Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đời sống tinh thần của người dân Việt Nam hiện nay

HC VIN CHNH TR QUC GIA H CH MINH

HONG THU TRANG

ảNH HƯởNG CủA ĐạO ĐứC NHO GIáO ĐốI VớI
ĐờI SốNG TINH THầN CủA NGƯờI VIệT NAM HIệN NAY

LUN N TIN S
CHUYấN NGNH: CH NGHA DUY VT BIN CHNG
V CH NGHA DUY VT LCH S

H NI - 2017


HC VIN CHNH TR QUC GIA H CH MINH

HONG THU TRANG

ảNH HƯởNG CủA ĐạO ĐứC NHO GIáO ĐốI VớI
ĐờI SốNG TINH THầN CủA NGƯờI VIệT NAM HIệN NAY

LUN N TIN S
CHUYấN NGNH: CH NGHA DUY VT BIN CHNG
V CH NGHA DUY VT LCH S
Mó s: 62 22 03 02

NGI HNG DN KHOA HC:
1. PGS.TS. NGUYN TH KIT
2. TS. PHAN MNH TON

H NI - 2017

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của
riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung
thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo
đúng quy định.
Tác giả

Hoàng Thu Trang


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU

1

Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN

5

1.1. Những công trình nghiên cứu về Nho giáo, đạo đức Nho giáo Trung Quốc
và Nho giáo, đạo đức Nho giáo ở Việt Nam
1.2. Những công trình nghiên cứu về đời sống tinh thần và ảnh hưởng của đạo
đức Nho giáo đối với đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay
1.3. Những công trình nghiên cứu về phương hướng và những giải pháp nhằm
phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức
Nho giáo đối với đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay
1.4. Khái quát kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học liên quan đến

đề tài và những vấn đề đặt ra luận án cần tiếp tục giải quyết
Chương 2: ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO TRUNG QUỐC VÀ ĐẠO ĐỨC NHO
GIÁO Ở VIỆT NAM

2.1. Nội dung cơ bản của đạo đức Nho giáo Trung Quốc
2.2. Đạo đức Nho giáo ở Việt Nam
Chương 3: ẢNH HƯỞNG CỦA ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO ĐỐI VỚI ĐỜI SỐNG
TINH THẦN CỦA NGƯỜI VIỆT NAM HIỆN NAY - THỰC TRẠNG VÀ
NGUYÊN NHÂN

3.1. Đời sống tinh thần và phương thức ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối
với đời sống tinh thần ở Việt Nam hiện nay
3.2. Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đến một số lĩnh vực trong đời sống tinh
thần của người Việt Nam hiện nay
3.3. Nguyên nhân dẫn đến ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với một số
lĩnh vực trong đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay
Chương 4: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM PHÁT
HUY ẢNH HƯỞNG TÍCH CỰC, HẠN CHẾ ẢNH HƯỞNG TIÊU CỰC CỦA
ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO TRONG VIỆC XÂY DỰNG ĐỜI SỐNG TINH THẦN
CỦA NGƯỜI VIỆT NAM HIỆN NAY

4.1. Phương hướng phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực
của đạo đức Nho giáo trong việc xây dựng đời sống tinh thần của người
Việt Nam hiện nay
4.2. Một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh
hưởng tiêu cực của đạo đức Nho giáo trong việc xây dựng đời sống tinh
thần của người Việt Nam hiện nay
KẾT LUẬN
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG
BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

5
10

18
21
24
24
42

67
67
81
113

121

121

128
149
151
152


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Nho giáo là một trong những trào lưu triết học Trung Hoa cổ đại do Khổng

