Luận án truyện trinh thám việt nam nửa đầu thế kỷ XX – từ đặc trưng thể loại

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU.............................................................................................................................................1
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI.....................................................................................................................1 ﾧ
2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU......................................................................................2 ﾧ
3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU.........................................................................................3
4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.....................................................................................................4 ﾧ
5. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN..................................................................................................5 ﾧ
6. BỐ CỤC CỦA LUẬN ÁN................................................................................................................6 ﾧ
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN..........................7
1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI.....................................................7
1.1.1. Giai đoạn trước 1945............................................................................................................7 ﾧ
1.1.2. Giai đoạn từ 1945 đến 1975...............................................................................................10 ﾧ
1.1.3. Giai đoạn từ 1975 đến nay.................................................................................................12 ﾧ
1.2. ĐÁNH GIÁ VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU....................................................................................21
1.2.1. Những vấn đề đã được thống nhất.....................................................................................22 ﾧ
1.2.2. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, thảo luận..............................................................23 ﾧ
CHƯƠNG 2. DIỆN MẠO TRUYỆN TRINH THÁM VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX..................................25
2.1. KHÁI NIỆM VÀ ĐẶC TRƯNG TRUYỆN TRINH THÁM...................................................................25
2.1.1. Khái niệm truyện trinh thám...............................................................................................25 ﾧ
2.1.2. Đặc trưng thể loại truyện trinh thám..................................................................................31 ﾧ
2.1.3. Phân loại truyện trinh thám Việt Nam................................................................................41 ﾧ
2.2. QUÁ TRÌNH VẬN ĐỘNG CỦA TRUYỆN TRINH THÁM VIỆT NAM................................................47
2.2.1. Các giai đoạn hình thành và phát triển...............................................................................47 ﾧ
2.2.2. Quy luật vận động của truyện trinh thám..............................................................................50
2.2.3. Truyện trinh thám trong tiến trình hiện đại hóa văn xuôi...................................................58 ﾧ
CHƯƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM HÌNH TƯỢNG NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN TRINH THÁM VIỆT NAM NỬA ĐẦU
THẾ KỶ XX.........................................................................................................................................64
3.1. HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT..........................................................................................................65
3.1.1. Nhân vật thám tử...............................................................................................................65 ﾧ
3.1.2. Nhân vật tội phạm..............................................................................................................76 ﾧ
3.2. HÌNH TƯỢNG KHÔNG GIAN, THỜI GIAN..................................................................................83

3.2.1. Hình tượng không gian.......................................................................................................83 ﾧ
3.2.2. Hình tượng thời gian.............................................................................................................90


CHƯƠNG 4. ĐẶC ĐIỂM CỐT TRUYỆN VÀ PHƯƠNG THỨC TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN TRINH THÁM
VIỆT NAM NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX.........................................................................................................99
4.1. CỐT TRUYỆN.............................................................................................................................99
4.1.1. Vấn đề cốt truyện truyện trinh thám.....................................................................................99
4.1.2. Mô hình cốt truyện truyện trinh thám Việt Nam..............................................................103 ﾧ
4.2. PHƯƠNG THỨC TRẦN THUẬT.................................................................................................113
4.2.1. Điểm nhìn - vai kể.............................................................................................................114 ﾧ
4.2.2. Ngôn ngữ trần thuật.........................................................................................................123 ﾧ
KẾT LUẬN.......................................................................................................................................137
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ...........................................................................................140
TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................................................141
PHỤ LỤC


1
MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Đầu thế kỷ XX, xã hội Việt Nam có nhiều chuyển biến sâu sắc. Với sự gặp gỡ văn minh Phương
Tây, sự tiếp thu mạnh mẽ và rộng rãi những tinh hoa văn hoá thế giới, văn học Việt Nam đã bứt ra
khỏi hệ hình văn học trung đại, để tiến hành công cuộc hiện đại hoá. Văn học nước ta đã thay đổi
nhanh chóng, với những thành tựu rực rỡ. Đây cũng là lúc thể loại văn học trinh thám được hình
thành và phát triển.
So với các thể loại khác, truyện trinh thám xuất hiện khá muộn, tuy vậy nó lại có những bước
tiến rất nhanh. Chỉ trong một thời gian ngắn, nó đã có một diện mạo khá hoàn chỉnh, với sự góp
công của nhiều cây bút tên tuổi và số lượng tác phẩm lên đến hàng trăm cuốn. Thể loại này đã thu
hút được rất đông độc giả thuộc đủ mọi thành phần khác nhau trong xã hội. Thông qua việc tiếp thu

một thể loại của phương Tây, kết hợp với truyện vụ án phương Đông và các thể loại văn học truyền
thống, nó đã trở thành một sản phẩm tinh thần có sức hấp dẫn mạnh mẽ đối với cộng đồng. Mức
độ ảnh hưởng đến người đọc của truyện trinh thám trên thực tế là rất lớn. Đây là thể loại thường
tạo nên những con số đáng kinh ngạc về lượng sách phát hành.
Truyện trinh thám đã khẳng định được vị thế của mình trong đời sống văn học dân tộc. Tuy
vậy, thể loại này lại không được giới chuyên môn đề cao. Vì nhiều lý do, trong đó có nguyên nhân
thuộc về quan niệm, nhận thức, ngay từ khi mới ra đời, thể loại văn học trinh thám đã bị coi là
không có giá trị gì đáng kể, ngoài việc giải trí. Phần lớn các nhà nghiên cứu, thậm chí ngay cả các nhà
văn viết truyện trinh thám cũng đều xem thể loại này là một thứ văn chương “hạng hai”, xoàng xĩnh.
Truyện trinh thám bị đánh giá là thua kém các thể loại khác về giá trị thẩm mỹ, giá trị tư tưởng.
Như vậy là đã có một sự vênh lệch rất lớn trong quan niệm của giới nghiên cứu, phê bình và
công chúng thưởng thức về cùng một hiện tượng văn học. Đây là một nghịch lý trong đời sống văn
học ở nước ta. Chính vì vậy mà từ lâu nay, các nhà chuyên môn đã dành nhiều thời gian, công sức
tìm hiểu, lý giải nhiều vấn đề liên quan đến thể loại truyện trinh thám Việt Nam. Trên thực tế, trong
thời gian gần đây, đã có không ít tác phẩm được sưu tầm và tái bản để đáp ứng nhu cầu của độc giả;
mặt khác cũng đã có nhiều cuộc Hội thảo được tổ chức, nhiều công tŕnh nghiên cứu, khảo luận về
văn học trinh thám được công bố. Có thể coi đó là một sự nỗ lực trong việc đưa đến một cái nhìn
khách quan, công bằng hơn về vai trò và vị trí của thể loại truyện trinh thám Việt Nam.
Tuy nhiên, chưa thể nói rằng mọi vấn đề của truyện trinh thám đã được giải quyết một cách
sáng tỏ và thỏa đáng. Vẫn còn nhiều câu hỏi về thể loại chưa được trả lời, nhiều vấn đề cơ bản vẫn
chưa có được tiếng nói chung giữa các nhà nghiên cứu. Thậm chí còn nhiều vấn đề mang tính bản
chất của thể loại này cần được nhận thức lại. Chẳng hạn những vấn đề có tính “nhận thức luận” về
thể loại, vấn đề lịch sử hình thành, quy luật vận động, vai trò của truyện trinh thám trong tiến trình
hiện đại hóa văn học, những đặc trưng cơ bản của truyện trinh thám Việt Nam ... Nghiên cứu và giải


2
quyết đúng đắn những vấn đề trên không chỉ góp phần soi sáng một hiện tượng văn học độc đáo
mà còn mở ra một hướng nhìn mới về việc đa dạng hóa chức năng văn học trong quá trình phát
triển văn học Việt Nam hiện đại. Đây cũng là lý do thôi thúc chúng tôi thực hiện đề tài luận án.

2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
Truyện trinh thám Việt Nam được hình thành trên cơ sở tiếp thu và cải biến mô hình của văn
học Phương Tây. Đây là một phương pháp sáng tạo thích hợp được các nhà văn áp dụng trong thời
điểm giao thời. Để làm phong phú thêm cho văn học dân tộc, các nhà văn đã tạo nên một thể loại
văn học mới, chưa từng có tiền lệ trong văn học dân tộc bằng việc mô phỏng nhưng có sự sáng tạo,
tiếp biến cho phù hợp với hoàn cảnh và tâm lý độc giả bản địa. Chính vì vậy truyện trinh thám Việt
Nam vừa có dáng dấp của truyện trinh thám Phương Tây nhưng lại có những nét đặc thù.
Mục tiêu chủ yếu của luận án này là làm rõ những đặc điểm của thể loại truyện trinh thám
Việt Nam trong giai đoạn đầu thế kỷ XX trên các vấn đề: lịch sử hình thành và phát triển, quy luật
vận động; các phương diện nội dung và nghệ thuật của thể loại...
Trên cơ sở mục tiêu đã xác định như trên, luận án tập trung giải quyết những nhiệm vụ cụ thể
sau đây:
- Nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện tiến trình lịch sử của thể loại truyện trinh thám
Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX .
- Tìm hiểu những điểm đặc trưng thể loại của truyện trinh thám Việt Nam giai đoạn đầu thế
kỷ XX, thông qua việc phân tích, đánh giá các yếu tố cụ thể như thế giới hình tượng (hình tượng
nhân vật, không gian, thời gian), tổ chức tác phẩm (cốt truyện, kết cấu), phương thức trần thuật
(ngôn ngữ, giọng điệu…).
- Xác định vai trò, giá trị của thể loại truyện trinh thám đồng thời khái quát quy luật vận động
của nó trong tiến trình hiện đại hóa tiểu thuyết Việt Nam hiện đại.
Nghiên cứu truyện trinh thám Việt Nam là một việc làm cần nhiều công sức, bởi hiện tại trong
giới khoa học vẫn còn nhiều quan niệm khác nhau về những vấn đề rất cơ bản liên quan đến thể loại
trinh thám (Định nghĩa thế nào là truyện trinh thám? Truyện trinh thám ở Việt Nam xuất hiện lúc
nào? Tác giả trinh thám đầu tiên là ai? Truyện trinh thám có phải là thể loại văn học hay không?…).
Chính vì thế, bên cạnh nhiệm vụ chính, chúng tôi còn phải giải quyết những vấn đề liên quan khác,
có tính chất lý thuyết, lý luận về thể loại này. Chúng tôi coi đó cũng là những nhiệm vụ cần thiết
được giải quyết trong luận án.
3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các tác phẩm văn xuôi thuộc thể loại trinh thám xuất hiện

trong khoảng thời gian nửa đầu thế kỷ XX. Tác phẩm đó cần đảm bảo các yêu cầu cụ thể: về cốt
truyện, phải có đủ hai yếu tố cơ bản nổi bật là các sự kiện làm nên một vụ án và người điều tra (bao


