Báo cáo nghiên cứu khoa học " KIỂU NHÂN VẬT MA TRONG VĂN XUÔI ĐƯƠNG ĐẠI VIỆT NAM " pot

31
KIỂU NHÂN VẬT MA TRONG VĂN XUÔI ĐƯƠNG ĐẠI VIỆT NAM
Bùi Thanh Truyền


Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế

1. Trong khu rừng văn học kì ảo xưa nay, truyện về các hồn ma bóng quỷ
bao giờ cũng là cây đại thụ um tùm nhất. Theo thời gian, cây phả hệ truyện ma
không vì thế mà già cỗi, trái lại như được cung cấp thêm nhiều dưỡng chất mới
của thời đại, nó càng tiếp tục đẻ nhánh, sinh cành thành một dòng chủ đạo của bộ
phận văn học kì ảo. Sức sống mãnh liệt của dòng truyện này khiến không ít
người phải tốn nhiều công sức để tìm hiểu những căn nguyên ra đời và trưởng
thành của nó. Theo chúng tôi, muốn làm được điều này, có lẽ không ngoài việc
lần lại cội nguồn xa xưa của truyện ma.
Trước khi có văn học thành văn, làng quê phương Đông nói chung và Việt
Nam nói riêng đều được tắm mình trong bộ phận văn học truyền miệng thô mộc,
khỏe khoắn, trong đó hấp dẫn người nghe nhất vẫn là những câu chuyện thần
linh, quái dị. Mà cái thế giới ma trong dân gian thì thiên hình vạn trạng, nó xuất
phát từ thế giới tự nhiên ngỡ như gần gũi, nhẵn mặt nhưng cũng hết sức xa lạ, kì
bí đối với con người. Quan niệm vạn vật hữu linh khiến người ta nhìn sự vật nào
cũng như thấy có sinh mệnh, có cuộc sống riêng. Chính vì thế, ma đâu chỉ là
người chết hiện hồn, ma còn là loài vật, đồ vật, cây cối, thậm chí cả các hiện
tượng địa lí, tự nhiên như sông núi, gò hoang "lâu ngày thành tinh". Niềm tin

32
về các thế lực siêu nhiên lẩn khuất xung quanh dường như khá thường trực ở mỗi
người và "thần cây đa, ma cây gạo, cú cáo cây đề" trở thành câu cửa miệng của
cả một cộng đồng. Hít thở bầu không khí li kì, rùng rợn từ thuở ấu thơ, chuyện
ma đã ăn sâu vào tâm khảm mỗi cá nhân, trở thành cái "vô thức tập thể" của dân

tộc. Nghe chuyện ma thì sợ, nhưng càng sợ càng thích nghe. Chất ma túy của
chuyện ma cùng với nỗi sợ bản năng ấy không hề mất đi mà chỉ ngụy trang, biến
thái khi con người giã từ tuổi thơ sang tuổi trưởng thành, khi dân tộc chia tay với
giai đoạn nguyên thủy, sơ khai trong tư duy, nhận thức để bước vào thời đại văn
minh, tiến bộ.
Cùng với quan niệm vạn vật hữu linh thuần phác của dân gian, ma trong
văn học thành văn còn bị chi phối bởi quan niệm phi nhị nguyên về thế giới - một
quan niệm khá đặc trưng và rất phổ biến ở đa số các nước phương Đông tiền
công nghiệp, ở đó không có sự ngăn cách tuyệt đối giữa người sống và người
chết, giữa cõi âm và cõi dương. Trong tâm thức người Việt, cõi âm là cõi vĩnh
hằng, là biểu hiện của phạm trù thời gian vĩnh cửu. Chết không phải là hết mà là
chuyển từ trạng thái sống này sang trạng thái sống khác, từ trạng thái người sang
trạng thái ma (hoặc quỷ) để tiếp tục cuộc đời ở thế giới bên kia. Đó chỉ là sự
"khuất núi", nghĩa là vẫn tồn tại trên mặt đất này nhưng vẫn hiện diện một
khoảng cách nhất định đối với người sống (tức ở bên kia núi) [xem 1] như kiểu
"lên đường theo tổ tiên", "về với ông bà ông vải" vậy. Hai cõi dương (bên này)
và âm (bên kia) gắn bó với nhau như hai mặt của một tờ giấy, tương thông và tác
động qua lại lẫn nhau mà "sứ giả của chúng là những thần tiên, quái vật, những
ông đồng, bà cốt, đạo sĩ, thầy pháp, chân nhân " [2] nhưng thường gặp hơn cả
vẫn là ma quỷ.
Truyện ma đương đại, do được kế thừa một di sản đồ sộ từ truyền thống,
nên sức sống vẫn không hề suy giảm. Dĩ nhiên, cùng với đặc trưng huyết thống,

