NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG VĂN XUÔI THIẾU NHI VIỆT NAM

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI

NGUYỄN THỊ THANH HƢƠNG

NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG VĂN XUÔI
THIẾU NHI VIỆT NAM
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số

: 62.22.01.21

Tãm t¾t LuËn ¸n tiÕn sÜ ng÷ v¨n

hµ néi – 2016


Cụng trỡnh c hon thnh ti:
Tr-ờng Đại học S- phạm Hà Nội

Ng-ời h-ớng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Ló Th Bc Lý
2. PGS. Nguyn Vn Long
Phaỷn bieọn 1: PGS.TS. Bin Minh in
Trng i hc Vinh
Phaỷn bieọn 2: PGS.TS. Lu Khỏnh Th
Vin Vn hc
Phaỷn bieọn 3: PGS.TS. Ha Diu Thỳy
Trng i hc Hng c

Lun ỏn s c bo v trc Hi ng chm lun ỏn cp Trng
hp ti: Tr-ờng Đại học S- phạm Hà Nội

Vo hi.............gi...........phỳt, ngy........thỏng........nm 2016

Cú th tỡm c lun ỏn ti:
- Th vin Quc gia
- Th vin Trng i hc S phm H Ni


CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ
1. Nguyễn Thị Thanh Hương (2012), “Personnality education for children

through the character Pippi in Astrid Lindgren’s Pippi Longstocking”,
Proceedings 17, Ochanomizu University, tr.125-128.
2. Nguyễn Thị Thanh Hương (2012-2013), Kiểu nhân vật trong truyện đồng thoại

viết cho trẻ mầm non , Đề tài cấp trường, Mã số: SPHN-12-193.
3. Nguyễn Thị Thanh Hương(2013), “Câu đố dân gian với giáo dục trẻ lứa tuổi

mầm non”, Tạp chí Khoa học - Trường ĐH Sư phạm Hà Nội, số 58, tr.8288.
4. Nguyễn Thị Thanh Hương (2013), “Nhân vật người kể chuyện trong “Cho

tôi xin một vé đi tuổi thơ” của Nguyễn Nhật Ánh”, Tạp chí Lý luận phê bình
văn học, nghệ thuật (10), tr.64-68.
5. Nguyễn Thị Thanh Hương (2015), “Nhân vật trẻ em trong truyện Việt Nam

trước 1945”, Tạp chí Khoa học (60), Trường Đại học Sư phạm Hà Nội,
tr.63-67.
6. Nguyễn Thị Thanh Hương (2015), “Sức hấp dẫn từ nhân vật Pippi trong

truyện “Pippi tất dài” của Astrid Lindgren”, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật
(370), tr.104-107.

7. Nguyễn Thị Thanh Hương (2015), “Một số đặc trưng của tự truyện viết cho

thiếu nhi ở Việt Nam thế kỷ XX”, Tạp chí Lý luận phê bình văn học nghệ
thuật (33), tr. 64-69
8. Nguyễn Thị Thanh Hương (2015), “Nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi

Việt Nam giai đoạn 1945-1975”, Tạp chí Lý luận phê bình văn học nghệ thuật
(40), tr.38-48.
9. Nguyễn Thị Thanh Hương (2016), “Về định nghĩa Văn học thiếu nhi”, Tạp

chí Văn hóa nghệ thuật (385), tr.91-93.


1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Văn học thiếu nhi là một bộ phận quan trọng, góp phần làm nên diện mạo
của một nền văn học.
1.2. Văn xuôi thiếu nhi Việt Nam, từ khi ra đời, đã tái hiện được những nét cơ
bản trong đời sống của trẻ em qua các giai đoạn lịch sử. Không những thế, gắn
liền với những đổi mới của nền văn xuôi dân tộc, văn xuôi thiếu nhi cũng mang
lại một số cách tân đáng kể trên mỗi chặng đường phát triển. Một trong những
cách tân đó thể hiện ở thế giới nhân vật.
1.3. Cuộc sống hiện đại với vô vàn rào cản ngăn cách mối tương giao giữa con
người với con người, đặc biệt là giữa thế hệ trước với thế hệ sau. Trẻ em thời
hiện đại đã không còn giống với cha anh. Cuộc sống của chúng ngày một khác
trước, tâm sinh lí cũng có nhiều thay đổi. Hơn thế, bản thân mỗi đứa trẻ đã là
một thế giới luôn luôn biến động, khó nắm bắt.Trẻ em không phải là một người
lớn thu nhỏ. Tìm hiểu nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam cũng
là một con đường dẫn vào thế giới trẻ thơ để hiểu và có ứng xử thích hợp với

những công dân tương lai của đất nước.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu
nhi Việt Nam qua hai giai đoạn lớn của văn học: từ năm 1945 đến năm 1975 và
sau năm 1975.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
Diện khảo sát của luận án là Văn xuôi viết cho thiếu nhi. Tuy nhiên, tiểu
loại kí thiếu nhi không được coi trọng và cũng chưa có nhiều thành tựu. Cho
nên, chúng tôi tập trung khảo sát nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Việt
Nam.
Do khối lượng tác phẩm nhiều, cho nên chúng tôi lựa chọn tư liệu phục
vụ mục đích nghiên cứu của đề tài là các tiểu thuyết, truyện ngắn và tự truyện
viết cho thiếu nhi từ năm 1945 đến nay, đặc biệt, tập trung vào một số sáng tác
tiêu biểu, có giá trị và chứa đựng nhiều yếu tố mang tính cách tân.
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục tiêu nghiên cứu
Thực hiện đề tài Nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam,
chúng tôi hướng tới mục tiêu: Nhận diện, lý giải hình tượng nhân vật trẻ em và
các phương thức nghệ thuật thể hiện nhân vật qua các giai đoạn phát triển của
văn học thiếu nhi qua đó dựng lên bức tranh toàn cảnh văn học thiếu nhi với
những góc nhìn khác nhau về trẻ em, qua đó, góp phần khẳng định những giá trị
thẩm mĩ đặc thù của Văn học thiếu nhi.


2
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
3.2.1. Xây dựng cơ sở lí luận của đề tài, cụ thể là xác định khái niệm: văn
học thiếu nhi, trẻ em, nhân vật trẻ em, sự phân loại nhân vật trẻ em trong văn học.
3.2.2. Tìm hiểu về sự hình thành nền văn học thiếu nhi Việt Nam và những

chặng đường phát triển của nhân vật trẻ em trong tiến trình văn học thiếu nhi.
3.2.3. Phân tích một số kiểu nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi giai
đoạn 1945-1975
3.2.4. Phân tích một số kiểu nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Việt Nam
giai đoạn sau 1975
4. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp sau đây:
- Phương pháp loại hình
- Phương pháp so sánh
- Phương pháp phân tích tác phẩm theo đặc trưng thể loại
- Phương pháp văn học sử
- Phương pháp liên ngành
5. Những đóng góp mới của luận án
Về mặt lí luận, hướng tiếp cận của đề tài góp phần cung cấp một bức
tranh khái quát và toàn diện về nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt
Nam, từ đó làm rõ thêm những vấn đề lý luận chi phối văn học mỗi giai đoạn.
Ý nghĩa văn học sử của luận án là góp phần nghiên cứu, tổng kết diện
mạo nhân vật trẻ em trong tiến trình văn học thiếu nhi nước nhà. Qua đó, đưa
đến một cách tham chiếu về sự vận động, những quy luật cơ bản trong nền văn
học Việt Nam.
Về mặt thực tiễn, từ việc xác lập hệ thống cấu trúc nhân vật trẻ em trong
suốt quá trình hình thành và phát triển của văn học thiếu nhi Việt Nam đưa ra
những mẫu hình nhân vật thiếu nhi tiêu biểu tạo thành những hình tượng nhân
vật gắn với thực tế đời sống qua đó góp phần định hướng sự phát triển nhân
cách của trẻ em trong thời kì đổi mới.
Luận án cung cấp một tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu và
giảng dạy văn học thiếu nhi Việt Nam trong các trường Cao đẳng, Đại học.
6. Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung chính của luận án được triển
khai trong 3 chương:

Chương 1. Tổng quan về đề tài
Chương 2. Nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Việt Nam từ năm 1945
đến năm 1975
Chương 3. Nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Việt Nam từ năm 1975
đến nay


3
NỘI DUNG
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1. Những vấn đề về văn học thiếu nhi và nhân vật trẻ em
1.1.1. Về cách hiểu văn học thiếu nhi
Văn học thiếu nhi là những tác phẩm viết về thiếu nhi và viết cho thiếu nhi do
người lớn hoặc trẻ em sáng tác, được nhìn qua lăng kính trẻ thơ, có nội dung hướng
đến giáo dục, bồi dưỡng tâm hồn, nhân cách trẻ em ở mọi lứa tuổi khác nhau.
1.1.2. Đặc trưng cơ bản của Văn học thiếu nhi
Một là: Tính giáo dục được coi là một phần quan trọng trong các giá trị
của văn học thiếu nhi.
Hai là: Đối tượng phản ảnh và tiếp nhận của văn học thiếu nhi là trẻ em –
một cá thể riêng biệt, đặc thù, có những điểm khác biệt so với người lớn. Vì
vậy, sáng tác cho thiếu nhi là sáng tác đặc thù viết về và viết cho một loại đối
tượng đặc biệt.
Ba là: Quan hệ giữa độc giả và người viết trong Văn học thiếu nhi là quan
hệ không cân xứng.
Bốn là: Thứ tư, Văn học thiếu nhi vẫn là một bộ phận không tách rời của
văn học, dù nó là một hiện tượng xuất hiện sau trong lịch sử văn chương nhân
loại. Vì vậy, bên cạnh những đặc điểm riêng, nó vẫn chịu sự chi phối của tư
tưởng, tư duy nghệ thuật ở từng thời đại văn học. Bên cạnh đó, Văn học thiếu
nhi cũng khúc xạ những ảnh hưởng của nó tới bộ phận văn học người lớn.
1.1.3. Sự hình thành và vận động của truyện thiếu nhi Việt Nam