Tử (551 - 479TCN) sáng lập. Nhìn chung, Nho giáo là cả một hệ thống quan niệm
về thế giới, xã hội và con người. Tuy nhiên, nội dung chủ yếu của Nho giáo là nói
về đạo đức, nhấn mạnh vào đạo đức, cường điệu tác động của đạo đức trong xã hội
và lịch sử, đây có thể coi là một đặc tính cơ bản của Nho giáo.
Nho giáo được du nhập vào nước ta từ những năm cuối trước công nguyên
chủ yếu theo “gót giày” quân xâm lược phương Bắc. Là một học thuyết chính trị,
đạo đức, xã hội lấy con người làm trọng tâm, Nho giáo đã đáp ứng yêu cầu xây
dựng nhà nước phong kiến Việt Nam qua nhiều thế kỷ (từ giữa thế kỷ XV về sau).
Với vị trí, vai trò là hệ tư tưởng, là công cụ cai trị của các triều đại phong kiến Việt
Nam, Nho giáo, đạo đức Nho giáo đã len lỏi, tác động trên tất cả các lĩnh vực từ
kinh tế, chính trị cho đến đời sống tinh thần của người Việt Nam.
Cách mạng tháng Tám năm 1945 đã làm cho Nho giáo ở Việt Nam mất đi tư
cách là học thuyết thống trị xã hội, đạo đức Nho giáo không còn giữ vai trò nền tảng
chi phối toàn bộ đời sống tinh thần cùng với sự sụp đổ của chế độ phong kiến Việt
Nam. Từ đó, có những nơi, những lúc người ta đã phủ nhận sạch trơn vai trò của
Nho giáo, đạo đức Nho giáo đối với dân tộc ta và muốn nhanh chóng xóa bỏ nó
hoàn toàn bởi những hệ quả tiêu cực mà nó mang lại trong xã hội cũ như đầu óc gia
trưởng, tư tưởng trọng nam khinh nữ, bệnh gia đình chủ nghĩa… Tuy nhiên, trong
xã hội Việt Nam hiện đại, những dư âm của Nho giáo, đạo đức Nho giáo vẫn hiện
hữu trong các quan hệ xã hội, trong ứng xử giữa người với người, trong phong tục,
tập quán, trong nghi thức thờ cúng, trong những tín ngưỡng cổ truyền và vô vàn
những lát cắt khác nhau của đời sống. Đạo đức Nho giáo vẫn có những ảnh hưởng
nhất định trong đời sống tinh thần của người dân Việt Nam hiện nay theo cả hai
hướng tích cực và tiêu cực cho dù người ta có muốn hay không.
Vấn đề nảy sinh ở chỗ, đúng là những hạn chế, tiêu cực trong đạo đức Nho
giáo cần phải được loại bỏ để nó không cản trở sự phát triển của xã hội mới nhưng
những ảnh hưởng tích cực của nó thì cần được lưu giữ và phát huy. Vai trò của đạo


2

đức Nho giáo càng được khẳng định nhất là trong bối cảnh ngày nay khi chúng ta
đang phải đối mặt với những tác động tiêu cực nảy sinh từ mặt trái của thể chế kinh tế
thị trường và quá trình hội nhập đã góp phần làm cho đạo đức xã hội xuống dốc một
cách nghiêm trọng. Không ít vấn đề được xem như đạo lý xưa nay bị đảo lộn khi mà sự
lên ngôi của đồng tiền đã khiến cho tình cảm giữa con người với con người trở thành
một thứ xa xỉ, khi mà cha mẹ bị con cái bạc đãi, đánh đập, khi mà người ta có thể sống
vô cảm, thờ ơ trước nỗi đau của người khác… Trước thực trạng đó, nhiều người tỏ ra
nuối tiếc đạo đức Nho giáo.
Không những thế, gần đây, một số nước trong khu vực vốn chịu ảnh hưởng
của lễ giáo đạo Nho như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapo… do biết khai thác tốt
những ảnh hưởng tích cực của đạo đức Nho giáo đã góp phần tạo nên những bước
phát triển kinh tế vượt bậc càng củng cố thêm sự nuối tiếc ấy. Thực tế, cách làm của
một số nước Châu Á trong việc khai thác những giá trị tích cực của Nho giáo, đạo
đức Nho giáo nhằm xây dựng và phát triển xã hội hiện đại đã trở thành bài học kinh
nghiệm sâu sắc đối với Việt Nam trong việc lựa chọn cách thức ứng xử hợp lý với
Nho giáo nói chung, đạo đức Nho giáo nói riêng.
Với vai trò là nền tảng của hệ tư tưởng phong kiến, Nho giáo đã hết thời từ lâu ở
Việt Nam cũng như ở quê hương của nó. Nhưng với tính cách là giá trị của di sản văn
hóa, nó vẫn không bị lãng quên. Do đó, việc tìm ra những ảnh hưởng tích cực và tiêu
cực của Nho giáo nói chung, đạo đức Nho giáo nói riêng đối với đời sống tinh thần của
người Việt hiện tại, từ đó đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy mặt tích cực
hạn chế mặt tiêu cực của nó trong quá trình xây dựng đời sống tinh thần lành mạnh ở
nước ta hiện nay là vấn đề có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cấp bách. Những suy nghĩ đó
đã thôi thúc tác giả đi vào nghiên cứu đạo đức Nho giáo và ảnh hưởng của nó đối với
đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục tiêu của luận án
Góp phần làm rõ nội dung chính của đạo đức Nho giáo và ảnh hưởng của nó
đến đời sống tinh thần của người Việt Nam, từ đó đưa ra phương hướng và một số giải
pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo

đức Nho giáo trong việc xây dựng đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay.


3
2.2. Nhiệm vụ của luận án
Để thực hiện mục tiêu đã nêu trên, luận án sẽ giải quyết một số nhiệm vụ sau:
- Trình bày một cách có hệ thống một số nội dung chủ yếu của đạo đức Nho
giáo Trung Quốc và đạo đức Nho giáo ở Việt Nam.
- Phân tích và làm rõ thực trạng ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đời
sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay và nguyên nhân của nó.
- Đưa ra phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh hưởng
tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức Nho giáo trong việc xây dựng đời
sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án tập trung nghiên cứu đạo đức Nho giáo và ảnh hưởng của nó trong
đời sống tinh thần người Việt Nam hiện nay.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Vì đời sống tinh thần nói chung rất rộng, bao gồm nhiều lĩnh vực khác nhau. Do
vậy, ở đây, luận án chỉ tập trung nghiên cứu ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo trên ba
lĩnh vực cơ bản trong đời sống tinh thần người Việt Nam hiện nay, cụ thể là: đời sống
chính trị, đời sống pháp luật và đời sống đạo đức.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
- Luận án dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí
Minh, các chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách pháp luật của Nhà nước về
con người và văn hóa, đạo đức, về đời sống tinh thần…
- Tiếp thu, kế thừa có chọn lọc và phát triển những giá trị khoa học của một số
công trình nghiên cứu đã công bố liên quan đến nội dung của luận án.
- Luận án dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và
chủ nghĩa duy vật lịch sử, sử dụng các phương pháp: phương pháp lịch sử và lôgíc,

phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp qui nạp và diễn dịch, phương pháp
đối chiếu, so sánh… để thực hiện mục tiêu và nhiệm vụ mà luận án đặt ra.
5. Đóng góp mới của luận án
- Bước đầu làm rõ nội dung cơ bản của đạo đức Nho giáo Trung Quốc và quá
trình du nhập, biến đổi của chúng trong Nho giáo ở Việt Nam trên cơ sở luận giải
những nhân tố tác động đến sự biến đổi ấy.


4
- Phân tích những ảnh hưởng tích cực cũng như tiêu cực của đạo đức Nho giáo
đến một số lĩnh vực cụ thể của đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay như: đời
sống chính trị, đời sống pháp luật, đời sống đạo đức và chỉ ra những nguyên nhân của
của sự ảnh hưởng.
- Đưa ra phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh
hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức Nho giáo trong việc xây
dựng đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
- Luận án góp phần vào việc tìm hiểu đạo đức Nho giáo và ảnh hưởng của nó
với đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay, từ đó đề ra các giải pháp nhằm
phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức Nho giáo trong
việc xây dựng đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay.
- Luận án cũng có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo, phục vụ nghiên cứu,
giảng dạy và học tập môn lịch sử triết học phương Đông ở các trường Đại học, các
Học viện hiện nay.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 4
chương, 11 tiết.


5

Chương 1
TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ NHO GIÁO, ĐẠO ĐỨC NHO
GIÁO TRUNG QUỐC VÀ NHO GIÁO, ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO Ở VIỆT NAM