3
gồm nhân vật thám tử/ một người có nghĩa khí anh hùng/ một vị quan thanh liêm/ một thanh niên
trí thức tiến bộ …). Về kết cấu, tác phẩm được tổ chức theo mô thức “đố - giải đố”, truyện kết thúc
khi vụ án được giải mã. Về văn bản, tác phẩm được viết bằng văn xuôi quốc ngữ, gồm các ấn phẩm
đã in (thành sách, đăng trên báo chí). Trên cơ sở tiêu chí như vậy, luận án của chúng tôi khảo sát các
kiểu truyện trinh thám chủ yếu sau:
- Truyện trinh thám kỳ án: Gồm một số truyện trinh thám có yếu tố kinh dị, kỳ ảo của Thế Lữ.
- Truyện trinh thám suy luận: gồm những truyện kể về nhân vật thám tử (chẳng hạn truyện Lê
Phong phóng viên của Thế Lữ; truyện thám tử Kỳ Phát, Huỳnh Kỳ của Phạm Cao Củng…).
- Truyện trinh thám mang màu sắc ái tình - hành động - võ hiệp (cốt truyện có vụ án và người
điều tra vụ án). Ở nhóm này có khi tác phẩm được đề là “ái tình tiểu thuyết”, “hành động tiểu
thuyết”, “võ hiệp tiểu thuyết, “kỳ tình tiểu thuyết” … song do chúng đáp ứng các tiêu chí của thể loại
trinh thám nên chúng tôi vẫn đưa vào. Nhóm này gồm tác phẩm của một số tác giả như Biến Ngũ
Nhy, Phú Đức, Bửu Đình, Nam Đình Nguyễn Thế Phương, Bùi Huy Phồn …
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Luận án nghiên cứu một cách có hệ thống diện mạo truyện trinh thám, một thể loại mới, xuất
hiện trong tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam. Chúng tôi sẽ tập trung làm rõ những đặc trưng
của thể loại văn học này, từ quá trình hình thành và phát triển, cho đến những đặc điểm của hình
tượng nghệ thuật, các kiểu cốt truyện và phương thức trần thuật…
Về mặt văn bản, tác phẩm được chọn để khảo sát chủ yếu nằm trong khoảng thời gian nửa
đầu thế kỷ XX. Các văn bản này được in ấn trong một khoảng thời gian rất dài, bao gồm những bản
đã được in thành sách, đăng báo, tái bản… Cũng trong giai đoạn này, mặc dù có một số tác phẩm
mang yếu tố trinh thám được nhắc đến ở công trình của các nhà nghiên cứu đi trước, nhưng do
chưa tìm được đầy đủ văn bản nên chúng tôi không đưa vào diện khảo sát. Mặt khác, do hạn chế
trong khâu xử lý văn bản, nên luận án chúng tôi không nghiên cứu các truyện trinh thám dịch,
truyện trinh thám viết bằng chữ quốc ngữ phát hành ở nước ngoài.

4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Trong quá trình triển khai đề tài, chúng tôi sử dụng các phương pháp sau đây:
4.1. Phương pháp nghiên cứu loại hình
Truyện trinh thám Việt Nam là một hiện tượng rất đặc biệt của văn học nước nhà. So với
truyện trinh thám Phương Tây, nó có nhiều điểm đặc thù, khác biệt cả về nội dung và hình thức
nghệ thuật, lẫn vai trò, vị trí… trong đời sống. Để nhận thức về đối tượng này, trong luận án chúng
tôi sử dụng phương pháp nghiên cứu loại hình. Phương pháp này được vận dụng để nhận diện,
phân loại đối tượng một cách hiệu quả.
4.2. Phương pháp cấu trúc - hệ thống


4
Phương pháp cấu trúc – hệ thống giúp chúng tôi có thể tiếp cận đối tượng một cách hợp lý,
thuận lợi. Tác phẩm truyện trinh thám được đặt trong các mối quan hệ thuộc nhiều cấp độ, mô thức
tổ chức, hệ thống khác nhau…Từ đó có thể xác định được vai trò, vị trí, đặc trưng… của thể loại
truyện trinh thám Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.
4.3. Phương pháp lịch sử
Truyện trinh thám là một thể loại văn học được hình thành và phát triển trong một giai đoạn
đặc biệt của lịch sử Việt Nam. Đây cũng là một sản phẩm văn hóa – văn học mang tính lịch sử sâu
sắc. Chính vì vậy, việc vận dụng phương pháp lịch sử là điều cần thiết. Với việc vận dụng phương
pháp này, chúng tôi có điều kiện để khảo sát một cách cụ thể sự chi phối, ảnh hưởng của hoàn cảnh
kinh tế chính trị văn hóa xã hội đối với đời sống văn học nói chung, thể loại truyện trinh thám nói
riêng.
4.4. Phương pháp so sánh
Phương pháp so sánh được sử dụng trong luận án nhằm làm nổi bật điểm tương đồng, dị biệt
giữa truyện trinh thám Việt Nam trong tương quan với truyện trinh thám của các nền văn học khác
(đặc biệt là văn học Phương Tây); nét đặc thù của truyện trinh thám so với các thể loại khác (cùng
thuộc phương thức tự sự); điểm riêng biệt độc đáo giữa phong cách nghệ thuật của các nhà văn
trinh thám tiêu biểu...
Ngoài các phương pháp vừa nêu trên, trong luận án này chúng tôi còn vận dụng các phương

pháp, thủ pháp đặc thù của tự sự học và thi pháp học để giải quyết vấn đề.
Truyện trinh thám Việt Nam là một hiện tượng văn học phức tạp. Nghiên cứu về thể loại này
đòi hỏi phải vận dụng, phối hợp nhiều phương pháp mới có thể tiếp cận chân lý nghệ thuật một
cách thấu đáo. Bởi vì phương pháp nào cũng có những ưu điểm và hạn chế nên các phương pháp sẽ
bổ sung cho nhau trong quá trình nghiên cứu.
5. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN
Luận án “Truyện trinh thám Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX – từ đặc trưng thể loại” của chúng
tôi, có một số đóng góp mới cụ thể như sau:
1/. Nhận diện một cách đầy đủ, hệ thống diện mạo truyện trinh thám Việt Nam; mô tả, trình
bày đầy đủ quá trình hình thành, phương thức tiếp thu, tiếp biến của thể loại, từ đó làm rõ vai trò và
vị trí của truyện trinh thám trong tiến trình hiện đại hóa văn học dân tộc.
2/. Xác lập nội hàm khái niệm “truyện trinh thám Việt Nam”; phân tích các kiểu truyện trinh
thám nửa đầu thế kỷ XX; khái quát đặc điểm hình tượng nghệ thuật, đặc điểm cốt truyện và phương
thức trần thuật, những đặc trưng riêng của truyện trinh thám Việt Nam trong giai đoạn này.


5
3/. Đánh giá một cách khách quan, khoa học về giá trị, vai trò, vị trí của thể loại truyện trinh
thám; đồng thời trình bày quy luật vận động của thể loại này trong tiến trình lịch sử của văn học Việt
Nam hiện đại.
Luận án cũng trình bày về những tác động, ảnh hưởng của thể loại truyện trinh thám đối với
người đọc trong việc hình thành thị hiếu thẩm mỹ, nhân cách văn hóa của cá nhân và cộng đồng.
6. BỐ CỤC CỦA LUẬN ÁN
Luận án có bố cục như sau:
1/. MỞ ĐẦU: Trình bày lý do, mục đích, đối tượng, phương pháp nghiên cứu và những đóng
góp mới của luận án.
2/. NỘI DUNG: Gồm 4 chương
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. Trong chương này,
chúng tôi tiến hành khảo sát các công trình nghiên cứu có nội dung liên quan đến đề tài luận án.
Trên cơ sở mô tả, phân tích, đánh giá tình hình nghiên cứu của giới chuyên môn về thể loại truyện

trinh thám ở Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, chúng tôi đi vào xác định những vấn đề trọng
tâm luận án tập trung giải quyết.
Chương 2. Diện mạo truyện trinh thám Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Nội dung chủ yếu của
chương này là phác thảo diện mạo truyện trinh thám trên cơ sở tìm hiểu khái niệm, đặc điểm loại
hình để xác định quy luật vận động của truyện trinh thám Việt Nam trong tiến trình văn xuôi Việt
Nam hiện đại.
Chương 3. Đặc điểm hình tượng nghệ thuật trong truyện trinh thám Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.
Trong chương này chúng tôi tiến hành nghiên cứu thế giới hình tượng (chủ yếu là hình tượng nhân
vật, không gian và thời gian nghệ thuật), để qua đó chỉ rõ những nét đặc trưng riêng của thể loại
truyện trinh thám Việt Nam.
Chương 4. Đặc điểm cốt truyện, phương thức trần thuật trong truyện trinh thám Việt Nam nửa
đầu thế kỷ XX. Chương này tập trung vào nhiệm vụ phân tích, làm rõ việc tiếp thu, tiếp biến và sự
vận dụng sáng tạo của nhà văn trinh thám Việt Nam trên hai phương diện cơ bản nhất là cốt truyện
và phương thức trần thuật trong tác phẩm.
3/. KẾT LUẬN
4/. TÀI LIỆU THAM KHẢO
5/. PHỤ LỤC
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI


6
Truyện trinh thám Việt Nam ra đời vào đầu thế kỷ XX. Trong một quãng thời gian rất dài, thể
loại này thường bị coi là “văn chương hạng hai”, ít được giới nghiên cứu chú ý. Đây là một thực tế
rất dễ nhận thấy và do nhiều nguyên nhân khác nhau chi phối, cả chủ quan lẫn khách quan. Trước
hết là bởi truyện trinh thám ở giai đoạn đầu chưa có những thành tựu thật sự nổi bật. Một trở ngại
khác là do thị hiếu thẩm mỹ của người Việt nửa đầu thế kỷ XX; họ chưa thể quen với hình ảnh nhân
vật thám tử điều tra dựa trên cơ sở tư duy logic, kết hợp với phương tiện khoa học hiện đại để phá

án. Hoạt động thám tử, điều tra vụ án theo lối phương Tây vẫn còn là những thứ xa lạ đối với người
Việt Nam vốn quen với lối truyện “kỳ án”, “công án”. Thế nên người đọc thường cho rằng truyện
trinh thám là kết quả của sự bịa đặt, hư cấu, do nhà văn tự tưởng tượng ra. Đấy là chưa kể, do sự
chi phối của quan niệm truyền thống, văn chương đích thực phải là thứ văn chương dùng để “tải
đạo”, “ngôn chí”, những thứ vốn rất mờ nhạt đối với truyện trinh thám. Bởi vậy, thể loại này đương
nhiên không được chú trọng, không được đánh giá cao. Hoạt động sáng tác, nghiên cứu, phê bình
văn học trinh thám do vậy cũng có những đặc điểm riêng.
1.1.1. Giai đoạn trước 1945
Năm 1928, tác giả S.S Van Dine (1888 – 1939, bút danh của Willard Huntington Wright), nhà
phê bình nghệ thuật, nhà văn Mỹ, đã đưa ra “Hai mươi nguyên tắc của việc viết truyện trinh thám”.
Ông cho rằng “Truyện trinh thám là một dạng của trò chơi trí tuệ. Hơn nữa, có thể nói, đó còn là
một sự thử thách mang tính thể thao, trong đó tác giả cần phải đọ sức một cách trung thực với độc
giả” [151]. Đây được coi là những nguyên lý mẫu mực về mặt lý thuyết cho các nhà văn, nhà nghiên
cứu khi tìm đến truyện trinh thám.
Ở Việt Nam, những năm đầu thế kỷ XX, các nhà văn chủ yếu tiếp xúc với truyện trinh thám
phương Tây thông qua tác phẩm của các nhà văn như Edgar Allan Poe, Conan Doyle, Agatha
Christie... Họ coi tác phẩm của các nhà văn này như một thứ khuôn mẫu trong lĩnh vực truyện trinh
thám để học hỏi, mô phỏng theo. Trong quá trình tìm tòi, thử nghiệm để sáng tác một thể loại hoàn
toàn mới mẻ như vậy, các nhà văn Việt Nam đã tạo ra một kiểu truyện trinh thám với những đặc
điểm riêng. Đó là những tác phẩm mà cốt truyện xoay quanh việc điều tra một vụ án (thường là cái
chết bí ẩn, một vụ mất cắp), có nhân vật thám tử (chuyên nghiệp hoặc không chuyên); và trong suốt
quá trình điều tra, cả tác giả và độc giả cùng khám phá bí mật cho đến kết thúc câu chuyện, vụ án
được làm sáng tỏ. Đây cũng là những những nguyên tắc cơ bản của truyện trinh thám Phương Tây
mà các nhà văn Việt Nam đã vận dụng. Bên cạnh đó, họ còn biết kết hợp với kiểu truyện “kỳ án”,
“công án” rất phổ biến trong văn học Việt Nam và văn học Trung Quốc. Sự kết hợp này đã tạo nên
một thể loại truyện trinh thám “hỗn hợp”, được pha trộn yếu tố vụ án – ái tình – hành động – võ
hiệp rất độc đáo.
Tuy nhiên, trên thực tế, hiện tượng này lại chưa được giới nghiên cứu tìm hiểu một cách đầy
đủ. Có thể nói cho đến giữa thế kỷ XX, ở Việt Nam vẫn chưa có một công trình nghiên cứu quy mô

