Thi pháp tự sự trong truyện cổ tày – nùng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

NGUYỄN THỊ TỐ NGÂN

THI PHÁP TỰ SỰ
TRONG TRUYỆN CỔ TÀY - NÙNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Lý luận Văn học

Hà Nội-2015

1


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

NGUYỄN THỊ TỐ NGÂN

THI PHÁP TỰ SỰ
TRONG TRUYỆN CỔ TÀY - NÙNG

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: LÝ LUẬN VĂN HỌC
Mã số: 60220120

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS PHẠM THÀNH HƢNG

Hà Nội-2015

2


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của tôi. Tài liệu và
kết quả nêu trong luận văn là trung thực. Nếu sau này, có điều gì sai sót, tôi
xin chịu hoàn toàn trách nhiệm.
Hà Nội, ngày 22 tháng 06 năm 2015
Tác giả luận văn
Nguyễn Thị Tố Ngân

3


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn này, trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến
Ban Lãnh đạo Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội cùng
các thầy cô giảo đã tận tình giảng dạy, chỉ bảo, tạo điều kiện cho tôi trong suốt
thời gian học tập.
Tôi xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn nhiệt tình của PGS. TS Phạm
Thành Hưng, những định hướng của thầy có tính quyết định tới thành công
của luận văn.
Đề tài này, ngoài việc tôi hoàn thành trên cơ sở nỗ lực nghiên cứu của
bản thân còn có sự kế thừa, tổng hợp tài liệu của các nhà nghiên cứu đi trước.
Nhưng do tính chất phức tạp của đề tài, trình độ bản thân còn hạn chế nên luận
văn không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong sự giúp đỡ và góp ý của các
nhà khoa học, các thầy cô và các bạn để luận văn hoàn thiện hơn.
Xin trân trọng cảm ơn!

Hà Nội, ngày 21 tháng 11 năm 2014
Nguyễn Thị Tố Ngân

4


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU................................................................................................................................ 6
1. Lý do chọn đề tài............................................................................................................... 7
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................................... 8
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................. Error! Bookmark not defined.
4. Mục đích của luận văn ................................................... Error! Bookmark not defined.
5. Phƣơng pháp tiếp cận..................................................... Error! Bookmark not defined.
6. Cấu trúc của luận văn .................................................... Error! Bookmark not defined.
NỘI DUNG .......................................................................... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 1. KHÁI LƢỢC VỀ THI PHÁP TỰ SỰ VÀ VĂN HÓA TÀY - NÙNG . Error!
Bookmark not defined.
1.1. Một số khái niệm ......................................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Khái niệm Thi pháp ............................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Tự sự và khái niệm trần thuật ............................. Error! Bookmark not defined.
1.1.3. Các khái niệm liên quan đến truyện cổ Tày - Nùng ........... Error! Bookmark not
defined.
1.2. Một vài nét về văn hóa, văn học dân gian Tày - Nùng ............ Error! Bookmark not
defined.
1.2.1. Văn hóa và văn học dân gian Tày ........................ Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Văn hóa và văn học dân gian người Nùng .......... Error! Bookmark not defined.
TIỂU KẾT ........................................................................... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 2. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN CỔ TÀY NÙNG .................................................................................. Error! Bookmark not defined.
2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật chính diện ................ Error! Bookmark not defined.
2.1.1. Kiểu nhân vật người đội lốt................................... Error! Bookmark not defined.

2.1.1.1. Các dạng lốt tiêu biểu.......................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.1.2. Đặc điểm nhân vật đội lốt.................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.1.3. Sự trút lốt của nhân vật ....................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.2. Kiểu nhân vật mồ côi ............................................. Error! Bookmark not defined.
2.1.2.1. Sự xuất hiện của nhân vật mồ côi ........................ Error! Bookmark not defined.
2.1.2.2. Đạo đức, phẩm chất và tài năng của nhân vật mồ côi ....... Error! Bookmark not
defined.
2.1.2.3. Cái kết cho nhân vật mồ côi ............................... Error! Bookmark not defined.
2.1.3. Nhân vật ngƣời phụ nữ ........................................ Error! Bookmark not defined.
2.1.3.1. Sự xuất hiện và dung mạo của nhân vật nữ ......... Error! Bookmark not defined.
2.13.2. Phẩm chất và tài năng .......................................... Error! Bookmark not defined.
2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật phản diện ................. Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Nhân vật người anh............................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Nhân vật đại diện cho giai cấp thống trị .............. Error! Bookmark not defined.
TIỂU KẾT ........................................................................... Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 3. KỸ THUẬT KỂ TRONG TRUYỆN CỔ TÀY – NÙNG .. Error! Bookmark
not defined.
3.1. Công thức truyện kể .................................................... Error! Bookmark not defined.
5