33
ảnh hưởng của môi trường, thời đại cũng là "chất tăng trọng" đáng kể đối với sự
tái sinh rầm rộ của chúng. Do khuôn khổ của bài viết và cũng xuất phát từ hạn
chế của việc bao quát tư liệu, chúng tôi chỉ hướng trọng tâm vào khảo sát hệ
thống nhân vật ma với tư cách là hiện hình (vision) của những người đã khuất mà
thôi.
2. Có lẽ cũng nên bắt đầu việc dựng chân dung của kiểu nhân vật này bằng

cách phát thảo đôi nét về diện mạo. Dù là tồn tại song song với thế giới thực, là
anh em song sinh của con người, thế giới ma trong văn xuôi hôm nay vẫn có thể
khu biệt mình qua ba motip quen thuộc: Họ là phan vật chất, đứng ngoài quy luật
nghiệt ngã của thời gian với âm khí nặng nề.
Dường như là một sự quy ước ngầm: Nếu như cảm nhận được bằng giác
quan thì ma (quỷ) trong văn xuôi đương đại bao giờ cũng mang theo cái lạnh ghê
người từ cõi âm (đối lập với cái ấm của con người trên dương thế). Âm khí
thường toát ra từ "đôi môi lành lạnh" (Thần đất - Vũ Bão), từ đôi mắt "xanh biếc,
cái mầu xanh lạnh của mầu xanh con đom đóm" (Ám ảnh có thật -Trần Huy
Quang), từ giọng nói "lạnh như băng", từ thân xác "to lớn lạnh lẽo" (Giữa trần
gian và địa ngục - Nguyễn Đình Bổn) nhưng nhiều nhất vẫn là từ bàn tay.
Không hẹn mà nên, bàn tay của tráng sĩ cụt đầu (Đêm vu lan - Võ Thị Hảo), của
Quỷ Vô thường (Giữa trần gian và địa ngục), của nàng Bướm Trắng trong câu
chuyện cùng tên, của những liệt sĩ như Lăng (Bến trần gian - Lưu Sơn Minh),
Dương (Thần đất) đều khiến người sống phải ngạc nhiên xen lẫn nghi ngờ tư
cách tồn tại của họ trên cõi trần, bởi nó "nhợt nhẽo và giá lạnh", "lạnh ngắt",
"cứng lạnh như sắt", "lạnh băng", "lạnh thế", "lạnh lắm nhưng có sức hút lạ kì"

34
Trường hợp thứ hai, nếu không cảm nhận được bằng xúc giác thì nhân vật
ma chính là những phản vật chất. Họ là Lăng với cái bóng "trôi nhè nhẹ trên
sông", là Dương với "khuôn mặt chỉ là một bóng mờ mờ có in hình đôi mắt đắm
đuối", là những người trong phiên chợ dưới trăng rằm với hình hài "không phải
là da thịt mà chỉ như không khí cô đặc lại mà thôi ". Và khi họ di chuyển, bước
chân "sao cứ như bay, như lướt" trên mặt đất (Chợ rằm dưới gốc dâu cổ thụ - Y
Ban), "không nghe thấy tiếng chân, dường như không có sự nhún nhảy của bước
chân" (Ám ảnh có thật). Rời dương thế để vào cõi âm, họ mang gương mặt nửa
thực nửa hư của những cư dân nghĩa địa. Nghĩa là, như cách mô tả của hồn ma
ông giáo trong Nghĩa địa xóm Chùa (Đoàn Lê), "ngoài đầu lâu xương sọ bên
trong chúng tôi mang thêm lớp bọc lờ mờ xanh lợt, y hệt nét mặt sinh thời. Tấm

