1. Âm tiết

………………………………………………………………………………………
…… 23
1.2.2. Cấu trúc âm
tiết…………………………………………………………………………… 23
1.2.3. Âm vị và hệ thống nét khu biệt……………………………………………..
27

2


1.2.3.1. Âm đầu
……………………………………………………………………………………….
27
1.2.3.2. Âm chính
………………………………………………………………………………………
28
1.2.3.3. Âm cuối
………………………………………………………………………………………
…
29
1.2.3. 4. Các điệu vị
…………………………………………………………………………………...
30
1.2.3.4.1. Thanh
điệu………………………………………………………………………………….
30
1.2.3.4.2. Tròn môi hoá âm
tiết………………………………………………………………..
31
1. 3. TIỂU

KẾT…………………………………………………………………………………
31
CHƢƠNG 2. CƠ SỞ DỮ
LIỆU……………………………………………………….. 32
2.1. NGUYÊN TẮC LỰA
CHỌN………………………………………………………………………. 32
2.1.1. Nhóm nguyên tắc
1……………………………………………………………………… 33
2.1.2. Nhóm nguyên tắc
2…………………………………………………………………….. 33
2.2. NGUYÊN TẮC PHÂN
LOẠI……………………………………………………………………… 36
2.3. PHÂN TÍCH BẢNG CƠ SỞ DỮ LIỆU
……………………………………………………….. 39
2.3.1. Nhận xét
chung……………………………………………………………………………..
39
2.3.2. Đặc điểm từ loại của các yếu tố……………………………………………….
40
2.3.3. Cấu tạo của các đơn vị song tiết………………………………………………
41
2.3.4. Các biểu hiện về sự chuyển biến hình thức âm thanh……
45
CHƢƠNG 3. PHÂN TÍCH HIỆN TƢỢNG TƢƠNG TỰ TỪ VỰNG HỌC TRONG
TIẾNG VIỆT……………………………………………………………… 46

3


3.1. NHÓM TƢƠNG TỰ TỪ VỰNG HỌC LOẠI

1………………………………………… 46
3.1.1 Âm
đầu……………………………………………………………………………………
……………..
47
3.1.1.1 Cơ sở ngữ âm học lịch
sử…………………………………………………………..
47
3.1.1.2. Mô tả một số tƣơng ứng âm đầu
………………………………………………… 48
3.1. 1.2.1. Phƣơng
thức…………………………………………………………………………………
48
3.1. 1.2.2. Bộ
vị………………………………………………………………………………………
………
58
3.1.2. Âm
chính…………………………………………………………………………………
……………
69
3.1.2.1 Cơ sở ngữ âm học lịch
sử…………………………………………………………… 69
3.1. 2.2. Mô tả một số tương ứng âm
chính……………………………………………….
70
3.1.2.3. Tiểu kết
………………………………………………………………………………………
…….. 81
3.1.3 Âm

cuối……………………………………………………………………………………
……………..
81
3.1.3.1 Cơ sở ngữ âm học lịch
sử…………………………………………………………… 81
3.1.3.2. Mô tả một số tương ứng âm cuối

…………………………………………………
3.1.3.2.1. Phƣơng

82

thức…………………………………………………………………………………..
82
3.1.3.2.2. Bộ
vị………………………………………………………………………………………
………..
85
3.1.3.3. Tiểu
kết……………………………………………………………………………………
…………
89
3.1.4. Điệu
vị………………………………………………………………………………………
…………
89

4

3.1.4.1. Thanh
điệu……………………………………………………………………………………
….
89
3.1.4.1.1. Cơ sở ngữ âm lịch
sử…………………………………………………………………..
90
3.1.4.1. 2. Mô tả một số tương ứng thanh
điệu………………………………………..
99
3.1.4.1. 3. Tiểu
kết……………………………………………………………………………………
……
100
3.1.4.2.Tròn môi hoá âm tiết (âm đệm)
……………………………………………………
102
3.2. NHÓM TƢƠNG TỰ TỪ VỰNG HỌC LOẠI
2………………………………………….
102
3. 2.1. Tiểu nhóm
A…………………………………………………………………………………….
103
3. 2.2. Tiểu nhóm
B……………………………………………………………………………………..
105
3. 2.3. Tiểu nhóm
C……………………………………………………………………………………..
108
3. 2.4. Tiểu nhóm

