Mối quan hệ giữa phật giáo và tín ngưỡng dân gian việt nam (qua nghiên cứu một số ngôi chùa đồng bằng bắc bộ)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

ĐẶNG MINH CHÂU
(THÍCH BẢO NGHIÊM)

MỐI QUAN HỆ GIỮA PHẬT GIÁO
VÀ TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM
(QUA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ NGÔI CHÙA TIÊU BIỂU
CỦA PHẬT GIÁO BẮC TÔNG)

Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS
Mã số: 62.22.80.05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC
NGƢỜI HƢỚNG
HÀ NỘI, 2016

0


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

ĐẶNG MINH CHÂU
(THÍCH BẢO NGHIÊM)

MỐI QUAN HỆ GIỮA PHẬT GIÁO
VÀ TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM
(QUA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ NGÔI CHÙA TIÊU BIỂU
CỦA PHẬT GIÁO BẮC TÔNG)

Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS
Mã số: 62.22.80.05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS. NGUYỄN THỊ THÚY VÂN

HÀ NỘI, 2016

1


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các tài liệu, số liệu trích dẫn trong luận án là trung thực, có
nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa
từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác.

Tác giả luận án

Đặng Minh Châu
(Thích Bảo Nghiêm)

2


MỤC LỤC
Trang

LỜI CAM ĐOAN
MỞ ĐẦU

5

CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CỦA

11

LUẬN ÁN

1.1. Những công trình nghiên cứu về Phật giáo và Phật giáo

11

Việt Nam
1.2. Những công trình nghiên cứu về tín ngƣỡng dân gian

17

Việt Nam
1.3. Những công trình nghiên cứu về mối quan hệ giữa Phật

23

giáo và tín ngƣỡng dân gian Việt Nam
1.4. Các công trình nghiên cứu về một số ngôi chùa

28

1.5. Những kết quả các công trình nghiên cứu đạt đƣợc và

34

những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu
CHƢƠNG 2. MỘT SỐ KHÁI QUÁT CHUNG VỀ PHẬT GIÁO,

40

TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA
CHÚNG

2.1. Một số nét cơ bản của Phật giáo Việt Nam

40

2.1.1. Quá trình du nhập và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam

40

2.1.2. Đặc điểm của Phật giáo Việt Nam

46

2.2. Vài nét về tín ngƣỡng dân gian Việt Nam

52

2.2.1. Cơ sở hình thành tín ngưỡng dân gian Việt Nam

52

3


2.2.2. Khái niệm tín ngưỡng và tín ngưỡng dân gian

54

2.2.3. Một số đặc điểm của tín ngưỡng dân gian Việt Nam

57

2.2.4. Phân loại tín ngưỡng dân gian Việt Nam

62

2.3. Cơ sở và phƣơng thức của mối quan hệ giữa Phật giáo

64

và tín ngƣỡng dân gian ở Việt Nam
2.3.1. Cơ sở địa lý, kinh tế, văn hóa, xã hội, chính trị của mối

65

quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam
2.3.2. Phương thức thể hiện mối quan hệ giữa Phật giáo và tín

74

ngưỡng dân gian Việt Nam
CHƢƠNG 3. BIỂU HIỆN MỐI QUAN HỆ GIỮA PHẬT GIÁO VÀ

79

TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN QUA CÁC NGÔI CHÙA TIÊU BIỂU
CỦA PHẬT GIÁO BẮC TÔNG

3.1. Khái quát về chùa của Phật giáo Bắc tông ở Việt Nam

79

3.2. Ảnh hƣởng của Phật giáo đến tín ngƣỡng dân gian Việt

86

Nam trong các ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông
3.2.1. Sự “ Phật hóa” của các thánh/ thần trong dân gian vào chùa

87

3.2.2. Sự thay đổi các nghi lễ thờ cúng, lễ hội, không gian tâm

93

linh trong tín ngưỡng dân gian theo Phật giáo
3.3. Sự tác động của tín ngƣỡng dân gian Việt Nam đến