Cho đến nay đã có rất nhiều công trình tập trung nghiên cứu về Nho giáo,
đạo đức Nho giáo Trung quốc cũng như Nho giáo, đạo đức Nho giáo ở Việt Nam.
Những công trình nghiên cứu về vấn đề này chủ yếu tập trung vào việc trình bày
nguồn gốc ra đời của Nho giáo, đạo đức Nho giáo, những yêu cầu cơ bản của đạo
đức Nho giáo Trung Quốc; quá trình du nhập và sự tiếp biến của đạo đức Nho giáo
ở Việt Nam, tiêu biểu có thể kể đến các công trình sau:
- Dưới dạng các cuốn sách chuyên khảo hay tham khảo về Nho giáo và đạo đức
Nho giáo (ở cả Trung Quốc và Việt Nam) của các học giả trong nước có thể kể đến
như: Nho giáo tại Việt Nam [98] của Lê Sỹ Thắng, Bàn về văn hiến Việt Nam [48]
và Nho giáo và phát triển ở Việt Nam [49] của Vũ Khiêu, Nho giáo xưa và nay
[25] của Quang Đạm, Bàn về đạo Nho [123] của Nguyễn Khắc Viện, Một số vấn đề
Nho giáo Việt Nam [20] do Phan Đại Doãn chủ biên, Góp phần tìm hiểu Nho
giáo, nho sỹ, trí thức Việt Nam trước năm 1945 [100] của Chương Thâu, Nho
giáo [56] của Trần Trọng Kim, Sự kế thừa và phát triển đạo đức Nho giáo của Hồ Chí
Minh trong sự nghiệp cách mạng Việt Nam [115] của Hoàng Trung… Trong đó:
+ Ở cuốn Bàn về văn hiến Việt Nam [48], tác giả Vũ Khiêu đã dành một phần
dung lượng để khái quát mấy nét về nội dung học thuyết của Khổng Tử, trong đó, tác
giả tập trung vào làm rõ quan niệm của Khổng Tử về đạo và đức. Tác giả chỉ rõ, theo
quan niệm của Khổng Tử, đạo chính là năm mối quan hệ: vua tôi, cha con, chồng vợ,
anh em, bè bạn; còn đức bao gồm nhân, trí, dũng - những điều kiện cần thiết để thực
hiện năm mối quan hệ trên. Khổng Tử cũng cho rằng, con người ta có năm quan hệ
tức là ngũ luân, phải biến ngũ luân đó thành tình cảm sâu sắc là nhân và xác định
trách nhiệm của mình với ngũ luân là nghĩa. Nhân nghĩa là lẽ sống của con người, do
đó phải được đặt lên trên cả danh vị và tính mệnh. Nêu ra những nét chung trong học

thuyết Nho giáo của Khổng Tử cũng chính là cơ sở để tác giả phân tích những ảnh


6
hưởng của Nho giáo, đạo đức Nho giáo đối với đời sống tinh thần người Việt Nam từ
trong quá khứ cho tới hiện tại ở những phần tiếp theo của cuốn sách.
+ Tác giả Vũ Khiêu, ở phần I cuốn sách Nho giáo và phát triển ở Việt Nam
[49] đã tập trung vào việc khái quát một cách có hệ thống sự ra đời và phát triển của
Nho giáo, đạo đức Nho giáo trong lịch sử từ hoàn cảnh ra đời, các bước thăng trầm
trên chính quê hương nó tại Trung Quốc cho đến sự du nhập và phát triển của Nho
giáo, đạo đức Nho giáo ở Việt Nam. Tiếp theo đó, tác giả phân tích sự trì trệ của xã
hội Việt Nam cùng quá trình suy thoái của Nho giáo, đạo đức Nho giáo và cuối
cùng là sự thất bại đầy bi kịch của nó ở Việt Nam được đánh dấu bằng sự xâm lược
của thực dân Pháp năm 1858. Thông qua việc nghiên cứu một cách khá hệ thống đó,
tác giả đã cho người đọc một cái nhìn khá toàn diện sự ra đời, phát triển và suy tàn
của Nho giáo, đạo đức Nho giáo ở Trung Quốc cũng như ở Việt Nam, đồng thời, tác
giả khẳng định:
… trên con đường phát triển, xã hội Việt Nam đã kế thừa rất nhiều
truyền thống tốt đẹp của dân tộc, trong đó có sự đóng góp của Nho giáo.
Không thể phủ nhận ảnh hưởng của Nho giáo ở Việt Nam khi nó đã được
kẻ xâm lược truyền bá suốt 1000 năm và nhất là sau đó đã được Nhà
nước chủ động sử dụng như là hệ tư tưởng chính thống. Tuy nhiên, Nho
giáo là một vấn đề lớn và phức tạp cần được nghiên cứu nghiêm túc và
giải quyết trên cơ sở khoa học, tránh những kết luận cực đoan và vội vã
[49, tr.9-10].
+ Với tác phẩm Bàn về đạo Nho [123], tác giả Nguyễn Khắc Viện đã đi sâu vào
khái quát đặc điểm của Nho giáo, đạo đức Nho giáo cùng với những mặt tích cực và
tiêu cực của nó qua các thời kỳ gắn liền với các triều đại phong kiến và sự thăng trầm
của lịch sử Việt Nam. Ở đây, tác giả cũng nêu lên những điều tâm đắc của mình khi
nghiên cứu về đạo đức Nho giáo với các phạm trù cụ thể như: nhân, lễ, nghĩa. Ông