3.1.1. Công thức mở đầu ................................................. Error! Bookmark not defined.
3.1.2. Công thức kết thúc................................................. Error! Bookmark not defined.
3.1.3. Công thức trần thuật ............................................. Error! Bookmark not defined.
3.1.3.1. Công thức miêu tả nhân vật ................................ Error! Bookmark not defined.
3.1.3.2. Công thức xung đột.............................................. Error! Bookmark not defined.
3.2. Giọng điệu .................................................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.1. Giọng điệu đồng cảm, thương xót......................... Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Giọng điệu ca ngợi, tự hào .................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.3. Giọng điệu chế giễu, khinh thường ..................... Error! Bookmark not defined.

TIỂU KẾT ........................................................................... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN ......................................................................... Error! Bookmark not defined.
MỤC LỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 11

6


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Đầu thế kỷ XX, việc nghiên cứu những sáng tác văn học dân gian đặc
biệt văn học dân gian dân tộc thiểu số còn rất mờ nhạt. Song, đến thế kỷ XX,
đặc biệt sau năm 1975, văn hóa dân tộc thiểu số trong đó có văn học dân gian
đã được chú ý sưu tầm và nghiên cứu. Nhiều công trình có giá trị được xuất
bản như: Truyện thơ Tày-Nùng (1964) của Nông Quốc Chấn; Truyện thơ Tày
(1994-1995) của Triều Ân; Truyện thơ Tày - Nguồn gốc, quá trình phát triển
và thi pháp thể loại (2004) của Vũ Anh Tuấn; Đẻ đất đẻ nước - sử thi Mường
(1988) của Đặng Văn Lung, Vương Anh, Hoàng Anh Nhân; Sử thi thần thoại
M’ Nông (1996) của Đỗ Hồng Kỳ; Sử thi Ê đê (1991) của Phan Đăng Nhật;
Vùng sử thi Tây Nguyên (1999) của Viện Nghiên cứu Văn hoá dân gian...và
nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả Đặng Thanh Lê, Đinh Gia Khánh,
Đặng Văn Lung, Đỗ Bình Trị... Những chuyển biến rõ ràng đó đã góp phần
lưu giữ và mang tác phẩm văn học dân gian các dân tộc thiểu số ra cộng đồng.
Tuy nhiên, đa phần các công trình trên chỉ dừng lại ở việc sưu tầm, giới thiệu.
Việc nghiên cứu những phạm trù cấu thành nên thế giới nghệ thuật của văn
học dân gian các dân tộc thiểu số vẫn chưa thật sự được chú trọng so với văn
học người Việt. Trong xu hướng nghiên cứu văn học dân gian các dân tộc
thiểu số ngày càng phát triển, mong muốn góp phần làm phong phú kho tài
liệu nghiên cứu văn học dân gian các dân tộc thiểu số, chúng tôi lựa chọn đề
tài:
Thi pháp tự sự trong truyện cổ Tày - Nùng

Là cư dân bản địa sinh tụ trên mảnh đất phía Bắc Tổ quốc, hai tộc người
Tày - Nùng đã có những đóng góp lớn trong việc hình thành văn hóa Việt
Nam. Trải qua hàng nghìn năm, văn học dân gian Tày - Nùng đã đóng góp vào
7