màn bao phủ này nhìn rõ nhưng không sờ mó thấy. Có vậy chúng tôi mới phân
biệt được nhau, chứ lủng củng rặt những xương ai chả giống ai". Tương tự như
lời nhân vật này, chúng ta cũng có thể nói rằng, nếu không tồn tại hai đặc trưng
vừa nêu, thật khó có thể xác định ranh giới giữa ma và người.
Chính cái bản chất phản vật chất này khiến cho ma không thể hiện diện
giữa thanh thiên bạch nhật, vì họ "không chịu nổi cả gió lẫn mặt trời" (Đợi bạn -
Ngô Tự Lập) bởi "khí âm hễ gặp ánh mặt trời là bị tan biến ngay" (Cõi âm -
Triệu Bôn) mà phải lấy đêm với bóng tối dày đặc làm môi trường tồn tại. Nhưng
"đêm" vẫn chưa hẳn là lí do tối thượng để hồn ma từ thế giới bên kia dấn thân
vào chốn nhân gian nhiều nghiệp chướng. Cội rễ của vấn đề nằm ở chỗ khác, sâu
xa hơn, đó là một cái tâm "còn ham cõi dương", vẫn nặng nợ với bao căn duyên
nơi trần thế.
Đứng ngoài quy luật nghiệt ngã của thời gian là đặc trưng thứ ba thường
thấy ở các nhân vật ma. Cái chết đã đưa họ bước từ cõi trần "sinh lão bệnh tử"
sang cõi vĩnh hằng, ở đó nhân vật không hề thay đổi diện mạo trước lúc nhắm

35
mắt xuôi tay. Chúng ta sẽ gặp ở đây một hài nhi "mấy nghìn năm tuổi" (Cõi âm),
một ông già tuổi trên thất thập vẫn trong hình hài của chàng trai tuổi hai mươi
(Tàn đen đóm đỏ - Phạm Ngọc Tiến), một cung nhân từ thời Nguyễn vẫn là một
cô bé "mười lăm mười sáu tuổi", "với vẻ đẹp lạc loài và y trang lạc thời" (Bức
tranh thiếu nữ áo lục - Quế Hương). Tráng sĩ cụt đầu thì "tay phải ( ) cầm bảo
kiếm, tay trái đỡ một cái đầu lâu râu tóc xoã xượi" (Đêm vu lan), một vị tướng
"thể xác lừng lững, cao đến mét bảy, đóng khung trong bộ quân phục cấp tướng,
huân chương đầy ngực" (Nghĩa địa xóm Chùa). Nhưng có lẽ day dứt trái tim
người đọc hơn cả là trăm ngàn hồn ma liệt sĩ. Họ cứ thế, mãi mãi tuổi đôi mươi,
"trẻ nguyên, trẻ mãi", vẫn hồn nhiên thắp lên những ước mơ, hoài bão ấm cả cõi
âm (Những khóm cúc hoa vàng - Thang Sắc, Ăn mày dĩ vãng - Chu Lai, Cặp bồ
với ma - Ngô Văn Phú, Tiếng rừng - Hiền Phương, Đốm lửa - Nguyễn Thị Minh
Thúy, Đợi bạn, Thần Đất, Bến trần gian, Tàn đen đóm đỏ ). Dường như tất cả

đều muốn gửi đến cho những người đang sống lời nhắn nhủ thiết tha: Xin gửi lại
các bạn quỹ thời gian của chúng tôi trên trần thế; vì người đã khuất mong các bạn
hãy sống tốt đẹp hơn
Cũng giống như truyền kì, chí dị, phần lớn ma trong văn xuôi hôm nay là
nữ, họ về dương gian với những mục đích khác nhau. Nếu là do còn vương vấn
bụi trần, còn biết xót thương những nỗi đau trần thế, còn "khát yêu đương", họ sẽ
hiện lên trong chân dung "người đàn bà quyến rũ", chủ động, cuồng nhiệt trong
tình yêu, vượt ra ngoài những khuôn phép thường tình. Khác với những chị em
song sinh trong truyền kì, dẫu vẫn "xăm xăm băng lối vườn khuya một mình" để
đến với tình lang nhưng "tam tòng tứ đức" của Nho gia dù sao vẫn dựng lên giữa
họ một ranh giới không sao xóa sạch ("xé rào" cỡ Liễu Nhu Nương và Đào Hồng
Nương trong Truyện kì ngộ ở trại Tây (Truyền kì mạn lục) cũng chỉ dám "đứng ở
bên trong bức tường đổ ( ) hái những quả ngon, bẻ bông hoa đẹp mà ném cho
Hà Nhân" để gợi sự chú ý của chàng, "lâu ngày như thế Nhân không mần ngơ