99

Phật giáo trong các ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo
Bắc tông
3.3.1. Đối tượng thờ phụng được mở rộng, bổ sung
3.3.2. Một số nghi lễ thờ cúng trong chùa Phật chịu ảnh hưởng

4

99
107


đậm nét của tín ngưỡng dân gian
3.3.3. Ảnh hưởng của tín ngưỡng dân gian đến Phật giáo qua

112

truyền thuyết ra đời của một số ngôi chùa
3.3.4. Kiến trúc, điêu khắc chùa Phật giáo Bắc tông dưới ảnh

116

hưởng của tín ngưỡng dân gian
3.4. Những giá trị văn hóa của mối quan hệ giữa Phật giáo

121

và tín ngƣỡng dân gian Việt Nam
3.4.1. Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt

121

Nam thể hiện giá trị nhân bản sâu sắc, khuyến khích đời
sống tâm linh hướng thiện, lành mạnh
3.4.2. Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt

126

Nam tạo nên những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể tiêu
biểu, làm nên nét đặc sắc của bản sắc văn hóa Việt Nam
CHƢƠNG 4. XU HƢỚNG BIẾN ĐỔI VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM

131

PHÁT HUY NHỮNG GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRONG MỐI QUAN HỆ
GIỮA PHẬT GIÁO VÀ TÍN NGƢỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM

4.1. Xu hƣớng biến đổi trong mối quan hệ giữa Phật giáo và

132

tín ngƣỡng dân gian Việt Nam hiện nay
4.1.1. Xu hướng hỗn dung Phật giáo và tín ngưỡng dân gian

132

4.1.2. Xu hướng đưa Phật giáo trở về Phật giáo nguyên thủy

139

4.2. Một số vấn đề đặt ra từ mối quan hệ giữa Phật giáo và

143

tín ngƣỡng dân gian Việt Nam
4.2.1. Sự biến tướng của các nghi lễ Phật giáo kết hợp tín
ngưỡng dân gian Việt Nam

5

143


4.2.2. Cảnh quan kiến trúc của một số ngôi chùa Việt đang dần

145

bị phá vỡ, hiện tượng lợi dụng sinh hoạt tín ngưỡng để
hành nghề mê tín dị đoan gia tăng
4.3. Một số kiến nghị nhằm phát huy giá trị văn hóa từ mối

147

quan hệ giữa Phật giáo và tín ngƣỡng dân gian Việt Nam
KẾT LUẬN

156

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN

159

ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

6

160


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Phật giáo là một tôn giáo lớn ở Việt Nam, có vai trò quan trọng trong
công cuộc dựng nước và giữ nước suốt chiều dài lịch sử dân tộc và là học
thuyết có tính triết học sâu sắc và giá trị nhân văn. Trước khi Phật giáo du
nhập vào Việt Nam, người Việt Nam đã có tín ngưỡng của riêng mình; khi
Phật giáo vào Việt Nam, người Việt đã tiếp nhận tôn giáo này trong xu hướng
hòa quyện với tín ngưỡng bản địa và tạo nên một bản sắc văn hoá tôn giáo
độc đáo.
Hơn 2000 năm có mặt trên đất Việt, Phật giáo đã để lại nhiều dấu ấn vật
chất, mà tiêu biểu hơn cả là những ngôi chùa với nhiều loại hình/dạng khác
nhau. Sự ra đời và phát triển của những dạng chùa này không chỉ đánh dấu sự
phát triển của nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc thể hiện ở dạng văn hóa vật thể,
mà còn phản ánh những chuyển biến về mặt tư tưởng của người dân cùng đời
sống tôn giáo, tín ngưỡng của họ trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Kết
hợp với nhau, Phật giáo và tín ngưỡng dân gian đã thẩm thấu vào nhau để
Phật giáo ở Việt Nam trở thành Phật giáo Việt Nam - với tư tưởng nhập thế
rõ ràng nên đã tạo nên sự gắn bó giữa Phật giáo với dân tộc và đồng hành
cùng dân tộc, góp phần tạo nên những thành quả dựng nước và giữ nước của
dân tộc.