kho tàng văn học dân gian Việt Nam nguồn tài nguyên vô cùng quý giá bao
gồm hệ thống truyện cổ, truyện thơ, vè, câu đố, ca dao, hát sli, lượn... Nguồn
tài nguyên đó vừa mang những nét riêng biệt của tính cách Tày - Nùng vừa có
những nét giao thoa với các dân tộc cộng cư trên vùng lãnh thổ phía Bắc Tổ
quốc. Như vậy nghiên cứu văn học dân gian Tày - Nùng không chỉ là khám
phá phần nào những giá trị quý báu của kho tàng văn học dân gian ấy mà cũng
là một cách để hiểu về văn hóa Tày - Nùng trong 54 nền văn hóa các dân tộc
Việt Nam hơn.
Với mong muốn ứng dụng phương pháp tiếp cận thi pháp học và tự sự
học - vốn từ trước đến nay chỉ quen ứng dụng cho văn học hiện đại - vào
nghiên cứu văn học thiểu số, chúng tôi hi vọng công trình nghiên cứu của
mình sẽ có những đóng góp nho nhỏ trong tìm hiểu văn học dân gian Tày Nùng trong đó có truyện kể dân gian.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Từ giữa Thế kỷ XX, công việc nghiên cứu, lý luận, phê bình văn học
dân gian theo phương pháp tiếp cận Thi pháp học là xu hướng chung trên
phạm vi toàn thế giới. Nghiên cứu thi pháp văn học dân gian đã được chú
trọng ở nước ngoài từ rất sớm và đã đặt nền móng cho phát triển thi pháp văn
học hiện đại sau này. Đó là những cuốn sách quý báu như cuốn Thi pháp và
nguồn gốc tráng sĩ ca (1924) của A.P. Xca-phtư-mốp; Hình thái học của
truyện cổ tích (1928), Những căn rễ lịch sử của truyện cổ tích thần kỳ (1946),
Văn học dân gian và thực tại (1976) của V. Prốp....
Ở Việt Nam, lịch sử nghiên cứu thi pháp văn học dân gian sau năm
1975 đến nay đã có những thành tựu đáng kể. Khởi đầu là những công trình
nghiên cứu như: Qua việc nghiên cứu các danh từ riêng trong một số truyện

cổ tích (1962) của Đặng Thanh Lê; Nhận xét về đặc điểm của câu mở đầu
8


trong thơ ca dân gian (1966) của Đinh Gia Khánh; Những yếu tố trùng lặp
trong ca dao trữ tình (1968) của Đặng Văn Lung... đến các công trình nghiên
cứu có chất lượng sau này như: Sơ bộ tìm hiểu những vấn đề của truyện cổ
tích qua truyện Tấm Cám (1968) của Đinh Gia Khánh; Truyền thống anh hùng
dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam (1971) của nhiều tác giả;
Truyện cổ tích dưới mắt các nhà khoa học (1987) của Chu Xuân Diên; Thi
pháp ca dao (1992, tái bản 2004) của Nguyễn Xuân Kính; Truyện Nôm, bản
chất và thể loại (1993) của Kiều Thu Hoạch; Cổ tích thần kỳ người Việt - đặc
điểm cấu tạo cốt truyện (1994) của Tăng Kim Ngân; Truyện ngụ ngôn Việt
Nam và thế giới (thể loại và triển vọng) (1993) của Phạm Minh Hạnh; Những
thế giới nghệ thuật ca dao (1998) của Phạm Thu Yến; Những đặc điểm thi
pháp của các thể loại văn học dân gian Việt Nam (1999) của Đỗ Bình Trị; Thi
pháp văn học dân gian (2000) của Lê Trường Phát; Truyện kể dân gian đọc
bằng type và motif (2001) của Nguyễn Tấn Đắc v.v...
Bên cạnh đó còn có nhiều bài viết xuất sắc trong bộ Lịch sử văn học
Việt Nam (Nxb. Khoa học xã hội, 1980) và được xuất bản thành các chuyên
khảo như: Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam (trước Cách mạng tháng
Tám 1945) của Phan Đăng Nhật (1981); Văn học dân gian các dân tộc ít
người ở Việt Nam của Võ Quang Nhơn (1983); Nghiên cứu sử thi Việt Nam
(2001) của Phan Đăng Nhật v.v... Và một số tham luận tại Đại hội lần II của
Đại học Sư phạm Hà Nội về Tự sự học như Phương pháp tự sự bằng khuôn
hình sử thi của Phan Đăng Nhật; Một số phạm trù Tự sự học qua khảo sát thế
giới nghệ thuật sử thi Raglai của Vũ Anh Tuấn, Truyền thuyết với "tục hèm"
trong một số lễ hội dân gian đồng bằng Bắc Bộ của Phạm Thu Yến, Tính chức
năng của nhân vật trong thần thoại Việt Nam của Phạm Đặng Xuân Hương...
Theo trên, chúng tôi nhận thấy rằng, nguồn tài nguyên văn học dân gian khổng