36
được, một hôm mới đứng lại trò chuyện lân la" [3]; vì thế họ cũng không thoát
khỏi thân phận của kẻ liễu yếu đào tơ tìm cội tùng quân nương bóng), ma nữ giờ
đây là những người hoàn toàn chủ động: nửa đêm đến, mờ sáng đi, thậm chí chủ
động cả tỏ tình với cung cách "bạo dạn lạ lùng" (Độc huyền - Nguyễn Đình
Bổn), đặc biệt là chủ động quyết định số phận của chính họ. Nhưng quan trọng
hơn, họ đến với người yêu trần thế không phải để tìm sự chở che, an ủi mà chính
là để xẻ chia, giúp đỡ những người đàn ông cô đơn, bất hạnh. Với Nguyễn Văn
Nhân "độc thân, vợ bỏ, không con cái", mấy ngày tết vẫn hiu quạnh ở nghĩa trang
hoặc chàng trai đang gặp nhiều bất như ý một mình sống giữa vùng bán sơn dã
tĩnh lặng, chàng đánh cá mồ côi khốn khó thì hồn ma của Hoàng Thu Huệ, của
Lan, của cô gái vô danh như là thứ nước cam lồ xoa dịu nỗi cô đơn, xả cho họ
những nhọc nhằn cay đắng (Hoa lạ - Nguyễn Đình Bổn, Độc huyền, Cặp bồ với
ma). Với người chiến sĩ văn công thì cô gái áo lục như một tấm bùa hộ mệnh,
một cảm hứng nghệ thuật đích thực nâng đỡ tâm hồn anh vượt qua những gian

nan khốc liệt của chiến tranh và bao cám dỗ của thời bình (Hồn trúc - Nguyễn
Văn Thông). Điệp (Bướm trắng - Ngô Văn Phú) không kể sự nguy hiểm đến tính
mạng giúp người yêu - ân nhân đỗ đạt, trả được món nợ công danh, hồn vợ hoa sĩ
Xuân Tư chấp nhận bán mình (đồng nghĩa với việc chết thêm một lần nữa) để
cho chồng có tiền thực hiện bức tranh hằng ấp ủ (Bán cốt - Võ Thị Hảo) Rõ
ràng cái "thiên tính nữ" lúc sống vẫn còn vẹn nguyên khi nhân vật "giã từ cõi thật
để vào hư"
Ngược lại, nếu kiếp trước chịu nhiều oan khuất để đến nỗi phải chọn cái
chết tức tưởi thì họ sẽ hiện về trong sắc diện của những hồn ma báo oán, trả thù
những kẻ đã gây nỗi bất hạnh cho mình bằng vẻ ngoài khủng khiếp, bất thành
nhân dạng: "lè lưỡi ( ), mắt trợn trừng sáng quắc", "nhe hai hàm răng trắng nhởn
ra", "cái đuôi tóc hồi trước bây giờ là một con rắn ngoe nguẩy" (Người cùng phố
- Nguyễn Anh Thư); "bóng ma lõa lồ với mái tóc dài đến gót chân ôm quanh

37
người lúc ẩn lúc hiện ( ) cất lên tiếng cười nghe lạnh đến xương" (Huyền thoại
về người đẹp - Kiều Bích Hậu); hoặc "khuôn mặt ( ) trắng như sáp ( ), hai con
mắt không có lòng đen, nó chỉ tròn như hai đồng xu" (Ám ảnh có thật) Họ
chính là những tín sứ của tử thần dẫn dụ những linh hồn tội lỗi xuống địa ngục.
Nhưng cuộc sống âm cung không phải lúc nào cũng khiến nhân vật thực
hiện hành vi trả thù với trái tim lạnh băng, vô cảm. Trái lại, trong thẳm sâu của
cõi lòng nhiều thương tổn bởi hận thù kia vẫn còn âm ỉ cháy lên ngọn lửa nhân
hậu, nhân tình, nhất là khi họ đứng trước những con người giàu đức hi sinh,
chung thủy như trường hợp hồn ma của Xoan trong Huyền thoại về người đẹp
dưới đây:
"Thương chắp tay lại, giọng cô run lên vì đau khổ:
- Ôi thưa bà, tình yêu của chúng con thật tha thiết, con yêu anh ấy, anh ấy
yêu con, chúng con không thể rời nhau được. Nếu bà không thể tha cho anh ấy
thì xin bà hãy ban cho con một ân huệ.
- Điều gì vậy? - bóng ma lạnh lùng hỏi.

- Xin bà hãy cho con được chết cùng anh ấy.
- Cô còn trẻ, đời còn dài. Cô không nên chết.
- Nhưng con sống mà không có anh ấy, thì đau khổ hơn cả cái chết.