Trước năm 45: Mặc dù có những sáng tác viết cho thiếu nhi của nhóm Tự
lực văn đoàn và một số tác phẩm đề cập tới số phận bất hạnh của trẻ em của nhà
văn như Nam Cao, Nguyên Hồng, Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài,… nhưng
những sáng tác này chưa hình thành được một trào lưu viết cho các em.
45-75: Sau Cách mạng tháng Tám, Văn học thiếu nhi được hình thành, trong đó
truyện chiếm số lượng nhiều và có vai trò quan trọng
Sau 75: Văn học thiếu nhi có những tìm tòi, đổi mới trong cách tiếp cận
trẻ em, với nhiều tác giả và tác phẩm giá trị: Phạm Hổ, Võ Quảng, Tô Hoài,
Nguyễn Quỳnh, Phùng Quán, Nguyễn Nhật Ánh,………
Hiện nay, văn đàn chỉ còn Nguyễn Nhật Ánh là vẫn ghi dấu đều đặn những
sáng tác cho trẻ thơ.
1.1.4. Về khái niệm “trẻ em”
Xét trên nhiều bình diện, trẻ em không phải là một người lớn thu nhỏ. Về
độ tuổi, ở Việt Nam, các em được xác định là những đối tượng từ 0 đến 16 tuổi.
Trẻ em có những đặc điểm tâm sinh lí riêng và cũng là một phạm trù xã hội lịch
sử cụ thể, một phạm trù phức hợp.
1.1.5. Nhân vật trẻ em
1.1.5.1. Định nghĩa nhân vật trẻ em: Là những đứa trẻ được nhà văn khắc họa
trong những sáng tác thiếu nhi. Nó thể hiện cái nhìn của nhà văn về trẻ em, khái


4
quát tính cách, số phận của trẻ em trong đời sống văn hóa, xã hội, lịch sử. Đồng
thời, nó cũng phản ánh những quy luật của đời sống và của trẻ thơ trong cuộc
sống.
1.1.5.2. Phân loại nhân vật trẻ em
M.Nikolajeva đã đưa ra 5 loại nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi, dựa
trên phương thức thể hiện nhân vật, trên cơ sở các loại hình nhân vật của
Northrop Frye – nhà phê bình và lí luận văn học tiêu biểu thế kỉ XX, gồm:
1. Nhân vật anh hùng huyền thoại (The mythic hero)

2. Nhân vật anh hùng lãng mạn (The Romantic Hero)
3. Nhân vật mô phỏng cao (High mimetic characters), gồm:
3.1. Nhân vật ngụ ngôn và tượng trưng (Allegorical and
emblematic characters)
3.2. Nhân vật là những phương tiện truyền tải tư tưởng (Character
as ideological vehicles)
4. Nhân vật mô phỏng thấp (Low mimetic characters)
5. Nhân vật mỉa mai, châm biếm (Ironic characters), gồm:
5.1. Nhân vật tách rời và xa lánh (Detachment and alienation)
5.2. Nhân vật siêu hư cấu (Metafictive character)
Có thể thấy, khi soi chiếu vào nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Việt
Nam, các mô hình nhân vật trẻ em của M.Nikolajeva tương đối hợp lý. Tuy
nhiên, như chúng tôi đã nói, cho dù, trẻ em, ở đâu cũng có những nét giống nhau
nhưng mỗi một dân tộc đều có những điều kiện lịch sử, xã hội, văn hóa, môi
trường khác nhau, nhân vật trẻ em trong sáng tác văn học, vì thế cũng có những
nét khác biệt. Cho nên, chúng tôi sẽ không sử dụng mô hình phân loại nhân vật
của M.Nikolajeva theo cách chụp mũ cho các nhân vật trẻ em trong truyện thiếu
nhi Việt Nam, như vậy, sẽ không tránh khỏi sự khiên cưỡng. Nhưng những loại
nhân vật trẻ em mà tác giả cuốn sách Lý thuyết về nhân vật trong văn học trẻ em
đưa ra sẽ là điểm tựa giúp chúng tôi có được những sự khu biệt các loại nhân vật
ở mỗi giai đoạn trong văn học thiếu nhi Việt Nam.
1.2. Lịch sử nghiên cứu
1.2.1. Vài nét về nghiên cứu nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi nước
ngoài
Trong số các nghiên cứu về nhân vật trẻ em trong văn học thiếu nhi nước
ngoài mà chúng tôi thu thập được, có 1 cuốn sách mà chúng tôi chú ý hơn cả:
“Lý thuyết về nhân vật trong văn học thiếu nhi” của M.Nicolajeva. Cuốn sách
của M. Nikolajeva nghiên cứu các khía cạnh bản thể học và nhận thức luận của
nhân vật trong truyện thiếu nhi và chỉ ra những sự khác nhau cơ bản giữa xây
dựng nhân vật trong truyện thiếu nhi và truyện nói chung, bằng cấu trúc 13

chương, 2 phần.
Có thể nói, cuốn sách của M.Nikolajeva đã cung cấp một sự phân tích khá
toàn diện ở phương diện lí thuyết về nhân vật trong văn học trẻ em. Nghiên
cứu này cũng đã góp phần khẳng định: “nhân vật trong văn học thiếu nhi, ở


5
nhiều khía cạnh, được xây dựng khác biệt so với nhân vật trong văn học nói
chung”
1.2.2. Tình hình nghiên cứu nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Việt Nam
Vân Thanh là người có công đầu trong việc nghiên cứu văn học thiếu nhi.
Công trình nghiên cứu trên cùng những bài viết của tác giả đã cho chúng tôi
một cái nhìn tổng quan về diện mạo nền văn học thiếu nhi Việt Nam cũng như
sự vận động của thể loại truyện viết cho thiếu nhi từ sau cách mạng tháng Tám
tới năm 1975.
Lã Thị Bắc Lý với luận án Truyện viết cho thiếu nhi sau năm 1975 đã làm
rõ thêm bức tranh văn học thiếu nhi (ở thể loại truyện) sau ngày nước nhà thống
nhất. Công trình đã chỉ ra được những tìm tòi và đổi mới của truyện viết cho
thiếu nhi sau năm 1975, đặc biệt trên phương diện nhân vật, thể loại và giọng
điệu.
Hai công trình này, một nghiên cứu về truyện viết cho thiếu nhi từ sau
cách mạng tháng Tám, một kế tiếp nghiên cứu về truyện viết cho thiếu nhi sau
năm 1975, đã cho thấy những thành tựu và đổi mới trên phương diện nội dung
cũng như hình thức thể loại của truyên viết cho thiếu nhi từ khi ra đời cho đến
nay.
Ngoài ra có một số giáo trình như: Văn học thiếu nhi Việt Nam của Trần
Đức Ngôn – Dương Thu Hương, nxb Giáo dục, 1998; Văn học trẻ em – Lã Thị
Bắc Lý, nxb ĐHSPHN, 2007 và cuốn chuyên đề Thi pháp văn học thiếu nhi do
Bùi Thanh Truyền chủ biên viết trong dự án phát triển giáo viên tiểu học, 2007.
Ngoài những nghiên cứu được nhắc đến ở trên, không có nhiều công

trình mang tính chuyên sâu về Văn học thiếu nhi cũng như nhân vật trẻ em
trong truyện thiếu nhi Việt Nam. Ở đây đó trên các báo, tạp chí, có những bài
viết về bộ phận văn học này, trong số đó, có những bài đề cập đến vấn đề nhân
vật trẻ em.

CHƢƠNG 2. NHÂN VẬT TRẺ EM TRONG TRUYỆN THIẾU NHI
VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 45-75
2.1. Những nhân tố tác động đến việc xây dựng nhân vật trẻ em
2.1.1. Bối cảnh xã hội
Có thể nói, hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mĩ
trường kì suốt 30 năm đã tác động sâu sắc, toàn diện tới đời sống vật chất và
tinh thần của dân tộc, trong đó có văn học trẻ em, tạo nên những đặc điểm riêng
biệt của một nền văn học hình thành và phát triển trong hoàn cảnh chiến tranh
gian khổ, ác liệt. Chính những biến động của tình hình xã hội, văn hóa đã ảnh
hưởng không nhỏ tới sự hình thành và phát triển của những kiểu nhân vật trẻ
em trong văn học thiếu nhi giai đoạn 1945-1975.


6
2.1.2. Bối cảnh văn học thiếu nhi
Gắn với những biến động của lịch s ử xã hội, văn học thiếu nhi có sự phát
triển và những khúc rẽ.
2.1.3. Nhân vật trẻ em trong truyện trc CM tháng 8 – tiền đề tạo dựng hình
tượng nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi 45-75
2.1.3.1.Nhân vật trẻ em – những thân phận thấp hèn
2.1.3.2.Nhân vật trẻ em – những tâm hồn trong sáng và đầy mơ ước
2.1.4. Quan niệm của nhà văn về trẻ em
Trẻ em được nhìn nhận đánh giá trong những mối quan tâm của tập thể,
đoàn thể, tổ chức…. Theo chiều hướng đó, trẻ em hiện lên quan các trang văn
học thiếu nhi như những mầm non của đất nước, “làm cho thiếu nhi biết yếu Tổ

Quốc, thương đồng bào, chuộng lao động, giữ kỉ luật, biết vệ sinh, học văn
hóa,… Lúc học cũng cần vui, lúc vui cũng cần học” (Bác Hồ).
2.2 Các kiểu loại nhân vật trẻ em giai đoạn 1945-1975
2.2.1 Nhân vật chiến sĩ nhỏ tuổi trong chiến đấu
Nhân vật chiến sĩ nhỏ tuổi là kiểu nhân vật đặc thù chỉ có trong văn học
của những dân tộc mà lịch sử gắn liền với các cuộc chiến tranh chống ngoại
xâm như Việt Nam.
Sự xuất hiện của kiểu nhân vật chiến sĩ nhỏ tuổi trong những trang văn
cho thiếu nhi xuất phát từ yêu cầu tất yếu của lịch sử khi đất nước có chiến
tranh. Một trong những nhiệm vụ của người viết trong giai đoạn đầu của kháng
chiến được Đảng và Bác Hồ nêu rõ: “Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau
là một việc rất quan trọng và rất cần thiết”, “Phải xây dựng con người mới ngay
từ lúc mới lọt lòng và ở mọi lứa tuổi”
Việc tạo dựng mẫu hình chiến sĩ nhỏ tuổi vừa là định hướng tư tưởng của
văn học thiếu nhi bấy giờ, nhưng đồng thời cũng phản ánh một thực tế, một
hiện thực tinh thần: hướng tới hình tượng anh hùng, tấm gương sáng đã trở
thành khao khát của trẻ em thời đó.
Do chịu sự chi phối của nhiệm vụ chính trị và nhu cầu nhận thức của trẻ
em trong thời chiến nên kiểu nhân vật chiến sĩ nhỏ tuổi được mô tả không hoàn
toàn giống với những em nhỏ của thời bình. Chúng là những chiến sĩ – người
lớn thu nhỏ.
Ở những tác phẩm sau 54, hình tượng ng chiến sĩ nhỏ tuổi đã có ít nhiều
những chuyển biến trong cách thể hiện. Bên cạnh việc tiếp tục khắc họa những
việc làm dũng cảm, các nhà văn đã đưa nhân vật trẻ em đến gần với trẻ em hơn.
Lâm (Giữ súng mướn – Vân An), Toàn (Em bé bên bờ sông Lai Vu – Vũ Cao),
Bảy (Thuyền sắp đắm – Bùi Đức Ái),…
Chính vì chú trọng tới việc thể hiện những phẩm chất cách mạng, hành
động anh hùng, bên cạnh đó nên các nhà văn dường như chưa chú ý đến đời
sống tình cảm, tâm lí của lứa tuổi trong việc thể hiện nhân vật. Nếu có, đó là
những trạng thái tâm lí xuôi chiều, không chứa đựng mâu thuẫn. Những đặc