9


lồ đặc biệt là văn học dân gian dân tộc thiểu số vẫn còn là một mảnh đất vô
cùng màu mỡ đang đợi được cày xới, vun trồng.
Viết về truyện cổ Tày - Nùng, chúng tôi tìm thấy trong tổng số 360
danh mục tài liệu tham khảo với từ khóa "Tày - Nùng" của Thư viện Quốc gia
Hà Nội có một số công trình nổi bật như sau :
+ Trước hết phải nói đến những công trình nghiên cứu quý báu của
Giáo sư, Tiến sĩ Vũ Anh Tuấn như: Thử tìm hiểu sắc thái dân tộc qua một bản
truyện cổ dân gian Tày dạng Tấm Cám, Sưu tập Dân tộc học, Viện Dân tộc
học, Ủy ban Khoa học Xã hội, 1983; Một số biểu tượng chủ đạo trong truyện
cổ miền núi, Tạp chí văn học dân gian, Viện Văn học dân gian, Số 2, 1984;
Khảo sát cấu trúc và ý nghĩa một số motip truyện kể dân gian Tày ở vùng
Đông Bắc Việt Nam, Luận án Phó Tiến sĩ, Hà Nội, 1991; Truyện thơ Tày Nguồn gốc, quá trình phát triển và thi pháp thể loại, Nxb. Đại học Quốc gia
Hà Nội, 1992.
+ Bên cạnh đó còn có nhiều công trình giá trị khác như : Truyện dân
gian Tày - Nùng Cao Bằng, Nxb Thanh Niên, Hà Nội của Nguyễn Thị Thiên
Tứ, (2011); Văn hóa Tày - Nùng, Nxb Văn hóa của Lã Văn Pô, (1984); Ngữ
pháp tiếng Tày - Nùng, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội của Hoàng Văn Ma
(Cb) (1971); Khảo sát những đặc điểm ngữ âm Nùng trên tư liệu Nùng Cháo
của Mông Ký Slay, Luận án Phó tiến sĩ ngành Ngôn ngữ; Các cách xưng hô
trong tiếng Nùng của Phạm Ngọc Thưởng , Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, (1999)...
Ngoài ra, chúng tôi cũng tìm được một số luận văn, khóa luận tại các
trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội, Đại học Thái Nguyên,
Đại học Vinh có nghiên cứu về văn học dân gian Tày - Nùng.
Những công trình nghiên cứu trên có thể đánh giá là những công trình
nghiên cứu dày công, nhiều giá trị. Đáng chú ý nhất là hai công trình nghiên
10

MỤC LỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Triều Ân, (1994-1995), Truyện thơ Tày, Nxb. Văn hoá Dân tộc.
2. Nông Quốc Chấn, (1974), Nghiên cứu văn học dân gian trong mối
quan hệ giữa các dân tộc, Tạp chí Văn học, tháng 1-1974.
3. Nông Quốc Chấn, (1964), Truyện thơ Tày-Nùng, Nxb. Văn hóa Dân
tộc.
4. Đỗ Hữu Châu (1981), Từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà
Nội.
5. Hoàng Thị Châu (1989), Tiếng Việt trên các miền đất nước, Nxb Khoa
học Xã hội, Hà Nội.
6. Hà Minh Đức, (CB), (2012), Lý luận Văn học, Nxb. Giáo dục Việt
Nam.
7. Nguyễn Tấn Đắc, (2001), Truyện kể dân gian đọc bằng type và motif,
Nxb. Khoa học Xã hội.
8. Nguyễn Thiện Giáp (1985), Từ vựng học tiếng Việt, Nxb Đại học và
Trung học chuyên nghiệp.
9. Vũ Bá Hùng (2000), Tiếng Việt và một số ngôn ngữ dân tộc trên bình
diện ngữ âm, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
10. Nguyễn Thị Huế (2012), Từ điển type truyện dân gian Việt Nam, Nxb
Lao động, Hà Nội.
11. Hà Thị Thu Hương, (2007), Mối quan hệ văn hóa Tày - Việt dưới góc
độ thẩm mỹ qua một số kiểu truyện kể dân gian cơ bản, Luận án Tiến sĩ Văn
học, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội.
12. Đinh Gia Khánh và Chu Xuân Diên, (1974) Văn học dân gian, Nxb.
Đại học và Trung học chuyên nghiệp.
13. Nguyễn Xuân Kính, (2006), Thi pháp ca dao, Nxb Khoa học Xã hội.
11