7
nào về thể loại truyện trinh thám được công bố. Những gì được gọi là nghiên cứu thực ra chỉ là
những nhận xét, lời bàn sơ lược về một số hiện tượng cụ thể; đó thường là các bài giới thiệu, phân
tích về nội dung, nghệ thuật trong tác phẩm của một số cây bút như Thế Lữ, Phạm Cao Củng… do
chính các nhà văn thực hiện.
Trong “Lời giới thiệu” Vàng và máu, Khái Hưng đã nhận xét về hiện tượng kết hợp “bút pháp”
phương Tây và phương Đông ở các truyện trinh thám kinh dị của Thế Lữ. Nhà văn lý giải như sau:
“Tác giả những truyện Vàng và máu và Một đêm trăng đã tỏ ra có óc khoa học của Edgar Poe và tâm
hồn thi sĩ của Bồ Tùng Linh, hai nhà viết những truyện ghê gớm huyền hoặc, làm cho độc giả yếu
bóng vía phải rùng mình lúc đêm khuya” [51, tr.416]. Đưa ra đánh giá này, Khái Hưng dường như chỉ
căn cứ vào các truyện trinh thám kinh dị của Thế Lữ ở giai đoạn đầu (Vàng và máu, Một đêm trăng
xuất hiện vào năm 1934). Thực ra, khái quát như vậy về Thế Lữ là chưa đầy đủ bởi ông còn có cả loạt
truyện trinh thám suy luận (tập trung nhất là truyện về nhân vật thám tử Lê Phong) xuất hiện từ
năm 1937.
Trong khi đó, Dương Quảng Hàm lại có cái nhìn khác về tác phẩm Vàng và máu, Bên đường
thiên lôi của Thế Lữ. Nhà nghiên cứu nhấn mạnh đến “chủ đích” của tác giả khi sáng tác truyện trinh
thám kinh dị:
Ông thường công kích những điều mê tín dị đoan. Muốn đạt chủ đích ấy, ông đặt những
câu chuyện có vẻ rất rùng rợn làm cho người đọc ghê sợ, rồi đến đoạn kết, ông đem cái lẽ
khoa học ra mà giải thích các việc đã xảy ra một cách rất đơn giản, tự nhiên. Chính vì thế,
các câu chuyện có sức hấp dẫn kỳ lạ, làm cho người đọc thích thú [45, tr.9].
Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan, trong cuốn Nhà văn hiện đại, Tập II (1943), cũng dành một
phần để nói về truyện trinh thám Việt Nam. Ông đặc biệt chú ý đến Phạm Cao Củng, theo tác giả,
Phạm Cao Củng là tiêu biểu nhất trong số các cây bút theo đuổi thể loại văn học này. Vũ Ngọc Phan
cho rằng :
Trong các tiểu thuyết trinh thám của Thế Lữ, Bùi Huy Phồn và Phạm Cao Củng, chỉ có tiểu
thuyết của Phạm Cao Củng là có phần đặc sắc hơn..., các truyện trinh thám của Bùi Huy
Phồn mang tính chất “hoạt kê” ... cách điều tra, phán đoán sự việc mà ông miêu tả trong
truyện còn đơn giản, nhiều yếu tố ngẫu nhiên, vô lý [89, tr.53].

Có thể thấy Vũ Ngọc Phan đã đánh giá cao sự sáng tạo của Phạm Cao Củng trong việc tiếp
biến một thể loại văn học có nguồn gốc từ phương Tây. Ở đây cái nhìn của ông đối với Thế Lữ có
phần gần gũi với Khái Hưng. Theo Vũ Ngọc Phan thì “Về tiểu thuyết, tuy loại truyện trinh thám của
Thế Lữ chưa thành công, nhưng về những truyện ghê sợ, ông đã chứng tỏ là một tiểu thuyết gia có
biệt tài, nghệ thuật viết tiểu thuyết của Thế Lữ ở đây đã lên tới trình độ cao” [89, tr.54]. Điều đáng
lưu ý là Vũ Ngọc Phan tuy đề cao khả năng của Thế Lữ trong các tác phẩm trinh thám kinh dị (ông


8
gọi là “truyện ghê sợ”) nhưng không hiểu vì sao ông lại không thừa nhận sự thành công của Thế Lữ
trong loạt tác phẩm viết về thám tử Lê Phong.
Đối với các tác giả chỉ viết một vài truyện mang màu sắc trinh thám như Thúy Am ( Anh hùng
tương ngộ, Cái hầm bí mật, Người hay ma), Cuồng Sĩ (Ai giết quan tòa), Vũ Đình Tuyết (Mảnh giấy bí
mật, Con ma đeo kính Vuông khăn đẩm máu), một số tác phẩm do Tân Dân Quán xuất bản không ghi
tên tác giả như Con khỉ giết người, Xác chết chạy đi đâu … hầu như rất ít hoặc không được các nhà
nghiên cứu nhắc đến.
Ngoài các bài viết về tác giả cụ thể vừa kể trên, một số nhà nghiên cứu, nhà văn cũng đề cập
đến những vấn đề chung của thể loại trinh thám. Nhà văn Nguyễn Công Hoan cũng có thái độ không
mấy thiện cảm về truyện trinh thám. Tác giả giễu cợt nhân vật “thám tử” trong truyện Cái lò gạch bí
mật (với đề từ: Truyện trinh thám An Nam), một kẻ có cái gì đó không bình thường: “Trinh độ này
thích đọc truyện trinh thám Tây, và cả ngày, lúc nào anh cũng có vẻ bí mật, hay nhận xét từng cái cử
chỉ cỏn con của người khác, và hay suy xét tâm lý người ta bằng những câu vụn vặt mà anh nghe lóm
được. Anh muốn làm nhà trinh thám thứ nhất của nước Việt Nam” [155, tr.3]. Kết thúc truyện, tang
vật mà nhà thám tử tìm thấy sau nhiều ngày theo dõi kẻ tình nghi: “Tang vật đó to bằng vành khăn
đàn bà, cuộn khoanh lù lù trên mặt đất thành một bãi, đầu hình búp măng, màu vàng, mà ở đuôi là
có hơi ngắn, thôi thối … [155, tr.3].
Nhìn chung, hầu hết những công trình nghiên cứu về truyện trinh thám trong giai đoạn nửa
đầu thế kỷ XX chỉ tập trung vào hai tác giả ở miền Bắc, nhưng chủ yếu tập trung vào nhóm truyện
kinh dị. Mặc dù có biểu dương sự sáng tạo của nhà văn Việt Nam trong việc tiếp thu thể loại văn học
phương Tây, nhưng lại không thực sự coi trọng giá trị của thể loại truyện trinh thám ở Việt Nam.

1.1.2. Giai đoạn từ 1945 đến 1975
Lịch sử Việt Nam, kể từ 1945 đến 1975 vận động theo một tiến trình rất đặc biệt. Năm 1945,
cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, đánh dấu một giai đoạn
lịch sử: chấm dứt sự hiện hữu của chế độ thực dân – phong kiến. Nhưng chỉ trong một thời gian
ngắn, lịch sử dân tộc lại bước vào một hoàn cảnh mới: từ 1945 đến 1954, nổ ra cuộc kháng chiến
chống Pháp; từ 1954, đất nước chia đôi thành Miền Nam và Miền Bắc. Từ đây, mỗi miền là một thể
chế chính trị, có nền kinh tế, đời sống văn hóa riêng; và tương ứng với đó là một nền văn học phát
triển theo những đường hướng, đặc điểm riêng. Tình trạng này kéo dài đến 1975, khi đất nước
được thống nhất.
Ở Miền Bắc, để đáp ứng yêu cầu thực tế của đời sống, các nhà văn đã tạo nên một nền văn
học mới – văn học Cách mạng. Trong hoàn cảnh cả xã hội dốc sức cho hai nhiệm vụ chính là xây
dựng miền Bắc xã hội chủ nghĩa và đấu tranh thống nhất nước nhà, văn học cũng được huy động
như một nguồn lực để phục vụ sự nghiệp chung. Văn chương được coi là vũ khí chiến đấu chứ
không còn là phương tiện giải trí. Chính vì vậy mà thể loại truyện trinh thám ở miền Bắc, để có thể


9
thích nghi với hoàn cảnh mới, đã chuyển sang một dạng khác, đó là trinh thám tình báo, phản gián
theo ảnh hưởng văn học các nước Xã hội chủ nghĩa (tiêu biểu là Liên Xô, Trung Quốc). Lối truyện
trinh thám phổ biến chặng đầu thế kỷ XX đã không còn. Thay vào đó là sự “biến dạng” của thể loại
để trở thành các tiểu phẩm dưới hình thức “câu chuyện cảnh giác”, “chuyện vì an ninh tổ quốc”.
Ngoài ra, còn có các truyện trinh sát – hình sự viết về chiến công phá án của lực lượng công an hoặc
một số truyện tình báo được dịch từ nước ngoài. Trong bối cảnh đó, không khó lý giải tình trạng
thưa vắng các công trình nghiên cứu về thể loại truyện trinh thám.
Ở Miền Nam, kể từ năm 1954, truyện trinh thám cũng hầu như không phát triển; thật hiếm có
những sáng tác mới thuộc thể loại này được xuất bản. Chính vì vậy mà tình hình nghiên cứu truyện
trinh thám cũng không có gì đáng kể. Tuy nhiên, trong các công trình nghiên cứu văn học sử dùng
cho học đường, một số nhà nghiên cứu (phần lớn là các giáo sư đại học) cũng có đề cập đến các tác
giả, tác phẩm trinh thám.
Tác giả Phạm Thế Ngũ, trong Việt Nam Văn học sử giản ước tân biên (1965), đã dành 11 trang