D…………………………………………………………………………………….
109
3. 2.5. Tiểu nhóm
E…………………………………………………………………………… 111
KẾT LUẬN……………………………………………………………………113
TÀI LIỆU THAM
KHẢO…………………………………………………………………………..115

5


MỞ ĐẦU
1.LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Trong hệ thống từ vựng tiếng Việt có một hiện tƣợng rất đáng chú ý.
Đó là hàng loạt các hình tiết tƣơng tự nhau về ngữ âm đồng thời lại có những
tƣơng tự nào đó về nghĩa, hiểu theo nghĩa rộng của từ này. Chẳng hạn nhƣ:
bủn – mủn, vấu – mấu, vắn – ngắn; đàm - đờm, ngóc - ngách, rạ - rựa; bệt –
bết, lén – lẻn, ngưng – ngừng; phản – ván, giun – trùn, vỗ – phổ,…...
Đối với Việt ngữ học, các nguyên nhân của hiện tƣợng này đã đƣợc
nhiều học giả đề cập đến từ nhiều phƣơng diện khác nhau. Có học giả coi đó
là từ đặc điểm biểu trƣng âm thanh (sound symbolism), có ngƣời lại tìm trong
bản chất của đơn vị ngữ pháp dƣới âm tiết và cũng có ngƣời cho đó là kết quả
của một phƣơng thức cấu tạo từ trong tiếng Việt và trong một số ngôn ngữ
đơn lập khác.
Những giải thích có tính cấu trúc nhƣ vậy đều có một vùng ứng dụng
riêng và đều có hạt nhân chân lí của mình. Tuy nhiên, với những giải pháp có
tính lâm thời nhƣ vậy, các tác giả mới chỉ chú ý đến những hiện tƣợng lẻ tẻ
mà chƣa thật sự vƣơn tới một cách nhìn hệ thống và nhất là chƣa hề có ý thức
thiết lập một cơ sở dữ liệu đủ tin cậy cho rộng đƣờng bàn luận.

Trong khuôn khổ một luận văn, chúng tôi mong muốn trƣớc tiên là thu
thập đủ dữ liệu cho hiện tƣợng liên quan. Trên cơ sở dữ liệu này, luận văn
tiến hành phân tích và bƣớc đầu đƣa ra vài kết luận về chúng. Tuy nhiên do
khuôn khổ luân văn và trình độ của học viên, nên tất cả các phân tích và nhận
định ở đây mới chỉ dừng ở mức ƣớm thử mà chƣa phải là những khẳng định
cuối cùng về hiện tƣợng vô cùng phức tạp này.

6


2.PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Chúng ta có thể gọi hiện tƣợng tƣơng tự nhau về âm cũng nhƣ về nghĩa
này là các đơn vị từ vựng tương tự. Theo Từ điển thuật ngữ Ngôn ngữ học,
đơn vị từ vựng tƣơng tự có thể đƣợc hiểu theo hai cách khác nhau:
1/. Đó là “những từ có những đặc điểm tƣơng tự nhau về cấu tạo và ý
nghĩa trong cùng một ngôn ngữ - là những từ rất gần nhau, nhƣng không hoàn
toàn trùng nhau về mặt ngữ âm và ý nghĩa, thƣờng khác nhau về đặc điểm
ngữ pháp, khả năng kết hợp từ vựng. Ví dụ: quăn, xoăn, vặn; cái, nái, mái,
gái;…”
2/. Đó là “từ của ngôn ngữ này tƣơng tự với từ của ngôn ngữ khác về
mặt ý nghĩa, từ nguyên, hình thái…” [40; 402]
Hiện tƣợng mà chúng tôi muốn khảo sát nằm ở nghĩa thứ nhất của thuật
ngữ: các hiện tƣợng từ vựng tƣơng tự theo phạm vi đơn ngữ.
Cơ sở dữ liệu chính đƣợc lấy từ Từ điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ
học, xuất bản năm 2000. Các đơn vị từ vựng tƣơng tự nhau về hình thức và
về nội dung nghĩa. Những thông tin khác về thuộc tính ngữ pháp hoặc đặc
điểm sử dụng cũng đƣợc ghi lại. Số lƣợng các đơn vị từ vựng đƣợc đƣa vào
cơ sở dữ liệu là:
Khi xử lí tƣ liệu chúng tôi đã tận dụng những kiến thức chung về Việt