7
trưng tâm lí trẻ thơ cũng chỉ được gợi lên ở một vài câu chữ đơn lẻ, chưa có độ
tập trung.
“Quê nội” và “Tảng sáng” của Võ Quảng là tác phẩm đánh dấu bước
chuyển trong cách thể hiện hình tượng nhân vật chiến sĩ nhỏ tuổi từ xuôi chiều,
đơn điệu sang phức tạp, sinh động.
Có thể nói khi xây dựng hình tượng nhân vật chiến sĩ nhỏ tuổi, nhà văn
hướng tới mục đích là dựng lên những tượng đài anh hùng cho trẻ em. Và điều
này hoàn toàn hợp lí trước những đòi hỏi thực tế và đặc thù tâm lí trẻ em thời
đó.
2.2.2. Nhân vật công dân nhỏ tuổi trong sinh hoạt đời thường
Sự ra đời kiểu nhân vật công dân nhỏ tuổi trong những sáng tác cho trẻ
em thời kì này như một sản phẩm tất yếu của lịch sử. Khi đất nước vẫn còn bị
chia cắt, miền Bắc mới được giải phóng, đang trong thời kỳ xây dựng xã hội
chủ nghĩa, một trong những nhiệm vụ trọng tâm của văn nghệ thiếu nhi là giáo
dục các em biết học tập và lao động tích cực.
Định hướng cho sáng tác thiếu nhi lúc này, nhấn mạnh tới: “Trong tình
hình hiện nay, trọng tâm giáo dục tư tưởng và tình cảm cho thiếu nhi là yêu lao
động, siêng học tập, làm thế nào cho các em học tập tốt, lao động tốt, vì chủ
nghĩa xã hội, vì thống nhất Tổ Quốc”
Trong lao động các em tích cực thực hiện “kế hoạch nhỏ” góp phần xây
dựng nông thôn đổi mới. Thiều, Tự và Lía trong Tổ tâm giao – Trần Thanh
Địch, cùng hợp thành tổ lao động, làm công việc phụ giúp sản xuất nông nghiệp
như mót lúa, bẫy chuột, bắt chim. Mấu, Hợi, Mận, Sung,… (Xã viên mới – Văn
Giang) học xong lớp 7 thi trượt vào cấp III, ở lại xã làm những công dân tích
cực, lao động, sản xuất cho hợp tác. Chấn, Thơm, Cam (Hợp tác xã của chúng
em – Tô Hoài) khi nghỉ mùa, đã cùng nhau bẫy chim, làm bù nhìn, bắt chuột
giúp sức cho mùa gặt.

Trong học tập: Những bài học về cuộc sống, về tình bạn: Mái trường thân
yêu – Lê Khắc Hoan, Những tia nắng đầu tiên – Lê Phương Liên, Năm thứ nhất
– Minh Giang, Chú bé sợ toán – Hải Hồ.
Nhằm giáo dục trẻ thơ thông qua các hình mẫu lí tưởng về phẩm chất đạo
đức, trách nhiệm của một người công dân trong xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, cũng
chính vì mục đích giáo dục được đặt lên hàng đầu, nên vô hình chung lại khiến
cho nhân vật trẻ em trong các tác phẩm này giống như mẫu hình của một công dân
người lớn thu nhỏ mà thiếu đi cái vụng dại, tinh nghịch, hồn nhiên trẻ thơ.
2.2.3. Nhân vật như tấm gương
Trong giai đoạn kháng chiến và xây dựng đất nước, trước nhiệm vụ hàng
đầu của văn học thiếu nhi là giáo dục trẻ em tinh thần yêu nước, lòng tự hào
dân tộc, sẵn sàng trước nhiệm vụ đánh giặc cứu nước, vươn lên trong lao động
và học tập, các nhà văn, bên cạnh việc cho ra đời những kiểu nhân vật trẻ em
(hư cấu) như những anh hùng cứu nước, những công dân gương mẫu, các nhà
văn đã nhào lấy chất liệu từ hiện thực để tạo ra những nhân vật trẻ em là những


8
gương sáng có khuôn mẫu từ chính người thực việc thực có sẵn trong lịch sử
cũng như trong đời sống.
Có hai dạng biểu hiện của kiểu nhân vật nêu gương trong giai đoạn này,
đó là: nhân vật trẻ em là tấm gƣơng lịch sử như: Trần Quốc Toản trong Lá cờ
thêu sáu chữ vàng – Nguyễn Huy Tưởng, là Bàn A Tốn … sông Đà - …, và
nhân vật trẻ em là gƣơng sáng trong đời sống: Kim Đồng trong Kim Đồng –
Tô Hoài, Nguyễn Ngọc Ký trong Tôi đi học – Nguyễn Ngọc Ký, Hoa Xuân Tứ
trong Hoa Xuân Tứ - Quang Huy,…
Nhân vật tấm gương lịch sử: nhân vật không được mô tả theo cách nhìn
hiện thực thông thường mà được nhìn nhận từ một khoảng cách lịch sử nhất
định. Bởi thế, dù là thiếu niên, nhưng những nhân vật này hiện lên như những
gương sáng anh hùng với chiều kích và tầm vóc không giống với một đứa trẻ.

Đặc điểm này cũng có ở kiểu nhân vật anh hùng nhỏ tuổi, tuy nhiên, những anh
hùng nhỏ tuổi trong truyện thiếu nhi Việt Nam phần lớn đều là những nhân vật
hư cấu, còn nhân vật tấm gương lịch sử trong truyện lịch sử viết cho thiếu nhi
lại là những con người thật, đã từng xuất hiện trong lịch sử và được ghi lại
trong sử sách. Cách mô tả nhân vật tấm gương lịch sử theo kiểu truyền thuyết
hóa là điểm nổi bật của truyện lịch sử giai đoạn trước 1975 nói riêng và truyện
viết cho thiếu nhi nói chung. Cũng giống như văn học “người lớn”, văn học
thiếu nhi giai đoạn này chịu sự chi phối của cảm hứng sử thi và bút pháp lãng
mạn, vậy nên nhân vật trẻ em trong các sáng tác viết cho thiếu nhi cũng đậm
chất sử thi và tầm vóc anh hùng. Điều này cũng lí giải vì sao giai đoạn 19451975, truyện lịch sử viết cho thiếu nhi lại nở rộ đến thế và kiểu nhân vật tấm
gương lịch sử lại trở thành một trong những kiểu nhân vật đặc trưng của văn
học thiếu nhi giai đoạn này.
Xuất hiện trong giai đoạn từ năm 1960 đến năm 1975, nhân vật thiếu nhi
là tấm gương đời sống đóng vai trò quan trọng trong việc khích lệ tinh thần của
thiếu nhi Việt Nam trong phong trào chống Mỹ và xây dựng xã hội chủ nghĩa.
Đó là những nhân vật – có thật trong đời sống và nhà văn chỉ thực hiện nhiệm
vụ ghi lại những việc làm xuất sắc, vượt lên trong hoàn cảnh khó khăn của các
em, như: Hoa Xuân Tứ, Nguyễn Ngọc Ký, Bùi Thị Tứ, Nguyễn Thị Hồng,
Hoàng Văn Hải,…
2.2.4. Nhân vật trẻ em bị ruồng bỏ
Trước sự leo thang của chiến tranh, ở bên này chiến tuyến, trẻ em có được
những định hướng đúng đắn, sớm giác ngộ lí tưởng Cách mạng nên phần lớn
các em sớm lựa chọn được cuộc sống có ý nghĩa. Phía bên kia chiến tuyến, khi
xã hội khủng hoảng trầm trọng về văn hóa, đời sống, tuổi trẻ đầy hoài nghi
trước cuộc đời, sống bơ vơ, không định hướng. Sự khốc liệt của chiến tranh
cũng khiến bao gia đình tan tác, biến những đứa trẻ có cha mẹ thành bụi đời,
mồ côi. Bị gia đình từ chối, bị xã hội quay lưng, những đứa trẻ lạc lõng, không
mục đích sống, không lí tưởng, tuổi thơ của chúng bị chính thân phận bội bạc,
ăn mòn. Tâm lý đó dẫn đến hai cách phản ứng của trẻ em: Hoặc bất mãn trở

9
thành kẻ du đãng, phá phách xã hội. Hoặc cam chịu, trở thành những nạn nhân
của đời sống. Song, dù là cách nào thì chúng cũng đều đã bị xã hội hoặc chính
gia đình mình từ chối. Điều này tạo nên hai dạng biểu hiện của kiểu nhân vật trẻ
em bị ruồng bỏ trong văn học miền nam Việt Nam bấy giờ: nhân vật trẻ em bụi
đời, du đãng và nhân vật trẻ em bất hạnh.
2.2.4.1.Bụi đời, du đãng: Được khắc họa qua những sáng tác của Duyên Anh:
Giấc mơ một loài cỏ, Ánh mắt trông theo, Điệu ru nước mắt, Châu Kool,…
Những nhân vật bụi đời, du đãng hiện lên trong truyện Duyên Anh là
những đứa trẻ bị bứng ra khỏi gia đình, ném ra ngoài lề đường và phải sống với
đường phố và luật giang hồ. Duyên Anh lí giải về sự tồn tại những nhân vật du
đãng trg sáng tác của ông là bởi chúng thất vọng trước những bất công xã hội
hoặc bất mãn gia đình, học đường, hay khinh miệt cuộc đời vì cứ coi nó là du
đãng, những đứa trẻ bụi đời nổi loạn đánh chém, hiếp dâm, tống tiền như một
cách để trả thù xã hội, như chẳng thể còn lựa chọn nào khác.
Trong cái thế giới ngổn ngang bạo lực, thù hận của những đứa trẻ bụi đời,
du đãng ấy vẫn có chỗ cho những yêu thương, đùm bọc. Tình yêu thương
không vì bất cứ một vụ lợi nào, không có bất cứ một điều kiện nào, nó tự nhiên,
như thể chúng cần được như vậy và cần phải làm như vậy: “Điểm đẹp sáng
ngời của xã hội du đãng ăn đứt xã hội đạo đức giả là, ở xã hội du đáng, chúng
nó biết thương nhau, biết đùm bọc nhau” (Điệu ru nước mắt, tr107)
Tuy nhiên, cuộc đời của những đứa trẻ bụi đời, du đãng trg stac của
Duyên Anh đều có một cái kết buồn => Sự bế tắc trong con đường đi tìm lí
tưởng của tuổi trẻ. Nó cũng cho thấy một hiện thực đầy bất an của xã hội miền
Nam VN những năm 60.
2.2.4.2. Nhân vật trẻ em bất hạnh: Sự bất ổn xã hội khiến cho nền tảng gia đình
lung lay, bấp bênh trước những biến cố đời sống. Bạo lực, bất công, giả dối, bất
tín,… đã tạo ra vô vàn những mảnh đời trẻ thơ bất hạnh.
Nhân vật trẻ em bất hạnh được Nhật Tiến tái hiện qua những tác phấm