đánh giá về mảng truyện kinh dị lãng mạn và truyện trinh thám của Thế Lữ. Theo Phạm Thế Ngũ,
bên cạnh một Thế Lữ mở đường cho Thơ mới còn có một Thế Lữ văn xuôi đặc sắc. Tuy nhiên, truyện
trinh thám của Thế Lữ cũng có nhược điểm: “Tiểu thuyết của ông cao quá, lấy làm truyện những
điều lạ quá, làm nhân vật những người hiếm quá... Cao quá cả ở cách viết săn sóc chải chuốt, cách
lập luận khoa học tỷ mỷ, vì vậy không phổ biến trong độc giả trung bình.... Các tác phẩm trinh thám
của ông có nhiều tình tiết phi lý, không gian và thời gian truyện ngắn và hẹp một cách khiên cưỡng
[77, tr.214]. Phạm Thế Ngũ cho rằng “thể loại tiểu thuyết này ngay bản chất của nó, không có lợi thú
văn học lắm.” [77, tr.214].
Tác giả Lê Huy Oanh đã đi sâu tìm hiểu nghệ thuật xây dựng cốt truyện và nghệ thuật kể
chuyện trong truyện trinh thám kinh dị của Thế Lữ và kết luận: “Vàng và máu là một kỳ công nghệ
thuật đáng được khâm phục. Ở đó, bao nhiêu li kì rùng rợn được dàn dựng công phu, hấp dẫn” [86,
tr.55].
Bên cạnh các tác giả truyện trinh thám gốc miền Bắc như Thế Lữ, Phạm Cao Củng, một tác giả
miền Nam là Phú Đức cũng được nhắc đến. Một số cây bút như Thượng Sỹ, Vũ Bằng, Ngọa Long… đã
đề cập đến nhiều vấn đề trong sáng tác của nhà văn Phú Đức và khẳng định “chỉ với cái tên tác giả
Phú Đức là đủ đảm bảo, đủ lôi kéo bạn đọc rồi; nhưng phải nhìn nhận là trong tất cả tiểu thuyết của
Phú Đức thì chỉ có bộ Châu về hiệp phố là hay hơn hết” [102, tr.25].
Nhìn chung, so với trước, giai đoạn 1945 – 1975, truyện trinh thám không phát triển và có thể
nói là lịch sử thể loại đã bị đứt đoạn. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng tác phẩm trinh thám
không còn giữ được sức cuốn hút mạnh mẽ như trước; bản thân các nhà văn cũng không dành
nhiều tâm sức để sáng tác. Ngay cả những người vốn sở trường trong địa hạt truyện trinh thám
cũng không còn duy trì mạch thể loại: Thế Lữ chuyển sang viết kịch, Bùi Huy Phồn làm thơ và viết


10
tiểu thuyết, Phạm Cao Củng và các nhà văn Nam Bộ không có nhiều sáng tác mới… Đương nhiên,
tình hình nghiên cứu truyện trinh thám cũng không thể khởi sắc được.
1.1.3. Giai đoạn từ 1975 đến nay
Sau năm 1975, đất nước hòa bình thống nhất, lịch sử chuyển sang một giai đoạn mới. Tuy vậy,
đời sống văn học vẫn chưa có những biến chuyển mang tính đột phá. Văn học vẫn tiếp tục mạch vận

động như cũ, từ cảm hứng chủ đạo cho đến phương pháp sáng tác, nghệ thuật thể hiện. Trong hoạt
động nghiên cứu, nhận thức về văn học, các dòng văn học không nằm trong hệ quy chiếu của chủ
nghĩa hiện thực và hiện thực xã hội chủ nghĩa tiếp tục bị phê phán một cách nghiêm khắc. Tác giả Vũ
Đức Phúc, trong một bài viết với tựa đề “Truyện trinh thám” (1981), đã dành nhiều trang giới thiệu
lịch sử hình thành truyện trinh thám thế giới, với những tác gia tiêu biểu như Honoré de Balzac,
Charles Dickens, E. Allan Poe …. Theo tác giả, điều đáng kể trong truyện trinh thám chính là hiện
thực xã hội (tư bản) mà nhà văn đã tập trung phản ánh, mô tả với tinh thần phê phán. Đánh giá về
truyện trinh thám Việt Nam, nhà nghiên cứu đưa ra một kết luận khá bất ngờ: “Truyện trinh thám có
ảnh hưởng tiêu cực đến xã hội” [91, tr.36]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Hoành Khung trong “Lời giới
thiệu” Văn xuôi lãng mạn Việt Nam 1930 – 1945, đã phân chia truyện của Thế Lữ chi tiết hơn, tác giả
viết: “Ông được biết trước hết là ở loại truyện kinh dị (...) rồi loại truyện tình lãng mạn đường rừng
(...) và nhất là truyện trinh thám, ông là một trong những người dẫn đầu về thể loại tiểu thuyết ở
nước ta” [55, tr.423]. Ông xếp sáng tác của Thế Lữ thành nhiều nhóm khác nhau, trong đó đáng chú
ý là “truyện kinh dị”, “truyện trinh thám”, “truyện đường rừng”. Nguyễn Hoành Khung đánh giá về
văn nghiệp của Thế Lữ cả hai giai đoạn trước và sau cách mạng tháng Tám: Thành công nhất của nhà
văn vẫn là truyện trinh thám. Đồng thời, tác giả cũng nhận định về thể loại truyện trinh thám Việt
Nam: Chính cái “phụ đề” ghi bên cạnh tên truyện “Truyện trinh thám An Nam” của nhà văn Nguyễn
Công Hoan, cho thấy cái nhìn khắt khe về thể loại truyện trinh thám Việt Nam của nhà văn hiện thực
Nguyễn Công Hoan. Bình luận về truyện ngắn này, Nguyễn Hoành Khung cho rằng “Thiên truyện
thường được xem như một ngón đòn “đả kích khá trúng thứ văn chương” hiện đại, “lai căng toàn
những chuyện ly kỳ rẻ tiền” [54, tr.7]. Nhà văn trinh thám “hoạt kê” Bùi Huy Phồn, trong “Đôi lời
tâm sự cùng bạn đọc” in trong tác phẩm Lá huyết thư (tái bản năm 1989) nhận định:
“Trong những năm cuối thập kỷ 20 đầu thập kỷ 30 bên cạnh những tiểu thuyết ... chứa
chan lòng yêu nước thương nòi, chúng ta còn bị một thứ bịnh dịch điên loạn về các loại
truyện phong thần, kiếm hiệp, dao bay, trinh thám ... tung ra từ bốn phương tám hướng
để ngu dân, đầu độc đông đảo thanh niên hồi bấy giờ, thứ bịnh dịch cũng không kém
phần nguy hiểm như các thứ truyện trinh thám rẻ tiền, truyện về những vụ án hình sự
đương ăn dỗ tiền và mê hoặc con em chúng ta ngày nay” [ 93, tr. 6].
Từ năm 1986 trở đi, đất nước bước vào thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế. Đây cũng là lúc
các nhà nghiên cứu bắt đầu có sự thay đổi trong cách nhìn nhận, đánh giá về các hiện tượng văn

11
học. Thể loại truyện trinh thám do vậy cũng được nghiên cứu một cách thận trọng, với một thái độ
khách quan, khoa học hơn. Ít thấy những lời phê phán gay gắt dành cho thể loại văn học này như
trước đây; thậm chí có những tác giả đặt lại vấn đề, xác định lại vai trò, vị trí của truyện trinh thám
trong đời sống văn học. Trong bối cảnh đó, xuất hiện rất nhiều bài viết, công trình nghiên cứu về các
vấn đề liên quan đến thể loại truyện trinh thám Việt Nam.
Nhà thơ Tế Hanh trong bài “Thương tiếc nhà thơ Thế Lữ”, cho rằng: “Thế Lữ thích viết những
truyện li kì nhưng cấu trúc lúc nào cũng rõ ràng, khoa học như Vàng và máu, Bên đường thiên lôi (...).
Ở anh, cái chất mở đường đi tiên phong thật rõ ràng trong thơ, trong truyện, trong báo chí, sân
khấu” [45, tr.382 - 383].
Phan Trọng Thưởng với bài viết “Thế Lữ nghệ sĩ hai lần tiên phong”, nhận xét:
Chỉ sau khi tập Mấy vần thơ ra đời được ít lâu, Thế Lữ dần chuyển sang lĩnh vực văn xuôi
với hai sở trường là tiểu thuyết ly kỳ rùng rợn và tiểu thuyết trinh thám như Vàng và máu
(Đời nay-1937), Bên đường thiên lôi (1936); Mai Hương và Lê Phong (1937). Với Vàng và máu
(tiểu thuyết kinh dị), ông có thể được coi là tác giả đạt đỉnh cao nghệ thuật của loại truyện
này. Điều đáng chú ý là sự thay đổi thể loại ở Thế Lữ đồng thời cũng kéo theo cả thế giới
nghệ thuật trong sáng tác của ông. Nếu như ở thơ Mới ông thích cõi tiên, ở truyện trinh
thám ông thích cõi đời thì ở truyện li kỳ, rùng rợn, ông thích cõi âm [112, tr.13].
Nhà nghiên cứu đã không quên đề cao đóng góp quý báu của Thế Lữ trong việc mở ra khuynh
hướng văn chương mới cho nhóm Tự lực văn đoàn.
Tác giả Hoàng Minh Châu đã tỏ ra đồng tình với nhận định trên, khi cho rằng: “Nhưng có lẽ
các nhà văn hiện nay và cả độc giả, nếu có dịp đọc lại những truyện trinh thám của Thế Lữ - nhà thơ,
ắt sẽ ngạc nhiên mà kêu rằng … viết truyện trinh thám được như ông không phải dễ!” [13, tr.28].
Tác giả Hoài Việt khẳng định: “Thế Lữ là một nhà thơ, nhà văn giàu tưởng tượng, giàu mộng
mơ nhưng ông lại rất tỉnh táo trong phương pháp suy luận khoa học” [123, tr.109].
Nhà nghiên cứu Nam Chi lại cho rằng: “Thế Lữ viết truyện trinh thám, truyện li kì dù hay dù dở
đều phải hợp lý… hợp lý trong tình tiết thì phải thuận lý trong câu văn. Thế Lữ đã đưa vào trong tiểu
thuyết Việt Nam cấu trúc câu văn Tây phương, minh bạch khúc chiết mà vẫn giữ được dáng dấp

mềm mại của câu nói Việt Nam” [135]. Đây là một trong những nhận định sâu sắc về nghệ thuật viết
truyện trinh thám của Thế Lữ.
Trong Thế Lữ - Tác gia và tác phẩm của Phạm Đình Ân, với bài viết “Thế Lữ và năm hình mẫu
truyện trinh thám Edgar Poe”, tác giả Kim Oanh đã so sánh, chứng minh năm truyện trinh thám của
Thế Lữ đã chịu ảnh hưởng mẫu hình của nhà văn Mỹ Edgar Poe và kết luận: “Chất duy lý khoa học
phương Tây được quyện lẫn với tính chất ma quái huyền bí của Bồ Tùng Linh và cái kỳ ảo hoang
đường của truyện truyền kỳ dân gian Việt Nam là thành màu sắc truyện trinh thám Thế Lữ” [5,
tr.12].