đánh giá cao tính “vừa phải” trong đạo làm người của Nho giáo và vấn đề “xử thế”
trong mọi tình huống với mọi đối tượng khác nhau khi đưa ra nhận xét “Tôi thích thú
tinh thần có mức độ, ứng xử vừa phải của đạo Nho” [123, tr.89].
+ Trong cuốn Một số vấn đề Nho giáo Việt Nam [20], các tác giả đã phác
thảo lịch sử phát triển của Nho giáo, đạo đức Nho giáo Việt Nam từ thế kỷ XV


7
đến đầu thế kỷ XX. Thông qua việc nghiên cứu đó, các tác giả khẳng định: ở
Việt Nam, Nho giáo đã truyền nhập vào từ thời Bắc thuộc, trải qua các triều đại
phong kiến Lý, Trần, Nho giáo, đạo đức Nho giáo ngày càng có ảnh hưởng sâu
trong xã hội. Đặc biệt, các tác giả cũng cho rằng, Nho giáo khi được du nhập vào
Việt Nam được các nhà nho Việt Nam khai thác chủ yếu ở khía cạnh luân lý đạo
đức, các yêu cầu, phạm trù đạo đức mà Nho giáo đưa ra trong các mối quan hệ
xã hội nhằm phục vụ cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
+ Ở phần 1 trong chương 1 của cuốn sách Sự kế thừa và phát triển đạo đức
Nho giáo của Hồ Chí Minh trong sự nghiệp cách mạng Việt Nam [115], tác giả
Hoàng Trung đã chỉ ra những nội dung cơ bản của đạo đức Nho giáo. Tác giả cho
rằng, nội dung cơ bản của đạo đức Nho giáo là luân thường, cụ thể luân có năm
điều chính gọi là Ngũ luân dùng để chỉ các quan hệ xã hội của con người: vua tôi,
cha con, chồng vợ, anh em, bầu bạn. Trong đó, có 3 mối quan hệ cơ bản nhất gọi là
Tam cương: vua tôi, cha con, chồng vợ. Thường cũng có năm điều chính gọi là Ngũ
thường, bao gồm: nhân, lễ, nghĩa, trí, tín. Sau đó tác giả đi vào luận giải từng phẩm
chất đạo đức cụ thể trong quan niệm Nho giáo và chủ yếu dừng lại ở tư tưởng của
Khổng Tử và Mạnh Tử…
- Một số công trình nghiên cứu của các học giả Trung Quốc về Nho giáo, đạo
đức Nho giáo dưới dạng những cuốn sách chuyên khảo được dịch ra tiếng Việt trong
những năm trở lại đây cũng cho chúng ta một cái nhìn khá toàn diện về nội dung cơ
bản trong những quan niệm đạo đức Nho giáo. Đồng thời, các công trình này cũng đưa
ra những đánh giá về mặt tích cực và tiêu cực của đạo đức Nho giáo theo ý kiến riêng

của từng tác giả căn cứ vào góc độ nghiên cứu khác nhau ở cùng một vấn đề. Tiêu biểu
có thể kể đến các công trình như: Bàn về Khổng Tử [87] của Quan Phong, Lâm Duật
Thời, Lịch sử tư tưởng chính trị Trung Quốc [128] của Lã Trấn Vũ, Nho gia với Trung
Quốc ngày nay [101] của Vi Chính Thông, Luận ngữ ứng dụng trong kinh doanh [127]
của Thiệu Vũ, Đạo hiếu trong Nho gia [13] của Cao Vọng Chi, Giá trị của đạo đức
Nho giáo trong thời đại ngày nay [30] do Tần Tại Đông chủ biên… Đặc biệt, hai trong
số các công trình kể trên thể hiện sự nghiên cứu rất sâu sắc của các tác giả về đạo đức
Nho giáo phải kể đến là Nho giáo với Trung Quốc ngày nay [101] và Giá trị của đạo
đức Nho giáo trong thời đại ngày nay [30].