14. Đinh Trọng Lạc (1988), 99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt,
Nxb Giáo dục.
16. Hoàng Văn Ma (Cb) (1971), Ngữ pháp tiếng Tày - Nùng, Nxb Khoa
học xã hội, Hà Nội.
17. Hoàng Văn Ma, Lục Văn Pảo, (2005), Từ điển Việt - Tày - Nùng, Nxb
Từ điển Bách khoa, Hà Nội
18. Đặng Thái Nghiêm, (1983), Đề tài hôn nhân trong truyện cổ tích thần
kỳ Mường, Tạp chí Văn học, tháng 5-1983.
19. Phan Đăng Nhật (1981), Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam
(trước Cách mạng tháng Tám (1945), Nxb. Khoa học Xã hội.
20. Võ Quang Nhơn (1983), Văn học dân gian các dân tộc ít người ở Việt
Nam, Nxb. Khoa học Xã hội.
21. Lê Trường Phát, (2000), Thi pháp văn học dân gian, Nxb Giáo dục.
22. Hoàng Phê (1997), Từ điển tiếng Việt, Trung tâm từ điển học, Nxb Đà
Nẵng.
23. Lã Văn Pô, (1984), Văn hóa Tày - Nùng, Nxb Văn hóa.
24. Lê Chí Quế (1990), Văn học dân gian Việt Nam, NXB Đại học và
Giáo dục chuyên nghiệp, Hà Nội.
25. Trần Hữu Sơn, (1997), Văn hóa dân gian Lào Cai, Nxb Văn hóa dân
gian, Hà Nội.
26. Trần Đình Sử (CB), (2007), Tự sự học - Một số vấn đề lí luận và lịch
sử, Nxb. Đại học Sư phạm.
27. Vũ Anh Tuấn, (1983), Thử tìm hiểu sắc thái dân tộc qua một bản
truyện cổ dân gian Tày dạng Tấm Cám, Sưu tập Dân tộc học, Viện Dân tộc
học, Ủy ban Khoa học Xã hội.

12


28. Vũ Anh Tuấn, (1984), Một số biểu tượng chủ đạo trong truyện cổ

miền núi, Tạp chí văn học dân gian, Viện Văn học dân gian, Số 2.
29. Vũ Anh Tuấn (1991), Khảo sát cấu trúc và ý nghĩa một số motip
truyện kể dân gian Tày ở vùng Đông Bắc Việt Nam, Luận án Phó Tiến sĩ, Hà
Nội.
30. Vũ Anh Tuấn,(2004), Truyện thơ Tày - Nguồn gốc, quá trình phát
triển và thi pháp thể loại, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội.
31. Nguyễn Thị Thiên Tứ, (2011), Truyện dân gian Tày - Nùng Cao Bằng,
Nxb Thanh Niên, Hà Nội.
32. Đỗ Bình Trị, (2006), Truyện cổ tích thần kỳ Việt đọc theo hình thái
học của truyện cổ tích của V.Ja.Propp, Nxb. Đại học Quốc gia Thành phố Hồ
Chí Minh
33. Đỗ Bình Trị, (1999), Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn
học dân gian, Nxb. Giáo dục.
34. Lê Trung Vũ (1991), Khảo sát về dạng truyện người mồ côi trong
truyện cổ tích H'mông, luận văn Đại học Tổng hợp Hà Nội.
35. Nguyễn Như Ý (1997), Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học,
Nxb Giáo dục.

13