12
Tác giả Hoài Anh cho rằng: “Thế Lữ cả thơ và truyện đều có hơi hướng Poe, nặng về duy mỹ
mà không đau khổ đến mức bệnh hoạn, tuyệt vọng như Baudelaire” [2, tr.13]. Riêng Đỗ Lai Thúy
khẳng định: “Thế Lữ là người khởi điểm của những khởi điểm”, tên tuổi của ông gắn liền với quá
trình hiện đại hóa văn học Việt Nam và ông cũng là một trong những người đặt nền móng cho thể
loại truyện trinh thám Việt Nam.
Nhà nghiên cứu Lê Đình Kỵ tiếp tục đề cao về mảng truyện trinh thám của Thế Lữ: “Loại sáng
tác này cho ta thấy một Thế Lữ có tài quan sát, có óc quan sát sắc bén, có trí tưởng tượng dồi dào,
cho nên dù ít đề cập đến vấn đề gì quan trọng về xã hội và nhân sinh nó vẫn được đón nhận và được
tìm đọc một cách lý thú. Cho đến nay, trong lịch sử văn học Việt Nam, không thấy có tên tuổi nào
đáng được xếp cạnh Thế Lữ trong loại sáng tác khá độc đáo này” [57, tr.55-56].
Trong số các công trình, bài viết về truyện trinh thám và truyện đường rừng của Thế Lữ, lời
nhận xét, bình phẩm của Văn Giá trong “Lời tựa” (tái bản) là một cách nhìn khá mới mẻ về truyện
trinh thám:
Ở cả hai loại trên, Thế Lữ đều có những đóng góp xuất sắc, chúng ta nhận ra một thời đại
dân chủ trong văn học, chỉ có dân chủ trong sáng tạo, trong cảm quan của tác giả, trong sự
ganh đua, thể nghiệm bạo dạn và tự tin của nhà nghệ sĩ, chúng ta mới thấy sự bùng nổ của
nhiều thể loại văn học đến thế, và cũng chỉ có dân chủ, nên ở mỗi thể loại mới có những
đỉnh cao đẹp đẽ và kỳ thú đến thế [39, tr.13].
Từ đó, tác giả đưa ra kết luận, cái tạo nên sức hấp dẫn của tác phẩm là do tài năng của người nghệ sĩ

kết hợp với tinh thần dân chủ, tự do sáng tạo.
Về những sáng tác của Phạm Cao Củng, nhà nghiên cứu Phạm Tú Châu đã so sánh kết cấu
truyện của Phạm Cao Củng và Trình Tiểu Thanh ở Trung Quốc. Bà cho rằng:
Có thể nói đây là sự gặp gỡ đầu tiên giữa Trình Tiểu Thanh và Phạm Cao Củng – hai tiểu
thuyết gia trinh thám không hề quen biết, không hề có thông tin gì nhau – về kết cấu của
truyện trinh thám. Tiếp đó hai ông cũng gặp gỡ nhau ở chỗ xây dựng nhân vật chính là một
thám tử có trình độ vận dụng lý luận học và óc quan sát để phân tích sự việc, gỡ dần ra
đầu mối chính [12, tr. 28].
Đồng thời, Thy Ngọc trong “Truy tìm truyện trinh thám Việt Nam” đánh giá cao tinh thần Việt
hóa cốt truyện của Phạm Cao Củng. Tác giả cho rằng: “Phạm Cao Củng dù là học hỏi phương Tây,
nhưng ông ấy cũng biết “thổi” cho nhân vật một tính cách Việt, tâm hồn Việt, đời sống Việt cùng
những phẩm chất được ưa chuộng ở phương Đông, như trọng nghĩa khí, tình cảm, đạo đức, coi
thường tiền bạc, không hành động vì thù lao” [147].
Đồng tình với ý kiến trên của Thy Ngọc, Phạm Tú Châu nêu rõ:
Cái đặc biệt mà người ta thấy ở tiểu thuyết trinh thám suy luận của Phạm Cao Củng là
tuy vay mượn một thể loại văn học phương Tây nhưng ông đã Việt Nam hóa rất tài tình,
cộng thêm phần sáng tạo riêng có. Những nhân vật và khung cảnh trong truyện của ông


13
đều có tính chất Việt Nam, hợp với trình độ người Việt hiện thời, không nhặt nhạnh
những mẩu truyện ly kỳ của Tây phương và cố gò ép vào những khung cảnh lai Việt lai
Pháp [24, tr.12].
Nhà văn Trần Thanh Hà trong bài viết “Tiểu thuyết trinh thám Việt Nam phải thoát ra khỏi lối
tả chân” đã đưa ra nhận định một cách khái quát: Truyện trinh thám Việt Nam ra đời muộn so với
trinh thám phương Tây hẳn một thế kỷ (tính từ Edgar Allan Poe cho đến cuốn trinh thám đầu tiên
của Phạm Cao Củng in năm 1936). Nó có khởi đầu khá rôm rả với mấy xê-ri của Phạm Cao Cũng và
Thế Lữ, nhưng bị đứt đoạn do chiến tranh [145].
Trong giai đoạn cuối thế kỷ XX, các nhà nghiên cứu vẫn tiếp tục đánh giá cao các tác phẩm
trinh thám của Thế Lữ. Đồng thời, tác phẩm của Phạm Cao Củng bước đầu cũng được giới nghiên

cứu nhận định và phổ biến rộng rãi để người đọc có cái nhìn đa chiều về tài năng của hai nhà văn
trinh thám đích thực. Tuy nhiên, nổi bật nhất vẫn là những khám phá mới về những tác phẩm mang
màu sắc trinh thám – ái tình – hành động mà trước đây người đọc ít được tiếp cận.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Trung đã có cái nhìn rất mới về văn học Nam Bộ, trong đó có tiểu
thuyết trinh thám. Theo tác giả: “Truyện trinh thám Nam Bộ phát triển rất sớm, ảnh hưởng truyện
kỳ án võ hiệp của Trung Quốc và phù hợp với tính cách của người dân Nam Bộ nên được hưởng ứng
rất rộng rãi” [121, tr.137].
Một số nhà nghiên cứu khác như Đoàn Lê Giang, trong công trình “Văn học quốc ngữ Nam Bộ
từ cuối thế kỉ XIX đến 1945 - Thành tựu và triển vọng nghiên cứu”, đã khái quát, giới thiệu về diện
mạo của các tác giả, tác phẩm truyện trinh thám ở miền Nam những năm đầu thế kỷ XX, và đã
khẳng định: “Những phát hiện gần đây cho thấy Biến Ngũ Nhy mới là nhà văn trinh thám đầu tiên và
sớm nhất của Việt Nam” [42, tr.3].
Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Xuân thừa nhận một thực tế rằng “Loại truyện trinh thám hành
động của Phú Đức, Nam Đình ở trong Nam đã kích thích các nhà văn ngoài Bắc viết loại sách tương
tự, vì nó ăn khách quá trời” [142]. Tác giả Nguyễn Thị Thanh Xuân với bài viết “Phú Đức - Một mẫu
hình nhà văn Nam Bộ đặc biệt đầu thế kỷ XX”, đã phân tích khá chi tiết về cách đặt nhan đề, cách xây
dựng nhân vật trong truyện trinh thám của Phú Đức và kết luận “nhân vật trong truyện trinh thám
của Phú Đức còn hơi gượng” [125, tr.19-23]
Tác giả Lê Tiến Dũng, Hồ Khánh Vân trong bài “Bửu Đình - Nhà tiểu thuyết Nam Bộ” cho rằng:
“Màu sắc trinh thám trong tiểu thuyết Bửu Đình in đậm ở tình huống truyện, còn ở tình tiết truyện
thì màu sắc này không rõ nét như các tác phẩm trinh thám. Bao giờ Bửu Đình cũng xây dựng tác
phẩm dựa trên tình huống có tính vụ án. Một vụ giết người, một vụ mất cắp…, tình huống truyện
này thành cái khung bọc quanh tác phẩm, và toàn bộ cốt truyện được triển khai theo tình huống ấy
để hướng đến mục đích cuối cùng là “phá án”. Thế nhưng, so với những tác phẩm trinh thám khác


14
thì tính trinh thám của Bửu Đình chỉ dừng lại ở mức độ khởi đầu… tình tiết trong tiểu thuyết trinh
thám của Bửu Đình không đạt đến độ chín muồi của nghệ thuật tiểu thuyết trinh thám” [27, tr.4].
Nhận xét về sáng tác của Biến Ngũ Nhy, các tác giả Nguyễn Kim Anh, Hà Thanh Vân, Nguyễn

Thị Trúc Bạch cho rằng:
Tác phẩm Kim thời dị sử của Biến Ngũ Nhy được coi là cuốn tiểu thuyết trinh thám đầu
tiên của văn học Việt Nam hiện đại, nó mang dáng dấp của một tiểu thuyết phương Tây
hiện đại và giá trị của nó trong văn học sử đã được ghi nhận và thành quả của Biến Ngũ
Nhy, người đi tiên phong mở đường trong lãnh vực này đã được một số cây bút sau ông
như Phú Đức, Nam Đình Nguyễn Thế Phương, Sơn Vương … ở Nam Bộ và Thế Lữ, Phạm
Cao Củng … ở miền Bắc nối tiếp [4, tr.163].
Cũng trong công trình Tiểu thuyết Nam bộ cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, Hà Thanh Vân nhận
định: Tiểu thuyết Nguyễn Thế Phương hầu hết thuộc thể loại trinh thám li kì, hấp dẫn. Yếu tố li kì và
hiện đại được ông nhấn mạnh. Và phong cách viết của ông rất gần với nhà văn Phú Đức, tuy nhiên
văn phong không thật sắc sảo, dường như những tiểu thuyết này được viết để đăng báo dài kỳ ông
không mấy quan tâm trau chuốt ngôn từ … nhiều chi tiết còn bất hợp lý, tỏ ra dễ dãi, không thuyết
phục người đọc…. Có thể nói, ông cùng với Biến Ngũ Nhy, Phú Đức và một số tác giả khác đã có công
xây dựng một dòng tiểu thuyết trinh thám, võ hiệp, kỳ tình, phiêu lưu mạo hiểm làm phong phú
thêm bức tranh đa dạng, nhiều màu sắc của tiểu thuyết Nam bộ đầu thế kỷ XX [4, tr.439].
Theo nhà nghiên cứu Võ Văn Nhơn thì Biến Ngũ Nhy, Nam Đình Nguyễn Thế Phương và Phú
Đức là những nhà văn trinh thám sớm nhất của Việt Nam: “Trước 1945, Châu về hiệp phố của Phú
Đức có lẽ là bộ tiểu thuyết được độc giả Nam kỳ say mê nhất, và là bộ tiểu thuyết có độ dài kỉ lục mà
chưa tác phẩm nào có thể vượt qua. Tác phẩm được khởi đăng trên Trung lập báo năm 1926” [85,
tr.37]. Xét về cấu trúc và độ dài, Nam Đình là một “kiện tướng”, tác phẩm của ông luôn pha trộn
giữa chất trinh thám và ái tình, văn phong mộc mạc, nhưng tình tiết khá hấp dẫn. Võ Văn Nhơn cho
rằng: “Các tác phẩm chính của Lê Hoàng Mưu hầu hết đều thuộc thể loại trinh thám hấp dẫn và li kì”
[85, tr.26-35] .
Nhị Linh trong bài viết “Văn học trinh thám Nam Bộ đầu thế kỷ XX” nêu vấn đề: Do những
cách ngăn về địa lí và những đặc thù về lịch sử, nên văn học sử Việt Nam dường như vẫn còn bỏ sót
hoặc “làm lơ” các nhà văn tiền phong, có nhiều đóng góp vào thể loại văn học trinh thám, viễn
tưởng, phiêu lưu ở Nam Bộ đầu thế kỉ XX.
Tại cuộc Hội thảo “Văn học trinh thám có phải là văn học” ở Hội chợ sách lần thứ 6 do Công ty
Nhã Nam tổ chức tại Sài Gòn từ ngày từ 15.03 đến 20.03.2010, Nguyễn Minh Hoàng, đã khái quát:
“Làm sao không nể, đọc và hồi hộp như quả bom nổ chậm. Ai cho rằng truyện trinh thám chỉ cốt để

giải trí nhưng tôi lại nghĩ khác, chính nó là thước đo của một nền văn học” [148]. Tác giả Cao Việt
Dũng lý giải: Nếu coi những cuốn truyện hình sự vẫn được bán hoặc cho thuê đầy rẫy trên thị