38
Xin bà hãy cho chúng con được chết bên nhau.
Bóng ma bỗng lay động, đầu gục rũ xuống. Thương thoảng nghe như có
tiếng khóc. Rồi một làn gió bay qua mặt cô, bóng ma biến mất"
Thì ra cái quan niệm đức năng thắng số, tình yêu hóa giải hận thù vẫn còn
bảo lưu giá trị ở thế giới bên kia. Nhờ thế cõi âm không còn hoang ảo, dịu vợi mà
gần gũi, ấm áp tình người, và ma cũng không còn gợi cảm giác xa lạ hay khiếp
sợ mà lung linh trong vẻ đẹp thánh thiện rất con ngưòi, bởi "hễ ai có tình thì ma
hay người đều quý" (Cặp bồ với ma).
Nếu "ma yêu" khêu gợi lòng hướng thiện ở người đọc thì "ma báo oán" lại
là sự răn đe, cảnh tỉnh. Hai kiểu nhân vật thoáng nhìn có vẻ trái ngược nhưng lại
khá thống nhất với nhau, làm nên sự đầy dặn trong chân dung nhân vật theo quan
điểm của con người hiện đại. Bởi cũng như người sống, nhân vật ma cũng tồn tại
song hành hai thái cực tình cảm "biết căm thù và biết yêu thương".
Nếu như trong văn xuôi truyền thống, hầu hết các "ma yêu" đều là nữ thì
văn xuôi hôm nay lại dành một vị trí khá trang trọng cho phái mạnh, đặc biệt là
những người lính từ giã cõi đời khi tóc còn rất xanh. Thắng tham dự những phiên
chợ rằm dưới gốc dâu cổ thụ cũng chỉ với mục đích dùng tiếng sáo trầm bổng,
mê hoặc để dẫn gọi người yêu; anh lính tên Dương đêm đêm vẫn hiện về để được
"nhìn đắm đuối vào đôi mắt Mai", để những ngón tay cứ vô thức "run bần bật"
trong bàn tay người tình (Thần Đất). Với Hiền, tình yêu của người đã khuất, như
lời chị - "nâng đỡ tâm hồn côi cút của tôi trên sa mạc cuộc đời" (Tiếng rừng).
Tương tự như thế, tình yêu lẫn trong tình đồng chí, đồng đội của Thanh là ánh
sáng hướng đạo cho Ngọc và Mĩ thoát khỏi họng súng của kẻ thù (Đốm lửa).

39

Nhưng có lẽ se thắt trái tim người đọc hơn cả vẫn là nỗi hoài nhớ trần gian đến
quắt quay của những vong hồn liệt sĩ. Không may mắn như những đồng đội khác
có được một nắm đất gửi mình, họ bị "kẹt giữa trần thế và âm cung" bởi "chết
không mồ không mả, không tên, không tuổi, không hương khói, hồn cứ dật dờ"
không sao tìm được đường về quê mẹ. Thế nhưng, cũng như người sống, anh lính
Phương trong tiểu thuyết Tàn đen đóm đỏ vẫn từng phút đợi chờ ngày hòa bình
rồi mỏi mòn mong đợi ngày được đồng đội phát hiện ra hài cốt, vẫn dành cho
người yêu (vong hồn cô gái giao liên) những tình cảm đầy thủy chung, trong
sáng. Còn Lăng, anh đã đi mấy chục năm mà vẫn luẩn quẩn trong rừng. Cho tới
một hôm, trong cuộc viễn du vô định, anh gặp một ông già râu tóc bạc phơ cho
anh một chiếc lá để gài vào vành tai; cái lá sẽ giữ cho linh hồn anh không tan ra
khi quay về chốn cũ gặp lại mẹ già và người yêu thuở trước Nỗi khát sống, khát
yêu vẫn cháy bỏng trong trái tim người lính sau khi trút hơi thở cuối cùng này
khiến chúng ta bàng hoàng xúc động xen lẫn niềm ngưỡng mộ, trân trọng bởi
một lần nữa phát hiện thêm ở họ những điều quý giá.
Ở đây tình yêu đã trở thành diệu pháp để "người hóa" nhân vật ma - "ma
khát yêu đương sẽ hóa người". Nhưng tình yêu, cái "nhịp cầu" nối hai thế giới
người - ma cũng mong manh, dễ gãy, nhất là khi nhân vật đối diện với sự thật
khắc nghiệt để rồi xót xa bừng ngộ về thực tại của mình: Dù nặng nợ và mê đắm
đến đâu họ cũng chỉ là kiếp ma, mà "tình ma liệu có được bằng người" (Bướm
Trắng), "âm dương cách trở cả một đời người thì làm sao mà chung sống với
nhau được" (Chợ rằm dưới gốc dâu cổ thụ). Cái lằn ranh mơ hồ giữa hai cõi âm
dương như đặt dấu chấm hết cho những mối tình nặng màu sắc liêu trai của họ:
Hoàng Thu Huệ phải theo hài cốt trở về quê hương, Dương, Lăng, Thắng cũng
phải ngậm ngùi " quay về xứ ma" trước khi gửi lại trần gian cái nhìn lưu luyến và
chan chứa ân tình. Vậy là thế giới bên kia dù quyến rũ bao nhiêu chăng nữa thì
cuộc đời thực tại vẫn là "điểm quy chiếu" để người sống hướng đến. Dẫu sao tình