như: Những vì sao lạc, Tay Ngọc, Chuyện bé Phượng, Chim hót trong lồng,…
Hình ảnh những đứa trẻ chịu thiệt thòi trong cuộc sống cũng được Duyên Anh
phác họa qua truyện Con sáo của em tôi, Đại dương trong lòng con ốc nhỏ, Cái
diều, Dấu chân sỏi đá, Điệu ru nước mắt, Giặc ô kê,…
Kiểu nhân vật vật trẻ em bất hạnh đã từng xuất hiện trong sáng của các
nhà văn Nguyên Hồng, Nam Cao, Nguyễn Công Hoan,… trước năm 1945.
Một lần nữa, những đứa trẻ cô đơn, thiệt thòi, những phận đời cay đắng, bị
đánh cắp tuổi thơ ấy lại có mặt trong sáng tác của Duyên Anh, Nhật Tiến sau
này. Ở những sáng tác của những tác giả đô thị miền nam, những đứa trẻ héo
mòn vì thiếu tình yêu thương và sự đùm bọc kia không còn là những phận
đời đi bên lề câu chuyện của người lớn. Câu chuyện của chúng là câu chuyện
chính mà nhà văn muốn đưa đến với độc giả. Duyên Anh, Nhật Tiến không
chỉ kể về thân phận của những đứa trẻ bất hạnh mà còn gửi gắm vào mỗi
trang đời u tối ấy những ước mơ, khát vọng của tuổi hoa niên. Họ đã làm


10
bừng sáng cái quãng sống đầy máu và nước mắt của những đứa trẻ bằng niềm
tin tưởng chân thành, đầy yêu thương của tình người. Họ đã cho chúng cái
quyền được tin vào những điều tốt đẹp, họ đã chắp cánh cho ước mơ của
chúng được bay xa.
2.2.5. Nhân vật trẻ em hồn nhiên, mơ mộng
Từ sau năm 1963, nhất là sau khi Mỹ đổ quân vào miền Nam Việt Nam,
đời sống của chính trị cũng như văn học đã có nhiều những biến chuyển. Nhà
nghiên cứu Cao Huy Khanh nhận xét: "Sau 1963, văn chương miền Nam biến
thái cùng với một mối ám ảnh thường xuyên, khốc liệt: ám ảnh chiến tranh và
tất cả những gì xung quanh chiến tranh". Các nhà văn tìm cách hoặc thể hiện
các nhân vật với thái độ thách thức, đi ngược lại với những quy chuẩn đạo đức
hoặc lảng tránh hiện thực, quay về với quá khứ, với những hoài niệm của tuổi
thơ. Không phải ngẫu nhiên, những trang văn viết về tuổi thơ ở miền Nam, giai

đoạn này, mới thực sự phong phú với các tác giả như: Duyên Anh, Từ Kế
Tường, Đinh Tiến Luyện, Nhật Tiến,… Như một cách phản kháng với thực tại,
các nhà văn tìm về với trẻ thơ, với những mơ mộng, tinh tế của tuổi thích ô mai.
Tuổi thơ đã trở thành nơi trú ngụ cho những tâm hồn đầy đau thương, mang
nặng một mối u sầu hiện thực. Những sân trường đầy nắng, những hàng phượng
vĩ rợp bóng, những áo tiểu thư đã phủ kín tâm hồn họ, đưa họ trở về với những
rung động đầu đời vừa trong sáng vừa thiết tha. Những trò nghịch ngợm trẻ
con, những ngây ngô của thời thơ bé đã giúp họ ngược dòng thời gian trở về
trên chuyến tàu tuổi thơ đầy sống động và mơ ước.
2.2.5.1. Nhân vật hồn nhiên: Trong cố gắng thu ngắn khoảng cách giữa tâm hồn
tác giả với cái thế giới kì diệu của tuổi hồn nhiên và kỉ niệm, Duyên Anh, Nhật
Tiến, Từ Kế Tường,… đã tạo nên những nhân vật trẻ em vừa hồn nhiên, sinh
động vừa chân thực, giàu cảm xúc. Chương Còm, Huệ tai voi, Ngân quăn,
Dũng Đakao, thằng Khoa, thằng Vũ, thằng Côn, con Thúy,… trong sáng tác của
Duyên Anh, mỗi đứa một tính cách, mỗi đứa một diện mạo khác nhau nhưng
đều có chung một điểm: hồn nhiên, trong sáng, vô tư.
2.2.5.2. Nhân vật mơ mộng :
Ở miền Nam Việt Nam, trước năm 1975, người ta luôn sợ hãi, lo âu, băn
khoăn khi thấy tuổi thanh xuân đang bị úa tàn trước những bế tắc của xã hội.
“Tuổi trẻ bị bỏ bơ vơ ngoài đời. Còn ở học đường thì bị đóng khung lấy sự hiểu
biết”. Những người viết văn tìm về với thiên đường mất dấu tuổi ô mai để gắn
tên những cô cậu học trò với những xúc cảm đầu đời vào trang viết. Tạp chí Tuổi
Ngọc do Duyên Anh làm chủ bút là nơi lưu giữ những sáng tác của các nhà văn
viết truyện tuổi mới lớn. Duyên Anh có: Tuổi mười ba, thằng Vũ, con Thúy,
Phượng vĩ, Lứa tuổi thích ô mai, Áo tiểu thư,Về yêu hoa cúc,… Từ Kế Tường
với: Đường phượng bay, Huyền xưa,… Đinh Tiến Luyện có: Anh Chi yêu dấu,
Bầy chim trắng trong sân trường,… Nhã Ca Trăng mười sáu,Hoàng Ngọc Tuấn
Thư về đường Sơn Cúc, Hình như là yêu,…

11
Khác biệt giữa kiểu nhân vật trong truyện thiếu nhi Nam – Bắc
Yếu tố văn hóa: Khác biệt trong việc khai thác hình tượng nhân vật trẻ em
ở hai miền Nam – Bắc, phản chiếu nét khác nhau về văn hóa của hai vùng đất.
Xã hội: Miền Bắc, văn học Cách mạng đề cao nhiệm vụ cổ vũ kháng
chiến, hướng tới những mẫu hình nhân vật trẻ em như: chiến sĩ nhỏ tuổi, công
dân gương mẫu,… Miền Nam, không chịu nhiều chi phối bởi mục tiêu chính trị,
vì thế nhân vật trẻ em, một mặt phản ánh cái nhìn hiện thực của nhà văn trước
xã hội mặt khác hướng tới những giá trị nhân bản, bền vững. Vì thế trẻ em được
thể hiện nhiều hơn mặt hồn nhiên, tinh nghịch, ngây thơ. Đây cũng là xu hướng
chung của văn học miền Nam giai đoạn này khi một số tác giả như: Sơn Nam,
Bình Nguyên Lộc tìm về với văn hóa, phong tục, con người, thiên nhiên để khai
thác những vẻ đẹp nguyên sơ, bản thể của tự nhiên, con người.
Thời kì sau năm 1954, ở miền Nam Việt Nam là một giai đoạn lịch sử đặc
biệt. Những tác động từ lịch sử với các biến động trên chính trường đã khiến
cho văn nghệ sĩ miền Nam, thời kì này, rơi vào một trạng thái tâm lí bất ổn, với
đầy âu lo, hoài nghi và hoang mang. Trong khi đó, từ sau năm 1945 đến năm
1954, ở miền Bắc, không khí kháng chiến, ý chí Cách mạng luôn sôi sục trong
đời sống, đến mức: “Mỗi chú bé đều nằm mơ ngựa sắt/ Mỗi con sông đều muốn
hóa Bạch Đằng” (Chế Lan Viên). Sự khác biệt này, đã dẫn đến những nét riêng
trong hình tượng nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi giữa hai miền Nam Bắc.
2.3. Đặc điểm nghệ thuật xây dựng nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi
giai đoạn 1945-1975
2.3.1. Xây dựng nhân vật trẻ em theo hình mẫu người lớn thu nhỏ
2.3.1.1. Phác họa ngoại hình giản đơn và sơ lược
2.3.1.2. Hướng vào thể hiện ý thức và hành động cách mạng
Như ở chương một chúng tôi đã nói, một trong những đặc điểm của nhân
vật trẻ em là chủ yếu được miêu tả thiên về hành động, ít chú trọng tới tâm lý.
Đặc điểm này, dễ dẫn đến nhầm tưởng về sự tương đồng trong cách xây dựng
nhân vật trẻ em nói chung và cách xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết sử thi

Việt Nam giai đoạn 1945-1975.
Văn học Cách mạng xây dựng hình tượng con người có nhiều nét giống
với con người trong sử thi cổ điển. Đó là con người hành động, nghĩ sao nói
vậy, mọi suy tư nội tâm đều được biểu hiện qua hành động.
Nhân vật trẻ em được miêu tả thiên về hành động nhiều hơn không phải
vì chúng đã bị lãng quên tâm lí mà đơn giản là vì với trẻ em, dằn vặt nội tâm
không phải là vấn đề chính trong cuộc sống. Ở lứa tuổi trẻ em, những ưu tư về
cuộc đời, về thế sự,… mới chỉ bắt đầu hình thành. Khi miêu tả nhân vật, các
nhà văn thường thể hiện trẻ em trong trạng thái “động” hơn là trạng thái “tĩnh”.
Đó là cái “động” hiển nhiên, đương nhiên, bản thể của trẻ thơ.
Các nhà văn giai đoạn 1945-1975, đã dựng chân dung những đứa trẻ hành
động nhưng đó vẫn chưa thực sự là những hành động của trẻ thơ.