Phật giáo Bắc tông là một trong hai hệ phái tiêu biểu của Phật giáo.
Đây là hệ phái Phật giáo phát triển chủ trương linh động trong thực hiện giới
luật, không câu nệ vào câu chữ trong kinh mà lựa chọn sự phù hợp, hữu ích
có hiệu quả cho tu hành và đời sống xã hội. Chính đặc điểm này của Phật giáo
Bắc tông đã làm cho hệ phái này nhanh chóng đi sâu vào đời sống cộng đồng

7


người Việt, dung hợp với tín ngưỡng dân gian, là biểu trưng tiêu biểu cho sự
kết hợp của Phật giáo và tín ngưỡng dân gian.
Việc nghiên mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt
Nam được thể hiện qua những ngôi chùa của Phật giáo Bắc tông nói riêng,
chùa Việt Nam nói chung đem lại cho ta hiểu rõ các lớp văn hóa bồi tụ, lắng
đọng trong thần tích và lễ hội trong cùng một không gian kiến trúc, làm rõ
những nét riêng có của Phật giáo Việt Nam.
Hơn nữa, nghiên cứu sự kết hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian
Việt Nam còn nhằm khẳng định căn tính đặc thù của Phật giáo Việt Nam,
khẳng định giá trị văn hóa, lịch sử của những ngôi chùa Việt, giữ gìn và phát
huy truyền thống, bản sắc dân tộc, góp phần xây dựng nền văn hóa tiên tiến
đậm đà bản sắc dân tộc Việt Nam trong thời kỳ đổi mới, hội nhập và phát triển.
Vì các lý do trên, tôi chọn đề tài: “Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín
ngưỡng dân gian Việt Nam (qua nghiên cứu một số ngôi chùa tiêu biểu của
Phật giáo Bắc tông)” làm công trình nghiên cứu của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích
Trên cơ sở hệ thống hóa một số nội dung lý luận về mối quan hệ giữa
Phật giáo và tín ngưỡng dân gian ở Việt Nam, luận án tập trung làm rõ cơ sở
hình thành, cơ chế tác động, phương thức thể hiện cũng như những biểu hiện cụ
thể của mối quan hệ này qua một số ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc

tông; trên cơ sở đó chỉ ra xu hướng và đề xuất một số kiến nghị nhằm phát
huy những giá trị văn hoá của mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân
gian ở nước ta hiện nay, đặc biệt là trong công tác bảo tồn và phát huy những
giá trị của di sản văn hóa Phật giáo.

8


2.2. Nhiệm vụ
- Hệ thống hoá một số nội dung lý luận cơ bản về Phật giáo, tín ngưỡng
dân gian Việt Nam và mối quan hệ giữa chúng.
- Phân tích biểu hiện mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian
qua một số ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông ở Việt Nam.
- Phân tích xu hướng biến đổi và đề xuất một số kiến nghị, giải pháp
nhằm phát huy những giá trị văn hoá của mối quan hệ giữa Phật giáo và tín
ngưỡng dân gian ở nước ta hiện nay.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Luận án nghiên cứu mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian
Việt Nam thể hiện qua một số ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Bắc tông.
Những ngôi chùa được tác giả luận án khảo sát để thu thập tài liệu và trích dẫn
trong luận án, gồm:
+ Ở miền Bắc:
Chùa Thầy, chùa Trăm Gian, chùa Bối Khê, chùa Dâu, chùa Một Cột, chùa
Bà Đá, chùa Bằng, chùa Lý Triều Quốc Sư, chùa Trấn Quốc, chùa Hoàng Mai,
chùa Kim Liên; chùa Láng, chùa Duệ Tú, chùa Yên Phú, chùa Quảng Bá, chùa
Thành, chùa Tam Thanh, chùa Tiên, chùa Giám, chùa Keo (Nam Định), chùa
Cổ Lễ, chùa Trông, chùa Đại Bi, chùa Lương, chùa Keo (Thái Bình)...