40
yêu hư ảo như phù vân ấy vẫn để lại trong lòng người nỗi ám ảnh, day dứt khôn

nguôi về lẽ sống, về cái đẹp vụt qua như ánh sao băng giữa cuộc đời này.
Cũng là kiểu nhân vật siêu thực như ma nhưng văn xuôi hôm nay ít đề
cập đến hình tượng quỷ. Trong số 53 truyện xây dựng kiểu nhân vật này, quỷ chỉ
có 4 truyện, chiếm 7,5%. Họ là những sứ giả của Diêm phủ xuất hiện trong tác
phẩm chỉ như chất phụ gia quan trọng để nhà văn tái tạo kiểu con người dục vọng
- những nô lệ bị đồng tiền, danh lợi làm méo mó, quái dị cả nhân tính lẫn nhân
hình.
Người đọc sẽ bắt gặp ở những truyện có kiểu nhân vật này một môtip khá
quen thuộc trong văn xuôi kì ảo thế giới: môtip kí giao kèo (hoặc bán linh hồn,
lương tâm) với quỷ sứ (chẳng hạn một số tác phẩm của Balzac như Miếng da lừa,
Thuốc trường sinh, Đá, Tấm bùa ). Là kẻ mua lương tâm nên quỷ xuất hiện
trong truyện với tư thế của một thương gia chính hiệu: "dáng vẻ phong lưu đường
bệ lắm" (Trái đắng - Nguyễn Minh Dậu), "cặp mắt ( ) cân đối đến lạ kì, như
luôn luôn ở thế cân bằng trên một chiếc cân tiểu li ( ) Ở vị trí của cái xương cụt
không hề có một cái đuôi của quỷ sứ", bàn chân cũng "là một bàn chân người,
không có bộ móng guốc như chân dê", "không hề có đầu một cái sừng nào nhú
lên cả" (Ai là quỷ dữ? - Hồ Anh Thái). Tự xưng là Quỷ Vô thường thì cũng chỉ
"trùm kín mình từ đầu tới chân bằng một chiếc áo khoác màu tối", thế thôi (Giữa
trần gian và địa ngục). Nghĩa là tuyệt nhiên không có một chút dấu hiệu nào của
quỷ. Vậy quỷ dữ là ai? Lần theo diễn tiến hai cuộc bán lương tâm kì quặc của hai
nhân vật "hắn" và ông Tô Lệch trong Trái đắng và Ai là quỷ dữ ta sẽ phần nào
giải mã được điều bí ẩn này:

41
*Quá khứ của kẻ bán lương tâm: Hắn có "thói quen thấy mình là vua mỗi
khi có đồng tiền trong tay"/ Tô Lệch "là kẻ vô lương tâm", "gây nên nỗi thống
khổ cho đồng nghiệp và dân chúng".
*Tình trạng hiện tại của người bán lương tâm: thất nghiệp, ăn bám vợ/
Hoàn toàn nghỉ việc, đang ngồi chờ làm nốt một số thủ tục để về hưu.
*Diễn biến của quá trình bán lương tâm: Qua hai công đoạn:

- Lần 1: Người đàn ông lạ mặt đề nghị hắn giao vợ mình cho y, ngược lại
y sẽ cho hắn một con số để đánh đề với lời căn dặn "nhớ là không được vượt qua
giới hạn ta đã cho phép đâu đấy!" / " Người kia đưa hai tay về phía ông như đang
nhẹ nhàng tóm bắt một vật mềm và trơn nhuội. Ông bỗng lắc mạnh, hai vai đau
đớn" Sau lần này, hắn "chỉ còn một nửa là người", Tô Lệch còn lại "một nửa
lương tâm", "cảm giác là mình nhẹ đi rõ rệt".
- Lần 2: Hắn khấn vái để người kia hiện về: "Ông sẽ cho tôi nữa chứ?" -
"Được, ( ) nhưng hãy nhớ là không được tham quá! Tham là mắc tai hoa" xong
cho hắn một con số rồi biến mất/ Tô Lệch thì "có còn gì đâu mà mua".
* Tình trạng của nhân vật sau khi bán linh hồn:
- Lần1: Trở thành con bạc khát nước, "hắn chơi bạt mạng", "nướng sạch
số tiền được đề", "có gì bán cả"/ Có trong tay bạc triệu, Tô Lệch "bất ngờ cảm
thấy có thể chuộc được lỗi lầm". Hành vi chuộc lỗi bằng cách gia ân, bố thí này
khiến cơ thể nhân vật "nặng hẳn lên", "tăng trọng một trăm rưỡi kí".

42
- Lần 2: Trong lúc hắn sướng rơn vì trúng đậm, "những một triệu tám",
"gấp hai mươi lần món tiền còm con ma keo kiệt kia thí cho" thì được tin "vợ hắn
vừa bị bắt tại khách sạn với một gã đàn ông trong bộ trang phục nguyên thuỷ"/
Tô Lệch thì hầm hầm tức giận vì nghĩ mình bị kẻ kia "dìm giá".
* Kết quả cuối cùng: Vợ hắn đem hai đứa con theo chồng mới vào Nam
làm ăn. "Còn hắn đánh rơi mất mảnh giấy một triệu tám", "phát ngộ, đi lang
thang cả ngày ngoài đường"/ Tô Lệch với bộ mặt làm cho lão Tầm Man, người
chuyên yểm tà, trị quỷ phải "tái mặt", "hết hồn", "đâm nhào ra cổng quên cả
chuyện trừ tà" vì vừa phát hiện một điều khủng khiếp: "Trong nhà này không
phải chỉ có quỷ mà thôi".
Vậy là đã rõ, quỷ không ở đâu xa, nó hiện diện ngay chính trong lòng
người - mảnh đất nương náu và gieo mầm của lỗi lầm và tội ác. Chính lòng tham,
thần tượng hóa đồng tiền và sự chai lì trước nỗi bất hạnh của đồng loại như
những chất xúc tác quyết định phản ứng từ người sang quỷ. Sự xuất hiện của quỷ

- kẻ mua lương tâm - chỉ có ý nghĩa tượng trưng, là "vật truyền dẫn" để nhân vật
nhanh chóng bộc lộ cái bản chất đích thực của mình.
Việc xây dựng kiểu nhân vật này cho thấy sự kết hợp thú vị giữa Đông và
Tây, truyền thống và hiện đại (môtip bán linh hồn cho quỷ dữ, chi tiết hóa điên
và lẩm bẩm "ba - bảy - xì" của Gherman trong Con đầm pích (Puskin) và quan
niệm của Đumbatze về sức nặng của linh hồn so với thể xác trong tiểu thuyết
Quy luật của muôn đời ). Riêng môtip bán linh hồn cho quỷ dữ của văn học
phương Tây, khách quan mà nói, một khi vào Việt Nam cũng đã "nhập gia tùy
tục": Nó chỉ giữ vai trò thứ yếu, một đường viền bắt mắt, vì cốt lõi của vấn đề
trong những câu chuyện này vẫn là những quan niệm ngàn đời của ông cha được