12
Ở hai kiểu nhân vật: nhân vật trẻ em bị ruồng bỏ và nhân vật hồn nhiên,
mơ mộng của truyện thiếu nhi đô thị miền Nam, việc miêu tả chân dung nhân
vật lại theo một chiều hướng khác. Các nhà văn Duyên Anh, Nhật Tiến, Từ Kế
Tường, Đinh Tiến Luyện,… đã tạo nên những bức chân dung khá sắc nét.
Sự khác biệt trong cách miêu tả chân dung nhân vật trẻ em trong truyện
thiếu nhi ở hai vùng Nam – Bắc, xuất phát từ khác biệt về nhiệm vụ của người
cầm bút ở mỗi hoàn cảnh lịch sử. Như đã nói ở phần trước, những người viết
văn học thiếu nhi miền Bắc, do những chi phối về không khí thời đại cũng như
những định hướng về mô hình con người trong những năm kháng chiến, đã tạo
nên những bức chân dung nhân vật trẻ em đậm chất lí tưởng hóa và có nhiều nét
hao hao giống người lớn. Trong khi đó, ở miền Nam, bối cảnh phức tạp của
chiến tranh khiến người cầm bút tự lựa chọn cách thể hiện nhân vật: hoặc tái
hiện trẻ em theo xu hướng hiện thực hóa hoặc tìm về với những giá trị nhân bản
để ngợi cả. Chính trong sự suy tôn những giá trị nhân bản của con người, những
nhà văn đô thị miền Nam đã dựng nên những chân dung trẻ em hồn nhiên, tinh

nghịch, những đứa trẻ được là trẻ con thực sự. Tất nhiên, đây chỉ là những khác
khác biệt trong cách phác họa chân dung nhân vật trẻ em giữa miền Nam và
miền Bắc. Nó xuất phát từ những vấn đề mang tính thời đại, khách quan. Và
điều đó không hàm nghĩa phủ định hay khẳng định bên nào. Sự tồn tại của mỗi
phương thức nghệ thuật đều có những ý nghĩa riêng của nó.
2.3.2. Ngôn ngữ nhân vật trẻ em đậm dấu ấn diễn ngôn thời đại
Ngôn ngữ nhân vật trẻ em thiên về đối thoại. Việc nói với chính mình, tự
vấn về những vấn đề phức tạp của cuộc sống, không phù hợp với đặc tính trẻ
thơ. Điều này lại càng trở nên hợp lí trong thời kì văn học 1945-1975 ở Việt
Nam, khi mà mô hình chung cho nhân vật là hành động, ít những diễn biến nội
tâm phức tạp, không nhiều xung đột cá nhân.
Trẻ em nói giọng người lớn. Xin lưu ý, điều này khác với nhu cầu muốn
đc trở thành ng lớn ở trẻ thơ.
Ở VHTN 45-75, nhân vật trẻ em tham gia trò chơi đóng vai, nhưng k phải
theo cách của trẻ em mà theo sự dẫn dắt của tác giả - người lớn. Nhân vật nói
bằng ngôn ngữ của những người lớn một cách có ý thức và nhập vai, đến độ,
đôi khi, chúng hoàn toàn quên mất, chúng vẫn là trẻ con.
Việc bị bỏ qua lớp ngôn ngữ của trẻ em đã cho thấy tính quyền lực trong
diễn ngôn nhân vật ở truyện thiếu nhi. Ở đây rõ ràng có vấn đề một trong những
đặc trưng của văn học thiếu nhi đã trở thành điểm nổi bật trong văn học thiếu
nhi Việt Nam giai đoạn 1945-1975.
2.3.3. Cá thể hóa trong xây dựng nhân vật trẻ em ở Văn học thiếu nhi miền
Nam 1954-1975
Ở hai kiểu nhân vật trẻ em của truyện thiếu nhi miền Nam: nhân vật bị
ruồng bỏ và nhân vật trẻ em hồn nhiên, mơ mộng, những đặc điểm ngôn ngữ
trên, dường như không rõ nét. Những đứa trẻ trong truyện thiếu nhi vùng đô thị
miền Nam sau năm 1954, được tái hiện trên bình diện ngôn ngữ, khá sinh động
và giàu cá tính.

13
Có thể nói ở cả hai miền Nam – Bắc, nhân vật trẻ em đều không tách ra
khỏi môi trường thời đại. Miền Bắc, nhân vật trẻ em được đặt vào môi trường lí
tưởng, trong bầu khí quyển tinh thần của xã hội tập thể nên ngôn ngữ cũng phải
được thanh lọc, theo xu hướng thời đại, mang dáng vẻ thời đại. Miền Nam,
nhân vật trẻ được đặt vào môi trường phức tạp, khủng khoảng, bởi vậy, tiếng
nói của trẻ em là tiếng nói của xã hội mất niềm tin, hoang mang trước thực tại.
Ở nhân vật hồn nhiên, mơ mộng, ngôn ngữ của nhân vật đã cho thấy được sự
gắn bó, gần gũi với trẻ em. Đây cũng sẽ là những gợi ý cho cách thể hiện nhân
vật trong truyện thiếu nhi giai đoạn sau.
Tiểu kết: Ba kiểu nhân vật: Chiến sĩ nhỏ tuổi trong chiến đấu, Công dân gương
mẫu trong đời sống và Nhân vật như tấm gương trong truyện thiếu giai đoạn này
là hình ảnh tiêu biểu của trẻ em trước những thăng trầm của lịch sử, trước sự tàn
khốc của chiến tranh. Chúng hiện lên vừa đẹp đẽ, phi thường vừa gân guốc rắn
rỏi. Chúng là đại diện cho thế hệ trẻ với khát vọng và lí tưởng sống cao đẹp, với
lòng dũng cảm và tinh thần tự lập tự cường của dân tộc. Chúng chính là sự tiếp
nối vẻ vang những truyền thống quý báu của dân tộc từ những hình tượng trẻ em
anh dũng, kiên trung thuở đầu dựng nước. Chỉ có điều, ở những nhân vật này,
người đọc chưa thực sự nhận ra được nhiều những nét tính cách thuộc về trẻ con,
của trẻ con.
Hai kiểu nhân vật: trẻ em bị ruồng bỏ và trẻ em hồn nhiên, mơ mộng của
truyện thiếu nhi miền Nam Việt Nam đã cho thấy những nét kế thừa và khác
biệt trong miêu tả và thể hiện nhân vật. Đồng thời, nó cũng sẽ là tiền đề cho sự
xuất hiện của kiểu nhân vật hồn nhiên nhi nhiên trong văn học khu vực miền
Nam sau này.

CHƢƠNG 3. NHÂN VẬT TRẺ EM GIAI ĐOẠN TỪ SAU 1975 ĐẾN NAY
3.1. Những yếu tố tác động đến sự thể hiện nhân vật trẻ em
3.1.1. Thay đổi về văn hóa, xã hội
- Tinh thần đổi mới

- Kỉ nguyên truyền thông bùng nổ
- Sự thay đổi trong cấu trúc gia đình
- Đời sống hiện đại
- Biến đổi trong sự dụng tiếng Việt
3.1.2. Sự gia tăng lực lượng sáng tác và ảnh hưởng văn học dịch
Đội ngũ sáng tác sau 86 phát triển hùng hậu: Tô Hoài, Phạm Hổ, Nguyễn
Quỳnh, Trần Thiên Hương, Hoàng Dạ Thi, Lê Cảnh Nhạc, Nguyễn Nhật Ánh,
Nguyễn Châu Giang, Nguyễn Ngọc Thuần, Trần Đức Tiến,…
Ảnh hưởng của văn học dịch: hiện tượng Harry Poter, Doremon, truyện
tranh mangan, ….


14
3.1.3. Thành tựu của ngành tâm lý học
Khẳng định của tâm lý học về trẻ em: Đặt trẻ em vào vị trí trung tâm,
phải nhìn nhận chúng như một chủ thể độc lập, khác biệt, không phải bản sao
của người lớn, không phải một người lớn thu nhỏ
3.1.4. Thay đổi quan niệm về trẻ em của nhà văn
Có thể nói, ở thời hiện đại, trẻ em được đặt vào bối cảnh đời thường, giản
dị, với những rắc rối, phức tạp vốn có và được nhìn nhận như một nhân cách
trước những mối quan hệ với môi trường xung quanh.
3.2. Các kiểu loại nhân vật trẻ em từ sau 1975
3.2.1. Nhân vật nạn nhân :
3.2.1.1. Trẻ em - nạn nhân chiến tranh
Trước 75, viết về trẻ em trong chiến tranh, các nhà văn đã tạo dựng hình
ảnh người chiến sĩ nhỏ tuổi, đại diện cho thế hệ trẻ với khát vọng, ý chí giành
độc lập của dân tộc. Đó là những nhân vật mang dáng dấp của người anh hùng
với tư tưởng, phẩm chất, hành động của một anh hùng. Các tác giả ít chú ý đến
quá trình phát triển trong tính cách nhân vật mà chỉ tập trung khắc họa vẻ đẹp
trong hoàn cảnh thử thách của cuộc chiến. Sau 1975, khi có một độ lùi cần thiết,

sự thể hiện hình tượng trẻ em trong mối quan hệ với chiến tranh có những thay
đổi đáng kể. Vẫn là những đứa trẻ gắn tuổi thơ của mình với những năm tháng
chiến tranh của dân tộc, nhưng bên cạnh vẻ hào hùng, chói sáng mà những nhân
vật chiến sĩ nhỏ tuổi còn ghi dấu lại, là sự nghiệt ngã, đau thương mà chiến
tranh mang tới.
Nhân vật trẻ em được đặt trong những bối cảnh khốc liệt của chiến tranh
=> chúng hiện lên đáng thương, như những nạn nhân
Nhân vật được thể hiện ở những vết cắt cứa đau xót ẩn sau mỗi tâm hồn
thơ bé. (Lượng trong Hồi đó ở Sa Kỳ, Cơn giông tuổi thơ
Cái chết của nhân vật được khai thác như một mất mát, tổn thương chứ k
phải một chiến công, thử thách như truyện trc 75
Trong điện ảnh, nhiếp ảnh, hình ảnh những nạn nhân trẻ em thời chiến đã
đc ghi lại chân thực qua những thước phim tài liệu. Trong văn học người lớn,
nhân vật trẻ em cũng xuất hiện như những hình hài đáng thương, tội nghiệp, với
số kiếp, như thể đã được mặc định là phải chịu tổn thất, không có lối thoát,
chẳng có tương lai. Như: Vết chim trời – Nguyễn Ngọc Tư, Tùy bút phải lòng –
Nguyễn Ngọc Tư, Cơ bản là buồn – Nguyễn Ngọc Thuần. Tuy nhiên, ở văn
học thiếu nhi, sự thảm khốc của hình ảnh những em nhỏ trong chiến tranh đã
được giảm thiểu khá nhiều. Nhân vật trẻ em nạn nhân trong truyện thiếu nhi sau
75 tuy đã bớt vẻ hào hùng nhưng chưa bị đẩy xuống mức thấp bé và cũng
không phải là những nhân vật “chết cứng”. Cho dù, nhân vật hoặc bị sinh ra
trong những hoàn cảnh thiệt thòi hoặc bị đẩy vào những tình huống éo le nhưng
luôn tích cực vượt lên hoàn cảnh, số phận của mình. Nhân vật không tồn tại như
một quan niệm mà có sức sống, có vận động, có thay đổi.