ngữ học, đặc biệt là các kiến thức về âm vị học tiếng Việt, về từ vựng học
tiếng Việt và phƣơng ngữ học tiếng Việt. Một số các tri thức có liên quan đến
lớp từ Hán Việt đƣợc tham khảo từ Từ điển Hán Việt của Đào Duy Anh và hai
tác phẩm quan trọng của Giáo sƣ Nguyễn Tài Cẩn: Nguồn gốc cách đọc Hán
Việt và Giáo trình lịch sử ngữ âm tiếng Việt (Sơ thảo).
3. CÁI MỚI CỦA ĐỀ TÀI

Các yếu tố từ vựng đƣợc tập hợp lại theo cả hai tiêu chí gần gũi nhau
về ngữ âm và ngữ nghĩa, hiểu theo nghĩa rộng. Cơ sở dữ liệu đƣợc phân tích

7


theo hƣớng phân tích âm vị học nét và ngữ nghĩa học nét nhằm đi tìm lấy cơ
sở về ngôn ngữ học cho hiện tƣợng đặc thù này của từ tiếng Việt.
4. BỐ CỤC

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn gồm 3 chƣơng:
Chƣơng I: Cơ sở lí thuyết
Chƣơng II: Cơ sở dữ liệu
Chƣơng III: Phân tích một số đặc điểm ngữ âm - ngữ nghĩa của các
nhóm từ tƣơng tự tiếng Việt

8


TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.

NGUYỄN VĂN ÁI (cb)

Từ điển phương ngữ Nam bộ, NXB Th.phố HCM.

1994
2.

NGUYỄN TÀI CẨN ,

Giáo trình lịch sử ngữ âm tiếng Việt (sơ thảo), NXB

Giáo dục, 1995
3.

ĐỖ HỮU CHÂU, Các bình diện của

từ và từ tiếng Việt, NXB Đại học Quốc

Gia HN, 1997
4.

MAI NGỌC CHỪ, VŨ ĐỨC NGHIỆU, HOÀNG TRỌNG PHIẾN ,

Cơ sở ngôn ngữ

học và tiếng Việt, Hà Nội, 1991
5.

HOÀNG CAO CƢƠNG, NGUYỄN THU HẰNG,

Thanh điệu trong từ láy đôi

tiếng Việt, Ngôn ngữ số 4, 1985
6.

HOÀNG CAO CƢƠNG, Sự phát

triển ngôn ngữ và ngôn ngữ đã phát triển:

trường hợp tiếng Việt, Ngôn ngữ số 1, 2000
7.

HOÀNG CAO CƢƠNG, Biểu diễn âm vị

học cho trường hợp tiếng Việt, Ngôn

ngữ số 6, 2002
8.

HOÀNG CAO CƢƠNG, Chuyên đề

Âm vị học tiếng Việt mở rộng (Giảng cho

sinh viên chuyên ngành Ngôn ngữ học, khoa Ngôn ngữ học, ĐH
KHXH&NV)
9.

TRẦN TRÍ DÕI,

Nghiên cứu ngôn ngữ các dân tộc thiểu số ở Việt Nam,

NXB Đại học Quốc gia, 1999
10.

TRẦN TRÍ DÕI,

Về các âm đầu tiền thanh hầu hoá (préglottaliseé) trong

proto Việt - Mường, Ngôn ngữ số1, 1991
11.

TRẦN TRÍ DÕI, NGUYỄN HỮU ĐẠT, ĐÀO THANH LAN,

Cơ sở tiếng Việt, Hà

Nội, 1998
12.

NGUYỄN ĐỨC DƢƠNG, TRẦN THỊ NGỌC LANG,

Mấy nhận xét bước đầu về

những khác biệt từ vựng - ngữ nghĩa giữa phương ngữ miền Nam và

9


tiếng Việt toàn dân, Ngôn ngữ số 1, 1983
13.