15
trường hiện nay là truyện trinh thám thì bạn đã hạ thấp thể loại này, những người hâm mộ chân
chính của văn học trinh thám đích thực sẽ dễ dàng kể ra nền tảng trinh thám của vô số tác phẩm
lớn, cả văn học lẫn điện ảnh.
Nhà nghiên cứu kiêm dịch giả Nguyễn Tiến Văn thì đưa ra nhận định: Văn học trinh thám đã
từng có một lịch sử phát triển khá lâu và lớn mạnh tại Việt Nam, có thể kể, đó là từ dòng trinh thám
của Trung Quốc thông qua những câu chuyện dạng Bao Công, đến dòng trinh thám châu Âu tràn vào
Việt Nam những năm trước 1945. Các tác phẩm trinh thám đáp ứng được nhiều yêu cầu của bạn
đọc như tâm lý an lòng, sự trừng phạt đối với tội ác…Nhà báo Yên Ba lại không đồng tình với ý kiến
trên nên. Trong bài viết: “Từ thám tử Kỳ Phát đến điệp viên Nguyễn Thành Luân", tác giả cho rằng:
Sách trinh thám ở Việt Nam không có một lịch sử lâu dài. Lý do là vì chữ quốc ngữ mãi đến những
năm đầu tiên của thế kỷ XX mới dần được truyền bá và hoàn thiện, theo đó văn học chữ quốc ngữ
cũng mới được hình thành. Theo tác giả thì nếu tạm coi việc ra đời tiểu thuyết Tố Tâm của Hoàng
Ngọc Phách do nhà in Nam Kỳ (Hà Nội) xuất bản năm 1925 như là cuốn tiểu thuyết đầu tiên theo
đúng nghĩa của nó trong nền văn học chữ quốc ngữ Việt Nam, thì văn học trinh thám phải đợi hơn
mười năm sau mới có cuốn tiểu thuyết đầu tiên với hai nhân vật thám tử Kỳ Phát và Lê Phong phóng
viên của Phạm Cao Củng và Thế Lữ đã làm say mê người đọc Bắc Hà một thời.
Mặc dù tác phẩm Mảnh trăng thu của Bửu Đình, được xuất bản năm 1930, tác phẩm đã mang
những yếu tố trinh thám vụ án (có giết người, truy tìm thủ phạm), thế nhưng tác giả cũng chỉ đề là
“ái tình tiểu thuyết”, kể về truyện tình ái của một lớp thanh niên thời bấy giờ lồng trong khung cảnh
của một vụ án... [144]. Trong Hội thảo, các diễn giả không chỉ đề cập đến đặc trưng thể loại, vai trò
của truyện trinh thám mà còn nhấn mạnh những đóng góp của truyện trinh thám như là một thể
loại văn học. Đồng thời, Hội thảo còn đặt vấn đề về nguồn gốc truyện trinh thám Việt, tác giả và tác
phẩm trinh thám Việt đầu tiên? Mặc dù có một số ý kiến chưa thống nhất về cách đánh giá nhưng
Hội thảo đã đem đến cho độc giả những cái nhìn mới cùng sự quan tâm đặc biệt về thể loại truyện
trinh thám Việt Nam.

Vấn đề thể loại cũng thu hút được nhiều ý kiến của các nhà nghiên cứu, phê bình. Tác giả Thy
Ngọc đã băn khoăn: “Cái gọi là “dòng văn học trinh thám Việt Nam” chỉ là một vạch rất đỗi mờ nhòe
và đứt gãy trong lịch sử văn học nước nhà” [147]. Nhà văn Trần Thanh Hà nhận định: “Ảnh hưởng
trực tiếp của văn hóa phương Tây, một số nhà văn đã mô phỏng các cốt truyện hình sự - điều tra
trong truyện trinh thám nước ngoài, làm manh nha một thể loại mới: tiểu thuyết trinh thám Việt
Nam” [145]. Tiểu Quyên trong “Đánh giá tiểu thuyết trinh thám Việt giai đoạn hiện nay” cho rằng:
Không có nhiều tác phẩm văn học thuộc thể loại trinh thám, kỳ ảo, đời sống văn học Việt đang bỏ
trống sân chơi này cho dòng sách truyện trinh thám, kỳ ảo của văn học thế giới ào ạt tràn vào [142].
Khi bàn về vai trò của thể loại trinh thám trong đời sống, Văn Giá đưa ra những nhận định khá
thuyết phục:


16
Ngày nay nhìn vào những mảng văn học này, chúng ta rộng lòng hơn khi đón nó và trên
thực tế sẽ bổ ích cho chúng ta mỗi khi tiếp xúc với những tác phẩm văn học mà ở đó
không phải lúc nào cũng chăm chăm đi tìm bằng được ý nghĩa xã hội một cách thô thiển và
vị tất đã thấy! Thể loại tự nó không có lỗi, cái quan trọng là người sử dụng nó như thế nào
và đạt đến trình độ nào, cũng như người thưởng thức với thái độ và khả năng khám phá
ra sao mà thôi [39, tr.13].
Ngoài ra, còn có một số bài viết đăng trên các tạp chí, các công trình nghiên cứu phê bình, sưu
tầm và giới thiệu tác phẩm ít nhiều liên quan đến các tác giả và tác phẩm truyện trinh thám như:
Văn học Nam Bộ đầu thế kỷ XX (1900-1945) của Hoài Anh, Thành Nguyên, Hồ Sĩ Hiệp (1988), Phác
thảo quan hệ văn học Pháp và văn học Việt Nam hiện đại của Hoàng Nhân (1988), Văn xuôi Nam Bộ
nửa đầu thế kỷ XX do Cao Xuân Mỹ sưu tầm (tập 1, 2), Mai Quốc Liên giới thiệu (1999), Giáo trình
lịch sử Văn học Việt Nam của Nguyễn Đăng Mạnh (2000), Báo chí với văn học giai đoạn 1932-1945
của Lê Thị Đức Hạnh (2001), Văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX do Mai Quốc Liên (chủ biên),
Nguyễn Văn Lưu và Nguyễn Cừ (sưu tầm, biên soạn - 2002), Lược khảo văn học Việt Nam từ khởi
thủy đến hiện đại của Bùi Đức Tịnh (2005), Văn học miền Nam nơi miền đất mới (tập 1,2) của
Nguyễn Q. Thắng…
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy một số luận án Tiến sĩ, có đề cập đến những

vấn đề liên quan đến luận án như: Sự hình thành và vận động của thể loại tiểu thuyết văn xuôi tiếng
Việt ở Nam Bộ giai đoạn từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX của Tôn Thất Dụng (1993), Đóng góp
của Văn học quốc ngữ Nam Bộ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX và tiến trình hiện đại hóa Văn học Việt
Nam của Lê Ngọc Thúy (2001), Quá trình hiện đại hóa tiểu thuyết Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX đến
đầu thế kỷ XX của Cao Xuân Mỹ (2001), Tiểu thuyết Nam Bộ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX của
Võ Văn Nhơn (2008).
Nhìn chung, những công trình nghiên cứu từ sau năm 1986 đã có nhiều thay đổi so với giai
đoạn trước đó với cái nhìn khá mới mẻ, cởi mở và phóng khoáng theo tinh thần đổi mới. Phần lớn
các công trình nghiên cứu cố gắng đi sâu tìm hiểu và đánh giá lại vai trò, vị trí của thể loại, tác giả và
tác phẩm trên cơ sở những giá trị khách quan vốn có của thể loại nên đã có nhiều nhận xét có tình,
có lý, dựa trên những tài liệu đáng tin cậy. Tuy nhiên, không phải không còn những ý kiến cực đoan
trong việc nhận xét và cảm thụ, đòi hỏi giới nghiên cứu cần phải có thời gian để trao đổi một cách
thẳng thắn, trên tinh thần khoa học và dân chủ.
1.2. ĐÁNH GIÁ VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
Nhìn chung trong khoảng thời gian gần một thế kỷ qua, hoạt động nghiên cứu, tìm hiểu về thể
loại truyện trinh thám Việt Nam của giới chuyên môn rất khiêm tốn. Xét về quy mô, còn thiếu những
chuyên luận, những công trình dài hơi, mang tính hệ thống; hầu hết chỉ là các bài báo và một số rất
ít luận văn, luận án… Ở giai đoạn đầu, hầu hết các bài viết, bài nghiên cứu chỉ tập trung đánh giá tác


17
phẩm trinh thám kinh dị, kỳ ảo, điều tra của Thế Lữ và Phạm Cao Củng. Việc nghiên cứu sâu về
phương diện thể loại truyện trinh thám hầu như không được đặt ra. Trong một số trường hợp cụ
thể, cũng có người đưa ra nhận định chung về thể loại thể loại này, song thường thể hiện một cái
nhìn khắt khe, không mấy thiện cảm. Truyện trinh thám vẫn luôn bị xếp vào hàng thứ yếu trong các
thang bậc giá trị văn học; trong giới chuyên môn vẫn tồn tại một định kiến khá nặng nề, cho đây là
“văn chương hạng hai”, “lai căng, ly kỳ rẻ tiền, không có lợi thú cho văn học”.
Ở nửa sau của thế kỷ XX, tình hình nghiên cứu có nhiều thay đổi. Đặc biệt là từ thời điểm đất
nước đổi mới, bước vào quá trình hội nhập quốc tế đến nay, những vấn đề liên quan đến thể loại
truyện trinh thám (lý thuyết thể loại, tác giả, tác phẩm…) đã được nhìn nhận lại một cách khách

quan hơn. Các nhà nghiên cứu và độc giả đã có cái nhìn cởi mở hơn về thể loại này. Truyện trinh
được xem như một thể loại “hấp dẫn, hồi hộp, khoa học và có những đóng góp đáng ghi nhận”. Việc
nghiên cứu thể loại truyện trinh thám nửa đầu thế kỷ XXI đã có những thay đổi mang tính “đột phá”,
với nhiều phát hiện mới mẻ, có giá trị. Đáng chú ý là việc sưu tầm, đánh giá những đóng góp của
Phạm Cao Củng và các nhà văn trinh thám Nam Bộ.
1.2.1. Những vấn đề đã được thống nhất
Có thể thấy, việc nghiên cứu, giới thiệu truyện trinh thám tuy diễn ra khá sớm. Một loạt
những bài viết về truyện trinh thám đầu thế kỷ XX của Khái Hưng (1934), Nguyễn Công Hoan, Vũ
Ngọc Phan (1942)… cho đến Phạm Thế Ngũ (1965), Nguyễn Văn Dân (1997)… đặc biệt là các bài viết
được công bố đầu thế kỷ XXI của Phạm Đình Ân (2006), Đoàn Lê Giang (2006), Trần Thanh Hà
(2006), Võ Văn Nhơn (2006), Trần Hữu Tá (2006), Nguyễn Thị Thanh Xuân (2006), Nguyễn Văn Trung
(2006)… cho thấy việc nghiên cứu đối tượng này càng về sau càng phong phú và đa dạng. Những
công trình từ sau 1986 đã thể hiện được tinh thần đổi mới trong nghiên cứu văn chương Việt Nam
nói chung, truyện trinh thám nói riêng. Những nỗ lực trong việc tìm tòi, sưu tầm, giới thiệu, phổ
biến truyện trinh thám đã gặt hái được nhiều thành quả đáng trân trọng.
Theo chúng tôi, trong quá trình nghiên cứu truyện trinh thám Việt Nam, một số vấn đề cơ bản
dưới đây của thể loại đã ít nhiều nhận được sự đồng thuận của giới chuyên môn:
Thứ nhất, về nguồn gốc, xuất xứ truyện trinh thám: trên cơ sở mô phỏng truyện truyện trinh
thám phương Tây và truyện vụ án Trung Quốc, kết hợp với văn học truyền thống, các nhà văn đầu
thế kỷ XX đã tạo ra một thể loại văn học mới; đó là truyện trinh thám Việt Nam.
Thể loại truyện trinh thám Việt Nam có những nét đặc thù, cả về nội dung lẫn hình thức; có
quy luật vận động riêng. Do ảnh hưởng hoàn cảnh lịch sử - xã hội Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX,
nó hình thành một cách nhanh chóng, góp phần thúc đẩy quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam.
Tuy nhiên, dòng văn học trinh thám Việt Nam “chỉ là một vạch chỉ rất đỗi mờ nhòe và đứt gãy trong
lịch sử văn học nước nhà” [145].