15
Từ hình ảnh những đứa trẻ thời chiến, những sáng tác cho thiếu nhi sau
1975, đã cho thấy bên cạnh sự gan dạ, quả cảm, trẻ em còn được nhận ra như
những nạn nhân của chiến tranh, như những sinh linh nhỏ bé, yếu ớt trước cái

khốc liệt của bom đạn.
3.2.1.2. Trẻ em - nạn nhân của đời sống
Cuộc sống hiện đại của thời cơ chế thị trường đã khiến nền tảng gia đình
lung lay. Thoát ra khỏi chiến tranh, người ta phải đối mặt với những bận rộn
của cuộc sống mưu sinh. Cha mẹ không có nhiều thời gian cho con cái và cũng
không có nhiều thời gian cho gia đình. Đôi khi, người lớn cũng bị xô ngã bởi sự
nghiệt ngã của thời mở cửa, đến mức bỏ mặc hoặc đối xử bất công với con trẻ.
Trước vòng xoáy của kinh thế thị trường, trẻ em, một lần nữa lại trở thành
những nạn nhân, khốn khổ, trong chính gia đình, trường học của mình. Hiện
thực đó đã tác động sâu sắc tới sự thể hiện hình tượng nhân vật trẻ em trong
sáng tác của các nhà văn sau 1975. Nó tạo nên hai dạng biểu hiện của kiểu nhân
vật nạn nhân đời sống: nhân vật lưu lạc và nhân vật cam chịu.
Nhân vật lưu lạc đã xuất hiện trong văn học thiếu nhi thế giới và cũng đã
xuất hiện trong văn học đô thị miền Nam ở dạng biểu hiện: trẻ em bụi đời, du
đãng trong truyện Duyên Anh. Tuy nhiên, kiểu nhân vật lưu lạc ở truyện thiếu
nhi VN sau 75, có nét khác biệt:
So với truyện TN đô thị miền nam trc 75, nv trẻ em lưu lạc ở truyện TN
sau 75, dù cùng bị tách ra khỏi gia đình, bị ném ra ngoài đời, lưu lạc, tự kiếm
sống nhưng luôn nhận đc sự bao bọc, cưu mang của ng tốt và đều trở về. Hành
trình lưu lạc là hành trình tự nhận thức, tự khám phá những giá trị của đời sống.
Nhân vật cam chịu
Giai đoạn trước 1975, nhân vật trẻ em được đặt trong những bối cảnh rộng lớn,
trong những không gian tính tập thể, cộng đồng như: các đơn vị bộ đội, hợp tác
xã, trường học xã hội chủ nghĩa,…
Sau 1975, trẻ em được nhìn nhận trong không gian và những mối quan hệ
nhỏ hẹp hơn, gần gũi với đời sống và phù hợp với kích thước của chúng hơn
như: gia đình, lớp học, bạn bè. Trong bối cảnh ấy, những đứa trẻ không còn là
những công dân gương mẫu của đời sống làm việc và nói năng như một người
lớn thu nhỏ. Chúng được đưa trở về với vị thế yếu đuối, nhỏ bé trong xã hội,
không có tiếng nói, không được coi trọng. Chúng là nạn nhân của thực tế đời

sống với đủ những nhiễu nhương, cay đắng. Nói cách khác, nhân vật buộc phải
chấp nhận sự hạ bệ của tác giả. Nhân vật không có sức mạnh và sự phù trợ để
thực hiện mơ ước làm người lớn, để sống cách xa độc giả trong sự suy tôn và
kính ngưỡng.
Trc CM t8, đã có nhân vật nạn nhân cam chịu. Tuy nhiên, các tác giả
thường khai thác khía cạnh đời sống khổ cực tác động tới cuộc đời nhân vật.
Như đã nói ở chương đầu của luận án, số phận nhân vật trẻ em trong giai đoạn
này thường gắn với cuộc đời những người nghèo, người bất hạnh trong xã hội.
Nhà văn lí giải sự thấp hèn của nhân vật qua phương diện xã hội. Trẻ em nghèo


16
hèn là vì chúng phải sống trong một xã hội đang tăm tối, trong cái nghèo của
những người cùng khổ. Đó là số phận chung của người dân trước Cách mạng.
Văn học thiếu nhi sau 1975, cũng khai thác sự yếu đuối, số phận bất hạnh của
trẻ thơ nhưng nhìn nhận nó trên phương diện đời sống, gắn với những vấn đề
của trẻ em như gia đình, nhà trường, thầy cô giáo. VÍ dụ: Thi (Bỏ trốn), Duy,
Thảm (Côi cút giữa cảnh đời ), Kiểm (Kiểm – Chú bé – Con người),…
Nhân vật trẻ em là nạn nhân của chính những mối quan hệ ng lớn: Bố - mẹ
Ước mơ và hi vọng ở nhân vật trẻ em, giữ đc niềm tin ở những điều đẹp
đẽ. – Bản chất của trẻ thơ, xu hướng tư duy của trẻ em. Nó cũng lí giải vì sao
trẻ em yêu thích truyện cổ tích. Đây cũng là đặc điểm của truyện thiếu nhi, luôn
k quá bi quan, để cho nhân vật luôn có đc điều tốt. Ví dụ: Pippi tất dài, Cô công
chúa nhỏ - F.H Burnett, ….
Nhìn chung, xây dựng hình tượng nhân vật trẻ em như những nạn nhân
của chiến tranh và đời sống, các nhà văn đã cho thấy sự thay đổi trong cách
nhìn về trẻ em kể từ sau năm 1975. Trẻ em không chỉ anh dũng trong chiến đấu,
chăm chỉ, siêng năng trong học tập và lao động mà cùng với những mất mát,
đau thương của dân tộc ở thời chiến, cùng với những biến động của đời sống
mới, trẻ em cũng là một nạn nhân, một thân phận nhỏ bé trong bom đạn và

trong cay đắng của cuộc đời.
3.2.2. Nhân vật trẻ em trải nghiệm
Khi chiến tranh đi qua, ý thức về “cái tôi” thức dậy, con người có cảm
hứng đi tìm lại mình. Từ chỗ lấy điểm nhìn xã hội làm hệ quy chiếu, văn học
chuyển sang cái nhìn đời tư – thế sự, lấy số phận con người để đánh giá hiện
thực và nhìn nhận lại quá khứ. Trên cơ sở đó, tự thuật đã trở thành hướng đi có
triển vọng và thu hút được nhiều sự quan tâm của các tác giả hiện đại.
Đặt trong mối tương quan với văn học người lớn, việc tìm đến thể loại tự
truyện của văn học trẻ em vừa như một cách nhằm đổi mới cách viết (theo xu
hướng chung của văn học người lớn) vừa như một lẽ tất yếu nhằm trở về kí ức
tuổi thơ để phác họa cho chính trẻ em một thế giới mới – thế giới khác với thực
tại của nhà văn.
Nhân vật trẻ em trải nghiệm chính là kiểu nhân vật cái tôi – trẻ thơ – nhà
văn xuất hiện trong các sáng tự thuật về tuổi thơ. Nhà văn tạo dựng hình tượng
đứa trẻ - người kể chuyện để kể cho độc giả nghe về những cuộc đời, những
con người ngay trong hình ảnh đứa trẻ. Đó là những con người, những cuộc đời
có sức ám ảnh, mang tầm phổ quát, nó làm cho người đọc như thấy được tuổi
thơ mình trong các nhân vật ấy.
Nhân vật đứa trẻ trải nghiệm cũng đã từng xuất hiện Trước cách mạng
tháng Tám ở một số trang viết dạng hồi kí như Những ngày thơ ấu của Nguyên
Hồng, Cỏ dại của Tô Hoài,…Nhưng hầu như vắng bóng trong giai đoạn 19451975. Lý giải cho sự thiếu vắng này có thể đưa ra nguyên nhân: đời sống cách
mạng với hàng loạt các sự kiện liên tục xảy ra, nhà văn, trong thời kì kháng
chiến cần phải là người truyền tải được những biến thiên mang tính lịch sử, thể


17
hiện được cuộc kháng chiến hào hùng của dân tộc. Vì thế, người ta khó có thời
gian để chiêm nghiệm, suy ngẫm về quá khứ. Sau 1975, khi có một độ lùi cần
thiết về thời gian, nhu cầu tự nhìn lại, đánh giá lại quá khứ, hối thúc các nhà
văn trở lại đề tài này, trên cơ sở kế thừa truyền thống tự truyện đã có trước