43
tác giả của Truyền kì mạn lục nêu lên từ mấy trăm năm trước: "Thanh lòng không
bằng ít dục, dục nếu yên lặng thì lòng trống rỗng mà điều thiện sẽ vào, khí bằng
phẳng mà cái lí sẽ thắng, tà quỷ còn đến quấy nhiễu làm sao được" [4]. Hay nói
như Kim Ba của thời Tiền chiến thì "ma là bởi lòng tà mà có". Trong thời hiện
đại khi không ít giá trị bị đảo lộn bởi đồng tiền và quyền lực, cái xấu và cái ác lẫn
lộn thì sự gặp gỡ này cũng đã làm mới hoá những vấn đề đã cũ, tạo ra sức nặng
và tính cấp thiết trong tiếng kêu cảnh báo của văn xuôi hôm nay.
3. Khác với văn học dân gian Việt Nam và quan niệm mang nặng lí tính ở
phương Tây, ở đó ma quỷ luôn luôn đồng hành với cái xấu, cái ác (xấu như ma,
ác như ma, ác quỷ, quỷ dữ ), trong văn xuôi hôm nay, xuất phát từ bản chất của
nhân vật mà chúng tôi vừa đề cập, thế giới ma (quỷ) cũng chẳng khác thế giới
người. Ở đó cũng tồn tại cả hai mặt thiện và ác với đầy đủ những gương mặt,
đẳng cấp: có ma quyền thế hống hách, ma xun xoe bợ đỡ cấp trên, ma khiếp
nhược nhún nhường, ma tốt bụng hay giúp đỡ ma mới v.v (Nghĩa địa xóm
chùa). Điều này cũng bắt gặp trong Cặp bồ với ma với sự hiện diện đủ đầy mọi
giai tầng, lứa tuổi, hằn sâu bao số phận, cảnh đời: "Ma trẻ con, long tong đứa nọ
chạy theo đứa kia, dồng dồng một lũ", "ma hau háu cặp mắt nịnh, ma đỏ vằn cặp
mắt tình dục, ma hụt hơi vì tàn tạ xác thịt, ma người tanh lợm mùi tiền, ma mặt

đau đớn vì oan ức chưa cởi, bần thần bị tình duyên trắc trở. Ma tu sĩ già râu dài
Ma ôm một chồng sách trước ngực, đeo kính trắng, đầy tư lự; ma bị cưỡng hôn,
ma mười lăm tuổi bị hiếp dâm, còn ôm mặt không dám mở bàn tay cho người ta
xem mặt ". Thực chất cõi âm ở đây cũng chính là phản quan của thế giới trần
tục và hệ thống nhân vật siêu thực cũng chỉ là "quỷ vật giả thác dĩ tác hiếu kì"
(lấy nhân vật ma quỷ để gợi tính hiếu kì) [5] giữ vai trò như một tấm lá chắn hữu
hiệu để người viết gởi gắm những quan niệm, suy tư, trăn trở về cuộc đời đồng
thời cũng là đối trọng để con người sống xứng đáng với danh hiệu "hoa của đất"
mà thượng đế đã ưu ái ban tặng.

44

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Kiến Giang. Đi tìm cách tiếp cận bản tính tộc người Việt (trong
Văn hóa Việt Nam - đặc trưng và cách tiếp cận. Lê Ngọc Trà (tập hợp và
giới thiệu). NXB Giáo dục (2001) 31
2. Đỗ Lai Thúy. Từ cái nhìn văn hóa. NXB Văn hóa dân tộc, H. (1999) 168 -
169.
3. Cù Hựu, Nguyễn Dữ. Tiễn đăng tân thoại, Truyền kì mạn lục. NXB Văn
học - Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây, H. (1997) 250.
4. Sách đã dẫn; tr. 265.
5. Dẫn theo Phạm Văn Thắm. Nghiên cứu văn bản và đánh giá tác phẩm
truyền kì Việt Nam (thế kỉ XVI - XIX), Luận án Phó tiến sĩ khoa học Ngữ
văn. Viện Nghiên cứu Hán Nôm, H. (1996) 18.

TÓM TẮT
Sự bùng phát mạnh mẽ của truyện ma đương đại một phần do được kế
thừa, tiếp nối truyền thống truyện ma dân tộc, thêm vào đó là những ảnh hưởng

45

của môi trường, thời đại. Điều này góp phần mang lại sự mới mẻ, phong phú và
dân chủ của đời sống văn học những năm gần đây. Bên cạnh những đặc điểm về
mặt 'huyết thống", nhân vật ma trong văn xuôi hôm nay vẫn có những đặc trưng
riêng trong chân dung, tính cách, kiểu loại và là những tín sứ mang thông điệp
nghệ thuật tích cực của người viết.

THE GHOSTS IN VIETNAMESE CURRENT PROSE
Bui Thanh Truyen
College of Pedagogy, Hue University
SUMMARY
A part of powerfut development of the current ghost stories has inherited
and continued the tradition of nation and affects of the environment and the age
which were added to that. This has taken part in fresh, rich and democratic
points in the literature life in recent years. Beside characteristics of blood - line,
the ghosts in prose of today still have private specific traits in potraits, traits,
types ect. and they are messengers who bring active art message from authors.



46

47