NGUYỄN THIỆN GIÁP (cb), ĐOÀN THIỆN THUẬT, NGUYỄN MINH THUYẾT ,

Dẫn

luận ngôn ngữ học, Hà Nội, 1995
Từ vựng học tiếng Việt, NXB Giáo dục, 1998

14.

NGUYỄN THIỆN GIÁP ,

15.

NGUYỄN THIỆN GIÁP , Từ

16.

NGUYỄN THỊ HAI,

và nhận diện từ tiếng Việt, NXB Giáo dục, 1996

Mối quan hệ ngữ nghĩa giữa các tiếng láy đôi, Ngôn

ngữ số 2, 1988
17.

NGUYỄN THỊ HAI,

Từ láy tượng thanh trong sự tưng ứng giữa âm và

nghĩa, Ngôn ngữ số 4, 1982
18.

CAO XUÂN HẠO ,

Về cương vị ngôn ngữ học của “tiếng”, Ngôn ngữ số 2,

1985
19.

CAO XUÂN HẠO ,

Nhận xét về các nguyên âm của một phương ngữ tỉnh

Quảng Nam, Ngôn ngữ số 2, 1986
20.

CAO XUÂN HẠO , Hai

vấn đề âm vị học trong phương ngữ Nam bộ, Ngôn

ngữ số 1, 1988
21.

PHI TUYẾT HINH ,

Từ láy và sự biểu trưng ngữ âm, Ngôn ngữ số 3, 1983

22.

PHI TUYẾT HINH , Vai trò của các nguyên âm trong

sự tạo nghĩa của từ láy

tiếng Việt, Ngôn ngữ số 4, 1985
23.

PHI TUYẾT HINH , Về tính có lý

do trong sự phối hợp giữa thành tố gốc với

thành tố láy ở từ láy âm đầu, Ngôn ngữ số 1, 1990
24.

NGUYỄN QUANG HỒNG,

Âm tiết và loại hình ngôn ngữ, Hà Nội, 2001

25.

R. JACKENDOFF, Foundations

26.

R. JAKOBSON & CỘNG SỰ, Preliminaries

of language, Oxford univ. press, 2002.
to speech analysis..., MIT press,

1952.

27.

R. KELLER,

A theory of linguistic signs, Oxford univ. press, 1998.

28.

TRẦN THỊ NGỌC LANG, Phương ngữ

29.

HỒ LÊ, Vấn đề cấu

Nam bộ, NXB Khoa học xã hội, 1995

tạo từ của tiếng Việt hiện đại, NXB Khoa học Xã hội,

1976

10


30.

HỒ LÊ, Phương

thức suy phỏng một phương thức cấu tạo từ tiếng Việt,

Ngôn ngữ số 4, 1985

31.

J. LYONS, Nhập

môn ngôn ngữ học lý thuyếti, NXB Giáo dục, 1996.

32.

HOÀNG PHÊ (chủ biên),

Từ điển tiếng Việt, Trung tâm từ điển học, NXB Đà

Nẵng, 2000
33.

F. DE SAUSSURE, Giáo trình

ngôn ngữ học đại cương, NXB KHXH, 1973.

34.

VĂN TÂN (cb)

35.

PHAN XUÂN THÀNH, ĐẶNG NGỌC LỆ, NGUYỄN NHƢ Ý,

Từ điển tiếng Việt, NXB Khoa học Xã hội, 1977
Từ điển đối chiếu từ

địa phương, NXB Giáo dục, 1999
36.

ĐOÀN THIỆN THUẬT,

37.

A. WIERZBICKA,

Ngữ âm tiếng Việt, Hà Nội, 1977

Semantics: Primes and Universals, Oxford univ. press,

1996.
38.

TRẦN HỮU THUNG, THÁI KIM ĐỈNH,

Từ điển tiếng Nghệ, NXB Nghệ An,

1997
39.

JU.X.XTEPANOV, Những cơ sở

của ngôn ngữ học đại cương, NXB Đại học

&THCN, 1977
40.

NGUYỄN NHƢ Ý,

Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, NXB Giáo

dục, 1996

11