18
Thứ hai, về thành tựu: Thể loại truyện trinh thám Việt Nam được hình thành bởi sự đóng góp
của nhiều nhà văn như Phú Đức, Biến Ngũ Nhy, Lê Hoằng Mưu, Nam Đình Nguyễn Thế Phương, Bửu

Đình, Bùi Huy Phồn … với các truyện mang màu sắc khác nhau (trinh thám hành động – vụ án – ái
tình – võ hiệp…). Trong đó Thế Lữ, Phạm Cao Củng được xem là hai nhà văn thành công nhất về thể
loại này. Các truyện trinh thám của Thế Lữ và Phạm Cao Củng đều ảnh hưởng truyện trinh thám cổ
điển của nhà văn trinh thám Mỹ Adgar Allan Poe, Sir Arthur Conan Doyle trong việc xây dựng hình
tượng nhân vật thám tử.
1.2.2. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, thảo luận
Trên thực tế, truyện trinh thám Việt Nam là một đối tượng được giới nghiên cứu nhìn nhận
rất khác nhau. Điều này cũng có nghĩa xung quanh đối tượng này đang tồn tại nhiều vấn đề cần
được tiếp tục tìm hiểu, giải quyết.
Trước hết là những khác biệt trong việc đánh giá vị trí, vai trò, tầm ảnh hưởng của văn học
trinh thám trong đời sống tinh thần của xã hội Việt Nam nói chung, đối với tiến trình hiện đại hóa
văn học Việt Nam nói riêng. Ở đây có hai xu hướng đánh giá hoàn toàn trái ngược nhau. Mặc dù
càng về sau, xu hướng khẳng định càng tỏ ra vượt trội, song do chỗ phần lớn các công trình nghiên
cứu chỉ mới dừng lại ở việc phân tích nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, chưa có những công
trình đánh giá một cách đầy đủ, hệ thống về thể loại do đó, sức thuyết phục chưa cao.
Bàn về quá trình sinh thành truyện trinh thám Việt Nam, hầu như các nhà nghiên cứu đều
khẳng định cội nguồn của nó là từ tiểu thuyết trinh thám phương Tây, truyện vụ án Trung Quốc. Tuy
nhiên về cơ bản, vẫn chỉ là những nhận định chung chung, chưa có sự đối chiếu, so sánh, chứng
minh thật chi tiết, đầy đủ. Không thể phủ nhận sự ảnh hưởng của truyện trinh thám phương Tây,
truyện vụ án Trung Quốc đối với trinh thám Việt Nam, song ảnh hưởng như thế nào?, chi phối đến
đâu?, biểu hiện ra sao?, phần tiếp thu, sáng tạo của nhà văn nước ta như thế nào?… vẫn là những
câu hỏi chưa được trả lời đầy đủ. Nghĩa là, vẫn tồn tại nhiều vấn đề về chưa được giải quyết một
cách thỏa đáng.
Ngoài ra, một số vấn đề mang tính “nhận thức luận”, “lý thuyết văn học”…trên thực tế vẫn
chưa có câu trả lời dứt khoát. Chẳng hạn nội hàm của khái niệm truyện trinh thám Việt Nam?, quá
trình sinh thành và vận động của truyện trinh thám trong lịch sử văn học Việt Nam (với những câu
hỏi cụ thể: Ai là người khai sinh ra thể loại trinh thám ? Tác phẩm đầu tiên là gì ? …); vấn đề phân
loại truyện trinh thám, đặc trưng thể loại?…
Tất nhiên, những vấn đề trên không phải là chưa có ai nghiên cứu, tìm hiểu. Sự thật thì suốt
thời gian dài vừa qua, ít nhiều chúng cũng đã được đề cập qua một số ý kiến của giới chuyên môn.

Tuy vậy, xung quanh những vấn đề mấu chốt của thể loại trinh thám vẫn đang tồn tại nhiều cách
hiểu rất khác nhau, đòi hỏi phải tiếp tục nhận thức một cách đầy đủ, khoa học hơn.


19
1.2.3. Những vấn đề luận án tập trung giải quyết
Tiếp thu thành tựu của những nhà nghiên cứu đi trước, vận dụng các phương pháp nghiên
cứu đã được lựa chọn, luận án của chúng tôi sẽ tập trung giải quyết một số vấn đề cơ bản sau:
1. Xác lập nội hàm khái niệm thể loại truyện trinh thám Việt Nam; tiến hành phân chia nhóm/
loại truyện trinh thám theo những tiêu chí cụ thể. Trên cơ sở đó, trình bày một cách hệ thống diện
mạo lịch sử truyện trinh thám, vai trò và vị trí của thể loại này trong tiến trình vận động của văn xuôi
Việt Nam hiện đại.
2. Phân tích, khảo sát các hình tượng nghệ thuật chủ yếu trong tác phẩm: nhân vật thám tử và
tội phạm, không gian - thời gian nghệ thuật; qua đó làm rõ những đặc điểm riêng (tính cách nhân
vật, môi trường, hoàn cảnh) của truyện trinh thám Việt Nam.
3. Làm rõ đặc điểm các kiểu cốt truyện, nghệ thuật kết cấu và phương thức trần thuật (thông
qua điểm nhìn, vai kể, ngôn ngữ…) trong truyện trinh thám. Từ đó, có thể thấy được sự vận dụng các
yếu tố truyền thống và hiện đại của nhà văn nhằm tạo nên sức hấp dẫn của tác phẩm đối với người
đọc.
Thể loại truyện trinh thám được xem là trò chơi giải trí, là câu đố trí tuệ, một trong những thể
loại quan trọng của văn học duy lý. Đây rõ ràng là một thử thách lớn đối với các nhà văn Việt Nam
chặng đầu thế kỷ XX, bởi thể loại trinh thám vừa tuân theo những quy ước chặt chẽ của văn học và
đời sống, nhưng đồng thời, cũng đầy tính ngẫu hứng, đầy tính năng động.
Nhận định về truyện trinh thám Việt Nam, có một số ý kiến cho rằng, thể loại này không có giá
trị gì đáng kể ngoài mục tiêu giải trí; các nhà văn viết truyện trinh thám cũng chỉ nhằm đáp thị hiếu
một bộ phận công chúng, viết để kịp đăng báo theo kiểu feuilleton, viết chủ yếu để kiếm tiền nhuận
bút …. Đây rõ ràng là một quan niệm không đúng, một lối nhận định có phần hời hợt. Theo chúng
tôi, truyện trinh thám là một thể loại mới, ra đời cùng với dòng văn xuôi tự sự nửa đầu thế kỷ XX
như một tất yếu lịch sử. Chính thể loại trinh thám, với những đặc điểm riêng của nó, đã góp phần
hoàn thiện diện mạo nền văn học Việt Nam hiện đại.

20
CHƯƠNG 2
DIỆN MẠO TRUYỆN TRINH THÁM VIỆT NAM
NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX
2.1. KHÁI NIỆM VÀ ĐẶC TRƯNG TRUYỆN TRINH THÁM
2.1.1. Khái niệm truyện trinh thám
2.1.1.1. Truyện trinh thám trong quan niệm của các tác giả nước ngoài
Truyện trinh thám là một sản phẩm của xã hội tiêu thụ phương Tây. Tác phẩm Murders trong
nhà xác Rue của Edgar Allen Poe xuất hiện trên Tạp chí Graham vào năm 1841 của Lady và Gentleman
(với nhân vật thám tử C. Augustes Dupin), được coi là truyện trinh thám đầu tiên trên thế giới. E.
Allen Poe đã cách tân thể loại truyện ngắn, chuẩn bị cho sự ra đời của loại tiểu thuyết khoa học giả
tưởng, kinh dị, huyễn hoặc và ông trở thành người khai sinh ra tiểu thuyết trinh thám cổ điển.
Hơn bốn mươi năm sau, vào năm 1887, nhân vật Sherlock Holmes của Sir Arthur Doyle tiếp
tục xuất hiện và nhanh chóng trở thành nhân vật thám tử nổi tiếng nhất trong văn học thế giới. Tuy
vậy, cũng phải hơn một thập niên nữa, bước sang đầu thế kỷ XX, dòng văn học trinh thám ở các
nước Phương Tây mới thịnh hành và phát triển mạnh. Và cũng từ đấy thuật ngữ này mới được dùng
một cách phổ biến, chính thức trong đời sống văn học.
Trên thực tế, khái niệm “truyện trinh thám”, “tiểu thuyết trinh thám” cũng như giá trị của nó
vốn được hiểu theo nhiều cách khác nhau. Theo Oxford Learners Dictionaries (in lần đầu vào năm
1948), “tiểu thuyết trinh thám” là câu chuyện trong đó có một vụ giết người hoặc tội phạm khác và
một thám tử cố gắng để giải quyết nó. Nhưng trước đó, vào năm 1922, S.S.Van Dine – nhà văn trinh
thám Mỹ đã đưa ra “Hai mươi quy tắc để viết truyện trinh thám”. Đến năm 1928, một thành viên
Câu lạc bộ các nhà văn trinh thám Anh (Dectection Club) là Ronald Knox, đã đúc kết mười nguyên
tắc nổi tiếng mà ông gọi là “Mười điều răn cho truyện trinh thám” (Decalogue). Trong đó, điều cơ
bản cần tuân thủ là: “Thủ phạm phải được giới thiệu ở phần đầu tác phẩm, bí ẩn không có tính siêu
nhiên, thám tử không được phép trở thành kẻ sát nhân” [140].
Năm 1941, Raymond Chandler, nhà văn trinh thám Mỹ, trong bài tiểu luận “The Simple Art of
Murder” (Nghệ thuật sáng tạo truyện trinh thám), in trên tờ Atlandtic Monthly, cho rằng: Truyện

trinh thám là một cuộc phiêu lưu của nhân vật thám tử, nhằm “khám phá sự thật bị che giấu và nó
sẽ chẳng mang màu sắc phiêu lưu nếu điều ấy không xảy ra một cách tình cờ với người phù hợp cho
những cuộc phiêu lưu” [11, tr.59]. Trong khi đó, Laurence Divillairs, vị Tiến sĩ triết học người Pháp lại
nhận xét về thể loại trinh thám “là thể loại văn học thứ yếu, tiểu thuyết trinh thám (Policier) – trong
cách giải thích thuần túy nhất, là không phải tiểu thuyết đen, tiểu thuyết phản gián hoặc tiểu thuyết
li kỳ, giật gân (thriller), mà là tiểu thuyết trinh thám về ẩn ngữ” [59, tr.107].
Khác với quan niệm của các tác giả trên, Julia Kristeva, nhà phân tâm học, giáo sư tại Đại học
Paris VII, coi truyện trinh thám là “một thể loại lạc quan”, một hiện tượng xã hội rất đáng lưu ý. Theo