+ Ở miền Trung:

9


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đào Duy Anh (2005), Việt Nam văn hóa sử cương, Nxb. Giáo dục.
2. Toan Ánh (2005), Nếp cũ - Tín ngưỡng Việt Nam (quyển Thượng), Nxb.
Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh.
3. Đặng Văn Bài (2008), "Nhận diện để phát huy giá trị di sản văn hoá Phật
giáo Việt Nam", Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo (5), tr.19-26.
4. Ban Quản lý di tích và danh thắng Hà Nội (2000), Di tích lịch sử - văn hóa
Hà Nội, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
5. Ban Tu thư đại học Vạn Hạnh (Thích Quảng Độ dịch) (1969), Đại thừa
Phật giáo tư tưởng luận.
6. Thích Đồng Bổn (2001), Những tập tục dân gian chịu ảnh hưởng của Phật
giáo Đại thừa, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
7. Trần Lâm Biền (1996), Chùa Việt, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
8. Trần Lâm Biền (2000), Một con đường tiếp cận lịch sử, Nxb. Văn hóa dân
tộc, Hà Nội.
9. Trần Lâm Biền (chủ biên) (2008), Diễn biến kiến trúc truyền thống Việt
vùng Châu thổ sông Hồng, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
10. C. Mác- Ăngghen (1995), Toàn tập, tập 1, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
11. C. Mác- Ăngghen (1995), Toàn tập, tập 3, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
12. Thích Minh Châu dịch (2000), Kinh Trường A Hàm, Tập 2, Nxb. Tôn
giáo, Hà Nội.
13. Minh Chi (2003), Truyền thống văn hóa và Phật giáo Việt nam, Nxb. Tôn
giáo, Hà Nội.
14. Nguyễn Mạnh Cường (2000), Chùa Dâu - Tứ Pháp và hệ thống các chùa
Tứ Pháp, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.

15.Nguyễn Đăng Duy (1996), Văn hoá tâm linh, Nxb. Hà Nội.
16. Nguyễn Đăng Duy (1999), Phật giáo với văn hóa Việt Nam, Nxb. Hà Nội.

10


17. Trần Khánh Dư (2012), Lược sử Phật giáo Bắc tông ở các nước trên thế
giới, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
18. Nguyễn Dữ (1971), Truyền kì mạn lục, Nxb. Văn học, Hà Nội.
19. Phạm Hữu Dung (biên dịch và chú giải) (2011), Cõi ta bà - thế giới quan
Phật giáo- nguồn gốc và triết lý, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Nội.
20. Nguyễn Hồng Dương (2004), Tôn giáo trong mối quan hệ văn hóa và
phát triển, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
21. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần
thứ IX, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
22. Đức Đạt Lai Lạt Ma XIV, Tứ Diệu Đế, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
23. Lê Tâm Đắc (2007), Phật giáo thời Trần qua thư tịch và dấu tích liên
quan đến các ngôi chùa tháp.
24. Lê Tâm Đắc, Nguyễn Đức Sự (2010), Mấy vấn đề về Phật giáo trong lịch
sử Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà nội.
25. Giáo hội Phật giáo Việt Nam (Ngô Đức Thọ dịch) (1990), Thiền uyển tập
anh, Nxb. Văn học, Hà Nội.
26. Mai Thanh Hải (2002), Từ điển Tôn giáo, Nxb, Từ điển Bách Khoa, Hà Nội.
27. Nguyễn Hùng Hậu (2002), Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam, từ
khởi nguyên đến thế kỷ XIV, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
28. Nguyễn Duy Hinh (2007), Một số bài viết về tôn giáo học, Nxb. Khoa học
xã hội, Hà Nội.
29. Nguyễn Duy Hinh (1996), Tín ngưỡng Thành hoàng Việt Nam, Nxb. Khoa
học xã hội, Hà Nội.
30. Nguyễn Duy Hinh (1999), Tư tưởng Phật giáo Việt Nam, Nxb. Khoa học

xã hội, Hà Nội.
31. Bùi Biên Hoà (1994), Đạo Phật và thế gian, Nxb. Hà Nội.
32. Phạm Đình Hổ (1989), Vũ trung tùy bút, Nxb. Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh.