1945. Tuy nhiên, giờ đây, trong các sáng tác, nhà văn không đơn thuần chỉ là kể
về thời thơ ấu với những buồn vui, đau khổ của tuổi hoa niên, mà còn là sự nhìn
nhận lại những vấn đề về chiến tranh, về đời sống, về trẻ em, về người lớn, về
tuổi thơ,… Trong cái nhìn hồi tưởng qua các nhân vật trẻ em trải nghiệm ấy, ta
thấy được một sự đổi mới ở cách cảm nhận hiện thực và con người đặc biệt là
cách nhìn nhận của chính nhà văn về trẻ thơ.
Có thể thấy, xét từ góc độ đối tượng phục vụ thiếu nhi, nhân vật trẻ em
trải nghiệm, có đôi khi, bị “già” trước tuổi vì được nhà văn giao cho những
nhiệm vụ diễn giải về vấn đề cần nhiều trải nghiệm sống. Khi viết truyện ở ngôi
thứ nhất và khi là một người lớn viết về trẻ thơ (cho dù đứa trẻ đó chính là mình
trong quá khứ) sẽ không tránh khỏi có những lúc, con người nhà văn, con người
trưởng thành chen vào tiếng nói của đứa trẻ (đã được hóa thân) để thể hiện
những trăn trở trước cuộc sống.
Sự tồn tại của kiểu nhân vật trải nghiệm trong các sáng tác văn học thiếu nhi
cho chúng ta một minh chứng về sự mở rộng đối tượng tiếp nhận của những tác
phẩm thiếu nhi. Nó không chỉ dành cho trẻ em mà còn hướng tới độc giả người
lớn. Nó không chỉ nói chuyện tuổi thơ mà còn đối thoại với những vấn đề của
quá khứ cũng như hiện tại. Điều này lí giải vì sao có những sáng tác được xuất
bản tại nhà xuất bản Kim Đồng, dành giải thưởng sáng tác cho thiếu nhi nhưng
trẻ con lại không mấy hứng thú. Ngược lại, người lớn lại say mê, thích thú.
3.2.3. Nhân vật trẻ em hồn nhiên nhi nhiên
Khu biệt nhân vật trẻ em hồn nhiên nhi nhiên thành một kiểu loại riêng
không phải là phủ định trước đây, nhân vật thiếu nhi anh hùng, trẻ em bụi đời,
nhân vật trẻ em trải nghiệm… không có cái hồn nhiên, trong sáng. Trong các
kiểu nhân vật trẻ em trước, sự trong trẻo, vô tư vẫn được các nhà văn phác họa
khi vẽ diện mạo của nhân vật. Tuy nhiên, cái trội của những nhân vật này là
những va đập, trầy xước, với cuộc sống nên cái hồn nhiên, trong sáng trở thành
thứ yếu và đã bị mất đi rất nhanh, hoặc sống thiên về suy tư nên cái hồn nhiên
thiên nhiên, hồn nhiên bản thể không còn. Ở trong một số tác phẩm sau này,
chúng ta thấy rõ hơn đặc tính hồn nhiên nhi nhiên ở trẻ em được đặt lên hàng

đầu, được khai thác như điểm nổi bật trong việc xây dựng hình tượng trẻ em.
Sau 1975, bên cạnh tính giáo dục, văn học thiếu nhi đã chú ý nhiều hơn
tới tính thẩm mĩ. Nhưng phải tới những năm 90, trước những yêu cầu của thời
mở cửa, khi xã hội có những ghi nhận mạnh mẽ hơn trong cách nhìn trẻ em, khi
nhà văn có những thay đổi trong cách thể hiện hình tượng nhân vật trẻ em để có
thể đến gần độc giả hơn, văn học thiếu nhi mới chú ý nhiều hơn tới yêu cầu
thẩm mĩ riêng. Điều này đã tạo cơ hội cho sự ra đời những nhân vật trẻ em, mà
sự hồn nhiên, trong trẻo là đặc điểm chủ đạo của bức chân dung nhân vật.


18
Có thể thấy, số lượng những nhân vật hồn nhiên nhi nhiên trong truyện
thiếu nhi Việt Nam không nhiều. Điều này nói lên một thực tế, các nhà văn
dường như quá tập trung vào khía cạnh giáo dục mà quên mất cần phải để nhân
vật trẻ em là trẻ em hơn nữa. Khi một tác phẩm được tạo ra từ quan niệm thẩm
mĩ riêng về trẻ thơ, khi một nhân vật sống được cuộc sống của trẻ thơ, tác phẩm
đó, nhân vật đó sẽ được trẻ em đón nhận. Hiện nay, văn học thiếu nhi Việt
Nam, chỉ duy nhất Nguyễn Nhật Ánh chiếm được cảm tình của trẻ nhỏ.
Nét hồn nhiên, tinh nghịch ở những nhân vật trong truyện Nguyễn Nhật
Ánh có sự tiếp nối từ văn mạch truyền thống qua các sáng tác của Duyên Anh.
Trở về với cái hồn nhiên trẻ thơ trở thành một khát vọng trong sâu thẳm
của con người. Những nhân vật trẻ thơ trong các sáng tác của Nguyễn Huy
Thiệp, Phạm Thị Hoài (mặc dù họ không sáng tác cho trẻ em) được khắc họa
như một sự cứu rỗi thế giới. Trẻ em, trong các sáng tác của Thiệp, Hoài là nơi
lưu giữ cuối cùng cái Thiện, cái Đẹp. Thu (Tâm hồn mẹ), Hon (Thiên sứ), là
những nhân vật như thế. Sự trong sáng, thánh thiện trong tâm hồn những đứa
trẻ như Thu, Hon là thứ ánh sáng diệu kì chiếu rọi lên thế giới tăm tối và ngổn
ngang dối trá, tàn ác, bất công của người lớn. Khi con người rơi vào tận cùng
nỗi đau, sự tuyệt vọng, thì sự hồn nhiên, thánh thiện nguyên sơ của trẻ nhỏ
chính là sự cứu rỗi cuối cùng. Nếu văn học thiếu nhi, xây dựng những hình

tượng trẻ em hồn nhiên nhi nhiên như một cách khẳng định những thuộc tính
bản thể thuộc về trẻ em, thuộc về văn học trẻ em thì văn học người lớn, tạo ra
những mẫu hình trẻ em với nét đẹp thánh thiện, mộc mạc nguyên bản như một
nơi nương náu cho mọi lỗi lầm của nhân loại, như nơi lưu cuối cùng của cái
Đẹp, cái Thiện.
Tóm lại, đi sâu khai thác nét hồn nhiên nhi nhiên ở nhân vật trẻ em,
truyện thiếu nhi sau 1975 đã cho thấy những nét mới trong quan niệm của nhà
văn về trẻ thơ và về văn học thiếu nhi. Hình tượng nhân vật trẻ em ngây thơ,
trong sáng cũng đã góp phần đưa những sáng tác thiếu nhi đến gần hơn với độc
giả nhỏ tuổi. Nó cũng cho thấy xu hướng tất yếu trong sáng tác cho thiếu nhi,
đó là bên cạnh giá trị giáo dục, văn học thiếu nhi cần tiệm cận giá trị nhân bản
dành riêng cho kiểu sáng tác đặc thù này.
3.2.4. Nhân vật trẻ em với những xúc cảm đầu đời
Trong giai đoạn 1945-1975, hầu như vắng bóng những nhân vật trẻ em
với những xúc cảm của tuổi mới lớn, ngoại trừ một số nhân vật trong các sáng
tác ở miền Nam Việt Nam. Ở chặng cuối của giai đoạn văn học này, cũng có
một số tín hiệu vui qua hình ảnh của Hoan và Thư trong Đội thiếu niên du kích
Đình Bảng – Xuân Sách, Bùi và Phương trong Khi mùa xuân đến – Lê Phương
Liên. Tuy nhiên, phương diện tình cảm mới lớn cũng chỉ được phác họa thoáng
qua hoặc được chuyển thành kiểu tình cảm đồng chí hướng.
Sau 1975, văn học thiếu nhi chứng kiến sự nở rộ của những sáng tác cho
lứa tuổi “hoa học trò”. Ở chặng đầu là những tác phẩm như: tập truyện ngắn
Bây giờ bạn ở đâu, Cỏ may ngày xưa của Trần Thiên Hương, Quà của tuổi của


19
Lê Thị Thu Thủy, Pêlê trắng của Hoàng Dạ Thi, Tóc ngắn của Nguyễn Thị
Châu Giang, Còn chút gì để nhớ, Mắt biếc, Phòng trọ ba người, Cô gái đến từ
hôm qua, Hạ đỏ, Bàn có năm chỗ ngồi, Nữ sinh, Hoa hồng xứ khác,…của
Nguyễn Nhật Ánh. Khoảng 10 năm trở lại đây, xuất hiện những cây bút thế hệ

8x, 9x mới như: Phong Linh, Du Quỳnh Thy, Lê Vũ Tú Uyên, Nguyễn Ngọc
Như Ý, Đỗ Tú Cường, Lâm Moon,…Thậm chí có gương mặt còn rất trẻ như
Minh Nhật học sinh lớp 12 chuyên lý Trường Hà Nội – Amsterdam, bắt đầu
viết truyện ngắn từ năm học lớp 10, với hai tác phẩm đã xuất bản: Bỗng một
ngày đẹp trời và Sự lựa chọn của bầu trời.
Việc xuất hiện của nhân vật trẻ em với những xúc cảm mới lớn đã cho
thấy sự quan tâm trở lại cũng như sự tôn trọng của nhà văn đến các mối quan hệ
và những rung cảm thời hoa mộng. Các tác giả đã mở ra cánh cửa tâm hồn với
bao bâng khuâng, rụt rè, rạo rực,… của tuổi trẻ. Ở đó, người cầm bút có thể soi
chiếu lại chính quãng thời gian đã mất trong cuộc đời và độc giả có thể nhìn
ngắm mình trong hình ảnh những cô cậu học trò hồn nhiên, mơ mộng.
3.2.5. Nhân vật trẻ em anh hùng lãng mạn
Anh hùng lãng mạn trong văn học thiếu nhi cũng giống như anh hùng
trong truyện cổ tích, đều có một bộ tính cách tiêu chuẩn như: có sức mạnh, lòng
dũng cảm, sự cống hiến,… Tiền đề cho sự ra đời của nhân vật anh hùng thiếu
nhi lãng mạn là sự lý tưởng hóa thời thơ ấu trong suốt kỉ nguyên lãng mạn.
Người ta tin rằng, sự ngây thơ của trẻ em có khả năng chinh phục quỷ dữ. Vì
thế, chỉ có trẻ em mới có đủ sức mạnh và được giao nhiệm vụ chống lại những
thế lực hắc ám. Ở một góc độ nào đó, nhân vật anh hùng thiếu nhi lãng mạn khá
giống với nhân vật người anh hùng huyền thoại của sử thi trên một số điểm
như: cùng có những phẩm chất anh hùng, có sức mạnh siêu phàm, có hành trình
chinh phục thử thách. Tuy nhiên, điểm khác nhau quan trong nhất giữa hai kiểu
nhân vật này là ở chỗ: nhân vật anh hùng thiếu nhi lãng mạn có sự quay trở lại
không gian ban đầu và bị tước bỏ quyền lực của người anh hùng. Thậm chí, có
những trường hợp nhân vật dịch chuyển ra khỏi yếu tố huyền thoại, trở về với
những khía cạnh đời thường. Điều này phản ánh một thực tế về mối tương quan
giữa sức mạnh của trẻ em và người lớn trong xã hội. Khi nhân vật trở về với thế
giới thực, không được phù trợ, cũng là khi quyền lực của người lớn được tái
thiết.
Trên thế giới có hàng loạt những nhân vật kiểu anh hùng thiếu nhi lãng

mạn. Có thể kể đến như: Harry Potter, Percy Jackson (Percy Jackson và các vị
thần Olympia – Rick Ridordan), Jason (Các anh hùng của đỉnh Olympus - Rick
Ridordan), an em nhà Pevensie (Biên niên sử Narnia - C S Lewis), Josh (Hồ sơ
Joshua – M.G.Harris),…Trong số đó, ảnh hưởng lớn nhất tới độc giả Việt Nam,
là nhân vật Harry Potter.
Ở Việt Nam, kiểu nhân vật anh hùng lãng mạn cũng đã từng xuất hiện
trong các truyện kể dân gian như: Thánh Gióng, Sọ Dừa, Thạch Sanh, Tấm
Cám,… Mặc dù ban đầu, những truyện kể dân gian được tạo ra không dành cho