21
Kristeva “không phải là hoàn toàn vì ngu xuẩn mà dường như hiện nay, người đọc chỉ có đọc hoặc
xem những truyện hoặc phim trinh thám. Phải chăng, ngày nay người ta càng khao khát hơn bao giờ
hết sự thắng lợi của công lý?” [56, tr.110].
Nhà nghiên cứu T.Todorov, trong tiểu luận “Loại hình của tiểu thuyết trinh thám” (Thi pháp văn
xuôi) đề cao giá trị thẩm mỹ của tiểu thuyết trinh thám. Theo ông, truyện trinh thám là một kiểu loại
văn học đặc thù. Nó cần được nhìn nhận, đánh giá theo những tiêu chí thích hợp. Ông viết: “Trong
xã hội chúng ta, không có một chuẩn mực thẩm mỹ nào duy nhất mà có hai chuẩn mực, không thể
dùng những đơn vị đo lường giống nhau để đo nghệ thuật “lớn” và nghệ thuật “trung bình” [114,
tr.20]. Nhà văn, nhà phê bình văn học người Achentina, Jorge Luis Borges (1899-1986) cũng khẳng
định: “Văn học của chúng ta đang hướng về sự hỗn loạn… Trong thời đại cực kì hỗn loạn ấy, có một
thứ vẫn còn giữ, giữ một cách khiêm tốn, những giá trị truyền thống: đó là truyện trinh thám [10,
tr.707].
Tuy nhiên, nhiều chuyên gia trong giới nghiên cứu văn học Xô Viết trước đây lại có quan niệm
khác. Họ không thừa nhận tính “chính danh” của truyện trinh thám và coi đó là một hiện tượng
được gọi là “cận văn học”. Cũng vì thế, người ta đã đưa ra nhiều tên gọi khác nhau để chỉ các tác
phẩm liên quan đến hiện tượng văn học này. Chẳng hạn, “văn học chống tội phạm”, “truyện chống
gián điệp”, “truyện tình báo”, “truyện phản gián”, “truyện hình sự”, “truyện trinh thám”…
Đầu thế kỷ XX, Conan Doyle là người đã tạo nên khuôn mẫu cho nhân vật thám tử và cấu trúc
của truyện trinh thám cổ điển; cũng vì thế nên truyện trinh thám cổ điển còn được gọi là “truyện

trinh thám trường phái Anh Quốc”. Từ thập niên 1920-1930, các tác giả người Anh đã đưa thể loại
trinh thám lên đỉnh cao. Nhân vật chính trong truyện trinh thám Anh thường là “ông cò” (police),
thám tử, trùm các băng cướp… Đặc biệt, với nhân vật Sherlock Holmes, thám tử đã trở thành một
nghề chuyên nghiệp; công việc chính là phá án, thông qua các phương tiện và phương pháp tư duy
khoa học.
Quan niệm về thể loại truyện trinh thám có nhiều sự thay đổi theo thực tế sáng tác. Trong
nửa đầu thế kỷ XX, ở phương Tây, nhìn chung truyện trinh thám được xây dựng theo mô hình cấu
trúc “câu đố”. Đặc trưng của mô hình này là “đố” - “giải đố”, là tư duy logic, suy lý, suy luận. Chính vì
thế mà nhân vật thám tử nhiều khi bị biến thành một “cỗ máy” nhận thức. Trong bối cảnh này, dĩ
nhiên tính nghệ thuật, chất văn chương bị đẩy xuống hàng thứ yếu. Việc một số nhà nghiên cứu
không thừa nhận đưa truyện trinh thám vào “ngôi đền nghệ thuật” cũng là điều có thể hiểu được.
Trong khoảng thời gian từ năm 1945 trở về sau, khái niệm truyện trinh thám thường được
dùng để chỉ những tác phẩm văn học mà trong đó có một thám tử, điều tra một vụ án thông qua
quá trình suy luận khoa học để vén bức màn bí mật của câu chuyện. Rất nhiều nhà văn đã thành
công về thể loại này. Nhiều tác phẩm cuốn hút một lượng độc giả khổng lồ từ mọi giai tầng, mọi
chủng tộc, mọi lứa tuổi, trên cơ sở sự cách tân về mặt cấu trúc và hình tượng nhân vật thám tử.


22
Có thể nói rằng với sự phát triển nhanh chóng của thể loại, nhà văn ở mỗi nước đều có những
quan niệm riêng, nên đã phát sinh ra các phân nhánh khác nhau như trinh thám cổ điển, trinh thám
đen, trinh thám chính trị, trinh thám tình báo – phản gián, trinh thám hình án ..., và phương thức
thể hiện cũng ít nhiều có sự khác biệt.
Từ những gì đã trình bày ở trên, có thể thấy quan niệm về nét đặc thù của thể loại truyện
trinh thám mà các tác giả và các nhà nghiên cứu văn học ở nước ngoài đã bàn thảo, tựu trung chỉ
xoay quanh hai yếu tố mấu chốt là nhân vật và sự kiện:
- Nhân vật: Truyện trinh thám là một trò chơi trí tuệ, một thể loại văn học nặng về giải trí vì
thế nhân vật thám tử có vai trò đặc biệt quan trọng. Quá trình điều tra vụ án luôn được tiến hành
dựa trên tư duy logic, suy luận khoa học của thám tử.
- Sự kiện: Sự kiện mở đầu truyện trinh thám thường có tính chất bí ẩn nhưng hành trình khám

phá sự thật của vụ án luôn hướng đến sự rõ ràng, minh bạch. Vấn đề cốt yếu của một tiểu thuyết
trinh thám không phải là miêu tả tội ác (như một đối tượng, một biểu hiện của hiện thực cuộc sống)
mà là cuộc điều tra về tội ác.
2.1.1.2. Truyện trinh thám trong quan niệm của các tác giả Việt Nam
Nhìn chung, ở Việt Nam, giới nghiên cứu cũng như người sáng tác vẫn chưa có một sự thống
nhất trong quan niệm về thể loại này. Nhiều người vẫn hiểu một cách đơn giản rằng truyện trinh
thám là truyện về hoạt động của công an, cảnh sát, mật thám…(vì có nguồn gốc từ thuật ngữ
“roman policier” mà ra). Thể loại này thường được khái quát thành một “công thức”: đó là những
tác phẩm viết về “cuộc đấu tranh của những nhà trinh thám với kẻ địch”. Điều này thể hiện rất rõ
trong các bộ từ điển. Chẳng hạn, Từ điển tiếng Việt (Nguyễn Kim Thản – Hồ Hải Thuỵ - Nguyễn Đức
Dương) định nghĩa: “Trinh thám: dò xét, thám thính; thám tử: người làm công việc dò xét trong xã
hội cũ. Truyện trinh thám nội dung kể những vụ án hình sự li kỳ và hoạt động điều tra của các thám
tử để tìm ra thủ phạm” [105, tr.1672]; Từ điển tiếng Việt (Nguyễn Ngọc Bích chủ biên) cũng ghi: “Tiểu
thuyết trinh thám là tiểu thuyết lấy đề tài những chuyện li kỳ trong cuộc đấu tranh giữa những nhà
trinh thám với kẻ địch” [8, tr.865]; Từ điển bách khoa thư – Wikipedia, cũng trình bày tương tự: Tiểu
thuyết trinh thám là một nhánh của tiểu thuyết tội phạm. Đó là những tác phẩm có vấn đề trung
tâm là điều tra về tội ác (thường là những vụ án giết người) bởi một thám tử cũng có thể chuyên
nghiệp hoặc nghiệp dư. Tiểu thuyết trinh thám là hình thức phổ biến nhất của cả tiểu thuyết bí ẩn
và tiểu thuyết tội phạm… Còn nhà văn Phạm Cao Củng thì giải thích: “Trinh thám là một loại tiểu
thuyết điều tra, trong đó nhân vật chính theo dõi, khám phá ra thủ phạm các trộm cướp, gian dâm,
bắt cóc, án mạng, và ai có khiếu về lãnh vực này đều làm được, không cứ gì phải là thám tử nhà
nước. Loại này Pháp gọi là Roman Policier và Anh là Detetive story [24, tr.358]. Trong khi nhà nghiên
cứu Phan Cự Đệ cho rằng, tiểu thuyết trinh thám là một tiểu loại hình trong tiểu thuyết phiêu lưu:
“Tiểu thuyết phiêu lưu là một thuật ngữ có nội dung rất rộng bao gồm tiểu thuyết du ký, tiểu thuyết


23
hiệp sĩ thời trung cổ, tiểu thuyết bợm nghịch, tiểu thuyết đen, tiểu thuyết khoa học viễn tưởng, tiểu
thuyết kiếm hiệp, tiểu thuyết tình báo, phản gián” [31, tr.210].
Thực ra, đối với thực tế văn học Việt Nam, hiểu về truyện trinh thám như trên là không phù

hợp. Khác với tác phẩm trinh thám phương Tây, vốn khá rành mạch về phương diện loại hình, truyện
trinh thám Việt Nam lại rất đa dạng. Nó không chỉ bó hẹp, giới hạn trong một vài phương diện của
hoạt động điều tra, phá án, hình sự… mà gộp nhập, pha trộn rất nhiều yếu tố khác nhau trong một
tác phẩm.
Văn học Việt Nam thời trung đại, do bị chi phối bởi quan niệm “Văn dĩ tải đạo” nên các tác
phẩm văn chương thường nói lên ý chí và tình cảm của tác giả với mục đích giáo huấn con người,
hoặc tố cáo hiện thực xã hội. Đến nửa đầu thế kỷ XX, do ảnh hưởng của văn học phương Tây, kết
hợp với các thể loại tiểu thuyết giàu trí tưởng tượng khác như võ hiệp, “công án” của văn học Trung
Quốc, truyện trinh thám Việt Nam đã bước đầu được hình thành. Thực ra, cái gọi là “tiểu thuyết
trinh thám” lúc này có diện mạo khá phong phú. Đó là lối truyện mang màu sắc trinh thám nghĩa
hiệp – ái tình – vụ án ở Nam Bộ kiểu như Kim thời dị sử - Ba Lâu ròng nghề đạo tặc của Biến Ngũ Nhi
(1917), Huyết lệ hoa (ghi rõ là trinh thám tiểu thuyết, của Nam Đình Nguyễn Thế Phương (đăng trên
Đông Pháp thời báo, 1928). Tiếp theo là truyện trinh thám của Phú Đức, Bửu Đình… Đáng chú ý nhất
là truyện trinh thám mô phỏng truyện phương Tây của Thế Lữ và Phạm Cao Củng.
Có thể nói truyện trinh thám Việt Nam là một thể loại được nảy sinh trên cơ sở tiếp thu, tiếp
biến các yếu tố văn học nước ngoài, kết hợp với những yếu tố của văn học dân tộc. Chính vì thế nên
việc đưa ra một định nghĩa chính xác, đầy đủ nhất về truyên trinh thám Việt Nam là rất khó. Tuy
nhiên, để nghiên cứu thể loại văn học này, việc xác lập một định nghĩa và quy ước nội hàm của nó là
điều không thể không đặt ra. Do vậy, trong luận án này, chúng tôi vẫn phải đề xuất một cách hiểu
mới về thuật ngữ truyện trinh thám Việt Nam (dựa trên cơ sở ý kiến của những người đi trước, và
quan niệm của cá nhân). Theo đó, truyện trinh thám Việt Nam là một thể loại văn học với những
tiêu chí cụ thể sau đây:
- Truyện trinh thám là truyện về quá trình điều tra vụ án và tội phạm (bao gồm cả những câu
chuyện về ái tình, hành động, võ hiệp...). Đây là một trong những khâu quan trọng tạo nên “tuyến”
vận động của các nhân vật.
- Nhân vật trung tâm của truyện là thám tử (hoặc một nhân vật có đủ tư chất và năng lực để
tiến hành các hoạt động điều tra vụ án một cách độc lập). Truyện kết thúc với việc giải mã những bí
mật để tìm ra thủ phạm.
- Quá trình điều tra chủ yếu gắn với bí mật về sự phạm tội (chứ không phải miêu tả tội ác),
nên sự thật được khám phá đơn thuần là sự thật về vụ án. Vì vậy, thể loại này được xem là trò chơi

giải trí, là câu đố trí tuệ, là “văn học duy lý”.