11


33. Đỗ Quang Hưng (2010), "Những giá trị văn hóa trong đời sống tôn giáo
tín ngưỡng", trong "Những giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam",
Ngô Đức Thịnh (chủ biên), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà nội.
34. Đỗ Quang Hưng (2005), Vấn đề tôn giáo trong cách mạng Việt nam: Lý
luận và thực tiễn, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà nội.
35. Vũ Ngọc Khánh (2001), Tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Nxb. Văn hóa
dân tộc, Hà Nội.
36. Nguyễn Quang Khái (2012), "Một số đặc điểm chùa Việt", Tạp chí
Nghiên cứu tôn giáo (3), tr.28-33.
37. Kimura Taiken (người dịch: Thích Quảng Độ) (2012), Đại thừa Phật giáo
tư tưởng luận, Nxb. Tôn giáo, Hà nội.
38. Kimura Taiken (người dịch: Thích Quảng Độ) (2012), Tiểu thừa Phật
giáo tư tưởng luận, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
39. Trần Trọng Kim (2002), Phật lục, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
40. Trần Trọng Kim (2007), Phật học, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
41. Trần Trọng Kim (2010), Phật giáo, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
42. K. Sri Dhammananda (Thích Tâm Quang dịch) (2006), Đạo Phật và đời
sống hiện đại, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh.
43. Nguyễn Lang (2008), Việt Nam Phật giáo sử luận, 3 tập, Nxb. Văn học,
Hà Nội.
44. Hà Xuân Liêm (2008), Những chùa tháp Phật giáo ở Huế, Nxb. Văn hoá
Thông tin, Hà Nội.
45. Nguyễn Quang Lê (2011), Nhận diện bản sắc văn hoá qua lễ hội truyền

thống người Việt, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
46. Nguyễn Thế Long (1997), Chùa Hà Nội, Nxb. Hà Nội.
47. Trần Lâm, Hồng Kiên (2005), Một con đường tiếp cận di sản văn hóa,
Nxb. Cục di sản văn hóa, Hà Nội.

12


48. Vũ Tự Lập (1991), Văn hóa và cư dân vùng đồng bằng sông Hồng, Nxb.
Khoa học xã hội, Hà Nội.
49. Nguyễn Đức Lữ (2007), Lý luận về tôn giáo và chính sách tôn giáo ở Việt
Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
50. Nguyễn Đức Lữ (2007), Những đặc điểm cơ bản của một số tôn giáo lớn
ở Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
51. Lê Hồng Lý (2008), Sự tác động của kinh tế thị trường vào lễ hội tín
ngưỡng, Nxb. Văn hóa – Thông tin, Hà Nội.
52. Lâm Thế Mẫn (Thích Chân Tính dịch) (2006), Những điểm đặc sắc của
Phật giáo, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
53. Diane Monrgan (2006), Triết học và tôn giáo Phương Đông, Nxb. Tôn
giáo, Hà Nội.
54. Phan Ngọc (2001), Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb. Văn học, Hà Nội.
55. Phan Ngọc (2005), Một nhận thức mới về văn hóa Việt Nam, Nxb. Văn
hóa Thông tin, Hà Nội.
56. Chân Nguyên, Nguyễn Tường Bách (1999), Từ điển Phật học, Nxb.
Thuận Hoá, Huế.
57. Nguyễn Thị Minh Ngọc (2008), “Phật giáo dân gian: Con đường nhập thế của
Phật giáo Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo (8), tr 25 – 32.
58. Thích Bảo Nghiêm, Võ Văn Tường (2003) Hà Nội Danh Lam cổ tự, Nxb.
Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
59. Vũ Quỳnh (1993), Lĩnh Nam chích quái, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