8
+ Tác giả Vi Chính Thông đã nghiên cứu những quan điểm đạo đức Nho
giáo trên cơ sở phân tích những khiếm khuyết căn bản của nó với tư cách là một
bộ phận chủ yếu trong tư tưởng nhân sinh của Nho giáo trong cuốn sách Nho gia
với Trung Quốc ngày nay [101]. Với thái độ phê phán khách quan, khoa học
được đề cao từ sau phong trào văn hóa mới cho đến thời điểm bấy giờ tại Trung
Quốc, tác giả không hề phủ nhận những giá trị tích cực của đạo đức Nho giáo
nhưng đồng thời tác giả cũng cho rằng, phải chỉ rõ những hạn chế chủ yếu của
nó ví như: sự hiểu biết nông cạn về cuộc sống hay căn bệnh của đạo hiếu… Chỉ
khi nghiên cứu và chỉ rõ những ưu điểm và hạn chế của đạo đức Nho giáo mới
giúp cho thế hệ trẻ tránh khỏi những suy tưởng phiến diện khi nghiên cứu về
Nho giáo, đạo đức Nho giáo như một trong những nhân tố quan trọng nhất trong
tư tưởng truyền thống của người Trung Hoa.
+ Trong cuốn Giá trị của đạo đức Nho giáo trong thời đại ngày nay [30]
do Tần Tại Đông chủ biên, các tác giả đã đi sâu nghiên cứu những phạm trù đạo
đức Nho giáo như: nhân, lễ, nghĩa, trí, tín, trung, hiếu… và những biểu hiện cụ
thể của nó trong 6 lĩnh vực: lập thân, tu thân, xử thế, kết bạn, chức vụ, quản lý.
Qua đó, ta có thể hình dung khá rõ nét về diện mạo và nội dung trong những
quan điểm của Nho giáo về đạo đức. Không chỉ dừng lại ở đó, những quan niệm

đạo đức Nho giáo này vẫn còn có những ý nghĩa hết sức thiết thực trong quá
trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Trung Quốc hiện nay…
- Một số bài viết của các tác giả được đăng tải trên các tạp chí, chẳng hạn
như: Quá trình du nhập và phát triển của Nho giáo Việt Nam từ thời Bắc thuộc
đến triều Lý [99] của Trần Việt Thắng, Sự phát triển của Nho giáo thời kỳ Lý Trần [16] của Doãn Chính và Phạm Thị Loan, Mấy vấn đề Nho giáo ở Việt Nam
thế kỷ XVI và XVII [93] của Nguyễn Đức Sự, Một số đặc trưng cơ bản của Nho
giáo Việt Nam [111] của Nguyễn Tài Thư, Đạo đức Nho giáo trong đời sống Việt
Nam [53] của Nguyễn Thế Kiệt… Trong khuôn khổ của những bài viết này, các
tác giả phần nào đã cho chúng ta thấy một bức tranh khá đầy đủ về quá trình du
nhập, phát triển của Nho giáo, đạo đức Nho giáo ở Việt Nam trải qua các thời kỳ
lịch sử. Qua đây, ta có thể hình dung rõ nét hơn về sự biến đổi của đạo đức Nho


9
giáo ở Việt Nam cũng như những nhân tố ảnh hưởng đến sự biến đổi đó để làm
nên những nét riêng có của đạo đức Nho Việt so với những quan điểm đạo đức
Nho giáo Trung Quốc.
- Đặc biệt, trong một số bài tạp chí: Về tư tưởng triết học Nguyễn Trãi [17]
của Doãn Chính, Nho giáo và văn hóa ứng xử trong tư tưởng Nguyễn Bỉnh Khiêm
[126] của Trần Nguyên Việt, Sự giải thích mới một số khái niệm Nho giáo của nhà
cải cách Nguyễn Trường Tộ [59] của Lê Thị Lan; Tư tưởng của Phan Bội Châu về
đạo đức [65] của Cao Xuân Long, Nguyễn Trãi - một nhân cách Nho Việt [79] của
Triệu Quang Minh, Trần Thị Lan Hương..., những nét riêng của đạo đức Nho giáo
tại Việt Nam được phân tích, nhìn nhận, đánh giá một cách cụ thể qua tư tưởng của
một số nhà nho Việt tiêu biểu trong các triều đại phong kiến Việt Nam. Từ đây, ta
cũng có thể khẳng định rằng, các nhà nho Việt Nam chính là một trong những nhân
tố quan trọng hàng đầu tạo nên sự biến đổi của đạo đức Nho giáo khi nó được du
nhập vào Việt Nam. Chính những nhà nho tiêu biểu này chứ không phải ai khác đã
dùng tài năng, trí tuệ của mình kết hợp giữa đạo đức truyền thống của người Việt cổ
với đạo đức Nho giáo tạo nên nét đặc sắc mang tính bản sắc trong các quan niệm