20
trẻ nhưng chính sự tương hợp giữa tư duy dân gian và tư duy trẻ thơ trong cách
nhìn thế giới đã khiến trẻ em dễ dàng tiếp nhận những tác phẩm văn học dân
gian. Trước Cách mạng tháng Tám, xuất hiện những tác phẩm giả cổ tích được
sáng tác với mục đích dành cho trẻ em như: “Tham thì thâm” – Nguyễn Văn
Nghiêm, Giấc mơ phò mã – Vị Hồ, Cái ấm đất – Khái Hưng, Thế giới tí hon –
Khái Hưng,… Tuy nhiên, cũng giống cổ tích, các nhân vật trẻ em trong những
truyện này vẫn yếu thế hơn lực lượng trợ thủ và phần lớn là người chứng kiến
phép thuật chứ chưa thực sự có phép thuật. Sau năm 1945, văn học Cách mạng
có xuất hiện kiểu nhân vật thiếu nhi anh hùng nhưng ở đây, trẻ em không được
vượt thoát ra khỏi không gian hiện thực. Chúng trở thành anh hùng vì là sản
phẩm của thời đại anh hùng. Nhân vật thiếu nhi anh hùng trong giai đoạn này là
những phương tiện truyền tải tư tưởng, có ý nghĩa khích lệ, cổ vũ chiến đấu,
nêu gương sáng nhằm giáo dục trẻ em.
Nhân vật người anh hùng lãng mạn, mặc dù đã tồn tại trong những sáng
tác dân gian và đã chứng minh sức ảnh hưởng sâu rộng ở những trang văn nước
ngoài, nhưng tại Việt Nam, kiểu nhân vật này vẫn chưa được tập trung khai
thác, ngoại trừ ở hai tác phẩm điển hình: Chuyện xứ Langbiang và Cuộc chiến
với hành tinh Fantom.
Nhìn chung, văn học thiếu nhi Việt Nam vẫn còn thiếu những tác phẩm giả

tưởng với hình ảnh người anh hùng thiếu nhi lãng mạn.
Có thể nói, việc xây dựng hình tượng những nhân vật anh hùng thiếu nhi
lãng mạn đã thể hiện nỗ lực của các nhà văn trong việc đưa văn học thiếu nhi
đến gần với độc giả nhỏ tuổi. Nó không chỉ cho thấy những thay đổi trong cách
tiếp cận hiện thực của người sáng tác mà còn khẳng định sự sự cố gắng của các
nhà văn trong việc nắm bắt và thấu hiểu những giá trị thẩm mĩ đặc thù của văn
học thiếu nhi.
3.3. Những đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng nhân vật trẻ em trong
truyện thiếu nhi sau 1975
3.3.1. Miêu tả nhân vật trên nhiều bình diện, gắn bó, gần gũi với trẻ thơ
3.3.1.1. Đa dạng trong các chân dung nhân vật
3.3.1.2. Cá thể hóa tính cách nhân vật
3.3.2. Những nỗ lực trong tạo dựng hệ ngôn ngữ trẻ thơ
3.3.2.1.Hệ thống ngôn ngữ khấu ngữ
Cách xưng hô: bạn – tớ => tao – mày
Lời thông tục, thơ ngây
Ngôn ngữ đậm tính thời đại, công nghệ
Lối nói nhại
Giả giọng người lớn => bài trừ lối tư duy máy móc của người lớn
Tôn trọng cách diễn đạt vừa ngây ngô, lủng củng của trẻ con.
Trở về với ngôn từ trẻ thơ, làm mới ngôn ngữ bằng việc lựa chọn thứ
ngôn ngữ bị coi là rỗng nghĩa, vô nghĩa của trẻ đã được coi là một khuynh
hướng sáng tạo của văn học ở một số tác giả nghệ thuật tiền phong Nga. Trong


21
công trình nghiên cứu “Mĩ học ấu nhi của nghệ thuật tiền phong Nga”, tác giả
Sara Pankenier đã cho thấy mối liên hệ giữa đặc trưng ngôn ngữ trẻ ấu nhi với
chiến lược vận dụng ngôn ngữ, giọng điệu, nhãn quan trẻ thơ vào việc cách tân
ngôn ngữ của một số nghệ sĩ Nga thời kì 1930-1939.

Việc đưa hệ thống ngôn ngữ khẩu ngữ vào lời nhân vật không chỉ thể
hiện xu hướng dân chủ hóa trong ngôn ngữ của văn học sau 1975, đối với văn
học thiếu nhi, sự xuất hiện kiểu dụng ngôn đời thường, dụng ngôn dưới hình
thức đồng dao, còn cho thấy xu hướng “thiếu nhi” hóa ngôn ngữ nhân vật trẻ
em. Điều này vừa có ý nghĩa trong việc làm mới, làm đúng hình tượng nhân vật
trẻ em vừa là một sự gợi mở cho những người làm nghệ thuật nói chung tiếp
cận thế giới từ một chủ thế mới, đầy tiềm năng: trẻ thơ.
3.3.2.2. Những đối thoại hóm hỉnh, gây cười
Dùng tiếng cười xác lập hệ ngôn ngữ nhân vật trẻ em
Ở VH nc ngoài, tiếng cười cũng đc các nhà văn khai thác để tạo hệ thống
ngôn ngữ nhân vật trẻ em như Mart Twain với Cuộc phiêu phưu của Tom
Swayer
Có sự gặp gỡ của ngôn ngữ gây cười của trẻ thơ với tiếng cười dân gian.
Trong văn hóa dân gian, luôn tồn tại một tiếng nói trào tiếu bên cạnh tiếng nói
chính thống. Nó tạo nên một thứ đối trọng, một quyền lực dân gian. Ở đó, dân
chúng đã tái thiết một thế giới khác, “thế giới thứ nhì”, ngoại vi, trực diện với
thế giới hiện hữu mà người dân phải sống trong đó. Đặc điểm chính của tiếng
cười dân gian cũng để khu biệt nó với tiếng cười châm biếm hiện đại là ở chỗ
nó có “tính hai chiều” (Bakhtin): “nó vừa vui nhộn hoan hỉ, vừa nhạo báng, chế
giễu, nó vừa phủ định vừa khẳng định, vừa khai tử vừa tái sinh” (Bakhtin 2006,
tr.37). Ở điểm này, tiếng cười dân gian có nét tương đồng với tiếng cười của trẻ
thơ. Trong tiếng cười của trẻ em, người ta cũng nhận thấy sự vô tư, nghịch
ngợm, vừa tấn phong vừa hạ bệ đối tượng của trẻ. Đó là cái cười thuần khiết,
thơ ngây, trong sáng, tạo những khoái cảm thẩm mĩ tốt lành.
3.3.2.3. Tính giáo dục và mối quan hệ giữa ngôn ngữ người kể chuyện và ngôn
ngữ nhân vật
Đã có nhiều nỗ lực trong việc tạo dựng hệ thống ngôn ngữ trẻ thơ trong
việc biểu đạt ngôn ngữ nhân vật trẻ em ở truyện thiếu nhi sau 1975. Tuy nhiên,
có một đặc điểm không thể phủ nhận ở những tác phẩm văn học này đó là, người
kể chuyện (chủ yếu) là một người người lớn. Chính điều này, đã quy định những

nét đặc thù cho kiểu ngôn ngữ nhân vật trong các sáng tác thiếu nhi đồng thời tạo
nên những “tranh chấp” trong diễn ngôn của nhân vật và diễn ngôn tác giả.
Các tác giả văn học thiếu nhi sau 1975 đã có những thành công trong việc
biểu đạt hình tượng nhân vật trẻ em thông qua ngôn từ trẻ con, chúng ta vẫn
phải thừa nhận rằng rất khó có thể dỡ bỏ hoàn toàn giọng của tác giả - người
lớn trong lời nhân vật trẻ em. Vì phần lớn những sáng tác văn học thiếu nhi đều
là của người lớn. Cho nên dẫu cố gắng “cưa sừng làm nghé” người viết vẫn khó
có thể giấu đi sự dạy bảo (đã được mặc định của người lớn dành cho trẻ con)


22
hay những chỉ dẫn của mình trong ngôn ngữ kể cũng như trong lời nhân vật. Ở
một số truyện thiếu nhi hiện đại nước ngoài, đã có những thể nghiệm trong việc
cố gắng gạt bỏ sự hiện diện của tác giả như: sự kết hợp của lối tự sự nhân xưng
và vô nhân xưng, của lối tự kể và lối kể của người chứng kiến, của lối độc thoại
và lối tự kể,… Mặc dù những nỗ lực trong việc biểu đạt ngôn từ trẻ thơ vẫn còn
cần được tiếp tục thì chúng ta đều nhận thấy rằng rõ ràng có một thế giới với
những nét đặc trưng riêng thuộc về trẻ thơ mà nhân loại cần tôn trọng.
Có thể nói, nhân vật vật trẻ em trong truyện thiếu nhi sau 1975 đã được
thể hiện khá phong phú và đặc sắc. Sự đa dạng về các kiểu loại nhân vật cùng
với những quan niệm mới về cách thể hiện hình tượng trẻ em đã mang đến cho
văn học thiếu nhi nét trẻ trung, tươi tắn. Những nỗ lực trong việc xây dựng hình
tượng nhân vật gần gũi, phù hợp với trẻ thơ cũng như cố gắng về mặt nghệ
thuật biểu đạt ngôn ngữ, tạo dựng chân dung nhân vật đã cho thấy những thay
đổi của người viết trong cách nhìn về trẻ thơ. Nó cũng chứng tỏ vị thế của văn
học thiếu nhi trong dòng chảy văn học nước nhà, là một bộ phận của văn học
Việt Nam nhưng văn học thiếu nhi vẫn có những đặc thù riêng, cần phải được
soi sáng bằng nhãn quan thẩm mĩ riêng.