60. Nhiều tác giả (1999), Di tích Hà Tây, Nxb. Sở Văn hóa Thông tin, Hà Tây.
61. Sở Văn hóa thông tin Hà Nội (1994), Hà Nội di tích và văn vật, Nxb. Hà Nội.
62. Nguyễn Minh San (1994), Tiếp cận tín ngưỡng dân dã Việt Nam, Nxb.
Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
63. Lê Văn Siêu (2006), Việt Nam văn minh sử, Nxb. Văn hóa, Hà Nội.

13


64. Vũ Thanh Sơn (2002), Thần linh đất Việt, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
65. Hà Văn Tấn (1992), "Ghi chú thêm về tín ngưỡng Đế Thích (Indra) ở
Việt Nam", Tạp chí Nghiên cứu Phật học, (số 5).
66. Hà Văn Tấn (1993), Chùa Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
67. Lê Tắc (1973), An Nam chí lược, Nxb. La Bối, Sài Gòn.
68. Hoàng Thị Thơ (1993), "Sự phân nhánh Phật giáo Nam tông và Đại thừa
Phật giáo", Tạp chí Triết học (4), tr.51- 54
69. Thích Đức Trí (2006), Những di sản văn hoá Phật giáo châu Á, Nxb. Tôn
giáo, Hà Nội.
70. Chu Quang Trứ (2001), Sáng giá chùa xưa - Mỹ thuật Phật giáo, Nxb.
Mỹ thuật, Hà Nội.
71. Chu Quang Trứ (2001), Mỹ thuật Lý - Trần - mỹ thuật Phật giáo, Nxb.
Mỹ thuật, Hà Nội.
72. Tạ Chí Đại Trường (2005), Thần, người và đất Việt, Nxb. Văn hóa Thông
tin, Hà Nội.
73. Trần Đức Tuấn (2009), Đi dọc dòng sông Phật giáo, Nxb. Văn nghệ Tp.
Hồ Chí Minh, Tp. Hồ Chí Minh.
74. Nguyễn Quốc Tuấn (2012), Chùa Bối Khê nhìn từ khảo cổ học Phật
giáo”, Nxb. Từ điển Bách khoa, Hà Nội.
75. Nguyễn Quốc Tuấn (2012), Đặc điểm và vai trò của Phật giáo Việt nam
thế kỷ 20, Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội.

76. Bùi Văn Tiến (2000), Chùa Bút Tháp, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.
77. Nguyễn Văn Tiến (2001), Di tích chùa Thầy (Hà Tây), Luận văn Tiến sĩ
Lịch sử, chuyên ngành Khảo cổ học.
78. Thích Thanh Từ (2004), Thiền sư Việt Nam, Nxb.Thành hội Phật giáo TP.
Hồ Chí Minh.

14


79. Lương Gia Tĩnh (2012), “Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa Phật giáo
hiện nay” trong Triết học phương Đông và phương Tây – Vấn đề và
cách tiếp cận, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
80. Thích Hạnh Tuỳ, Thích Thanh Ninh (2010), Bài trí tượng phật một ngôi
chùa tiêu biểu, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
81. Võ Văn Tường (2007), Chùa Việt Nam xưa và nay, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
82. Trương Đình Tưởng (2010), Bái Đính ngàn năm tâm linh và huyền thoại:
Khảo cứu về phong thuỷ tâm linh và huyền thoại, Nxb. Thế giới, Hà Nội.
83. Trung tâm tư liệu Phật học- Bồ Đề Tân Thanh (2003), Con Đường Giải
Thoát (giáo lý Phật giáo cơ bản), Nxb Văn hóa Thông Tin Hà Nội.
84. Lê Mạnh Thát (1999), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, tập 1, Nxb. Thuận
Hoá, Huế.
85. Lê Mạnh Thát (2001), Lịch sử Phật giáo Việt Nam, tập 2 và 3, Nxb. TP.
Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh.
86. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 2001), Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở
Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.
87. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 2001), Đạo Mẫu ở Việt Nam, Nxb. Văn hóa
Thông tin, Hà Nội.
88. Ngô Đức Thịnh (2012), Tín ngưỡng trong sinh hoạt văn hoá dân gian,
Nxb. Thời đại, Hà Nội.
89. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 2010), Những giá trị văn hóa truyền thống

Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia.
90. Ngô Đức Thịnh (chủ biên, 2012), Đạo Mẫu Việt Nam, Nxb. Thế Giới.
91. Trần Ngọc Thêm (2000), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
92. Hồ Đức Thọ (2005), Nghi lễ thờ cúng truyền thống của người Việt tại nhà
và chùa, đình, đền, miếu, phủ, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
93. Nguyễn Tài Thư (chủ biên, 1993), Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Nxb. Khoa
học Xã hội, Hà Nội.

15


94. Trần Mạnh Thường (chủ biên) (1998), Đình chùa, lăng tẩm nổi tiếng Việt
Nam, Nxb. Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
95. Phan Cẩm Thượng (1996), Bút Tháp nghệ thuật Phật giáo, Nxb. Mỹ
thuật, Hà Nội.
96. Phan Cẩm Thượng (2002), Chùa Dâu và nghệ thuật Tứ Pháp, Nxb. Mỹ
thuật, Hà Nội.
97. Thích Huệ Thông, Phan Thanh Đào, Nguyễn Hiếu Học (biên soạn)
(2008), Bình Dương danh lam cổ tự, Hội Khoa học lịch sử Bình
Dương, Bình Dương.
98. Trần Quang Thuận (2007), Phật giáo tổng quan, Nxb. Văn hoá Sài Gòn,
tp. Hồ Chí Minh.
99. Nguyễn Đăng Thục (1991), Lịch sử triết học Phương Đông, Tập 3, Nxb.
Thành phố Hồ Chí Minh.
100. Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Triết học (1988), Lịch sử Phật
giáo Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
101. Đặng Nghiêm Vạn (chủ biên, 1996), Về tôn giáo tín ngưỡng Việt Nam
hiện nay, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
102. Đặng Nghiêm Vạn (chủ biên, 1998), Những vấn đề lý luận và thực tiễn
tôn giáo ở Việt Nam”, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.

103. Đặng Nghiêm Vạn (2012), Lý luận về tôn giáo và tình hình tôn giáo ở
Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
104. Viện Khoa học xã hội Việt Nam (2004), Về tôn giáo và tôn giáo ở Việt
Nam (sách tham khảo), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà nội.
105. Viện Khoa học Xã hội (2009), Đại Việt sử kí toàn thư (3 tập), Nxb. Khoa
học xã hội, Hà Nội.
106. Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Nguyễn Khắc Thuân khảo dịch (1996), Văn
bia thời Mạc ), Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.

16


107. Trần Quốc Vượng, (1996), Vài ý kiến về Phật giáo và văn hóa dân tộc,
trong: Mấy vấn đề về Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam, Ủy ban
Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Triết học, Nxb. Hà Nội.
108. Lạc Việt (2009), Chùa Hà Nội, Nxb. Hà Nội
109. Nguyễn Thanh Xuân (2009), Một số tôn giáo ở Việt Nam, Nxb. Tôn
giáo, Hà Nội.
110. Lý Tế Xuyên (1972), Việt điện u linh. Nxb. Văn học, Hà Nội.
111. Lê Trung Vũ (chủ biên) (1992), Lễ hội cổ truyền, Nxb. Khoa học xã hội,
Hà Nội.
Trang Web
112. Thích Giác Đức Vài điểm tương quan của Phật giáo Nguyên thủy và Đại
thừa (đăng này 27/09/2013 14:09:00 />
17