đạo đức của Nho giáo ở Việt Nam.
- Trong một số luận án tiến sĩ của các tác giả như: Ảnh hưởng của đạo đức
Nho giáo đối với đạo đức người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay [70]
của Nguyễn Thị Thanh Mai, Ảnh hưởng của nhân lễ trong Nho giáo đối với đời
sống đạo đức ở Việt Nam hiện nay [113] của Phan Mạnh Toàn… những phạm trù
đạo đức của Nho giáo cũng được các tác giả phân tích, làm rõ ở những mức độ khác
nhau để phục vụ cho mục đích nghiên cứu tiếp theo của mình.
Có thể thấy rằng, những công trình trên đã phác họa cho người đọc một cái
nhìn khá toàn diện về Nho giáo, đạo đức Nho giáo cùng những giá trị tích cực và
hạn chế của nó. Mặc dù có những ý kiến đa chiều và không đi đến thống nhất trong
việc đánh giá hệ tư tưởng Nho giáo song, nhìn chung, các tác giả đều khẳng định
vai trò to lớn của Nho giáo và ảnh hưởng tích cực của nó đến các lĩnh vực trong đời
sống xã hội ở nước ta và đặt ra vấn đề cần kế thừa hệ tư tưởng Nho giáo cũng như
đạo đức Nho giáo.


10
1.2. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ ĐỜI SỐNG TINH THẦN VÀ
ẢNH HƯỞNG CỦA ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO ĐỐI VỚI ĐỜI SỐNG TINH THẦN CỦA
NGƯỜI VIỆT NAM HIỆN NAY

1.2.1. Những công trình nghiên cứu về đời sống tinh thần và đời sống
tinh thần của người Việt Nam hiện nay
- Xung quanh đề tài về đời sống tinh thần có rất nhiều học giả quan tâm,
nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau. Đặc biệt là khi bàn về định nghĩa đời sống
tinh thần, các nhà nghiên cứu cũng đưa ra những quan niệm riêng. Có thể khái quát
thành các nhóm quan niệm sau: thứ nhất, quan niệm cho rằng cần định nghĩa đời
sống tinh thần dựa trên các khái niệm đời sống, đời sống vật chất, đời sống tinh
thần; thứ hai, quan niệm đồng nhất đời sống tinh thần với ý thức xã hội mà điển
hình là quan niệm của tác giả Nguyễn Thế Nghĩa trong cuốn Những chuyên đề dành

cho cao học và nghiên cứu sinh [84]; thứ ba, quan niệm về việc định nghĩa đời sống
tinh thần trong mối quan hệ với văn hóa tinh thần…
Ở một số luận án như: Đời sống tinh thần của xã hội và xây dựng đời sống tinh
thần của xã hội Việt Nam trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội [125] của Trần Khắc
Việt; Ảnh hưởng của văn hóa tôn giáo trong đời sống tinh thần xã hội Việt Nam hiện nay
[66] của Lê Văn Lợi, Tư tưởng nhân nghĩa trong Nho giáo và ảnh hưởng của nó đối với
một số lĩnh vực đời sống tinh thần người Việt Nam hiện nay [51] của Lê Trung Khoa…,
các tác giả cũng nêu ra định nghĩa đời sống tinh thần theo những cách không hoàn toàn
trùng khớp với nhau.
Như vậy, chúng ta thấy rằng xung quanh việc định nghĩa khái niệm đời sống tinh
thần còn tồn tại nhiều quan niệm khác nhau dựa trên nhiều góc độ tiếp cận khác nhau.
- Với đề tài nghiên cứu về đời sống tinh thần người Việt Nam hiện nay đặc
biệt là việc xác định những đặc trưng của nó cũng tồn tại nhiều hệ quan điểm khác
nhau. Dựa trên các cách tiếp cận khác nhau nhằm phục vụ cho mục đích nghiên cứu
của mình, mỗi tác giả lại lựa chọn những điểm mà họ cho là đặc trưng cơ bản trong
đời sống tinh thần của người Việt hiện nay. Chẳng hạn như trong luận án Đời sống
tinh thần của xã hội và xây dựng đời sống tinh thần của xã hội Việt Nam trong thời
kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội [125], tác giả Trần Khắc Việt cho rằng, đời sống tinh


11
thần của xã hội theo định hướng xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng cần có
đặc trưng chủ yếu sau: một là, hệ tư tưởng Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh
giữ vai trò chủ đạo, chi phối toàn bộ đời sống tinh thần xã hội; hai là, đời sống tinh
thần nảy nở trong bầu không khí xã hội dân chủ… Trong luận án Ảnh hưởng của
văn hóa tôn giáo trong đời sống tinh thần xã hội Việt Nam hiện nay [66], tác giả Lê
Văn Lợi lại cho rằng, đặc điểm nổi trội trong đời sống tinh thần của người Việt hiện
nay là: đời sống tinh thần xã hội Việt Nam phát triển dựa trên nền kinh tế đang
chuyển đổi theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa và kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa; đời sống tinh thần Việt Nam thể hiện rõ sự đan xen giữa

giá trị cũ và mới, giữa truyền thống và hiện đại…
Nhóm công trình nghiên cứu này cho người đọc một cái nhìn khá toàn diện
về các chiều cạnh trong khái niệm đời sống tinh thần cũng như những đặc trưng
trong đời sống tinh thần của người Việt hiện nay.
1.2.2. Những công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo
đối với đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay
Bàn về những ảnh hưởng của Nho giáo nói chung, đạo đức Nho giáo nói riêng
đến các lĩnh vực trong đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay theo cả hai
hướng tích cực và tiêu cực cũng có rất nhiều công trình nghiên cứu. Trong đó, đặc biệt
phải kể đến các công trình nghiên cứu của các học giả tiêu biểu như:
- Trong cuốn Nho giáo xưa và nay [45] do Vũ Khiêu chủ biên, tác giả đã tập
hợp nhiều bài viết của các học giả liên quan đến vấn đề ảnh hưởng của lễ giáo đạo
Nho đối với quá trình phát triển đất nước nói chung cũng như đối với một số mặt
trong đời sống tinh thần người Việt Nam hiện nay nói riêng. Cụ thể là:
+ Tác giả Quang Đạm ở bài viết Khổng giáo và gia đình, đã tổng kết những
ảnh hưởng tích cực cũng như tiêu cực của đạo đức Nho giáo đối với đời sống gia
đình nói riêng và đời sống tinh thần của người Việt Nam nói chung trong truyền
thống cũng như trong hiện tại.
Về mặt tích cực, tác giả khẳng định: lễ giáo đạo Nho nhấn mạnh tình nghĩa
và trách nhiệm của con người đối với gia đình và coi đó là đầu mối tình cảm để con


12
người thực hiện nghĩa vụ của mình đối với nước và thiên hạ; Khổng giáo tích cực
nêu cao ý nghĩa của giáo dục gia đình; đề cao đức nhân trong mối quan hệ giữa
người với người trong toàn thiên hạ; trong đời sống cộng đồng, Nho giáo đặc biệt
coi trọng kỷ cương, trật tự…
Về những ảnh hưởng tiêu cực, tác giả cũng cho rằng không khó để nhận diện
nó trong đời sống của người Việt Nam hiện nay với những điểm chính yếu như: chủ
nghĩa gia đình vị kỷ - thói luôn luôn mưu cầu tư lợi bằng những mánh khóe bất

chính ích kỷ hại nhân, từ trên lĩnh vực kinh tế đến các lĩnh vực văn hóa, chính trị, xã
hội… tất cả đều ưu tiên đặt lợi ích của bản thân, của gia đình lên trên lợi ích của
người khác, của động đồng, của xã hội; chế độ gia đình trị; tác phong gia trưởng từ
trong gia đình được mở rộng ra đến phạm vi làng, xã, quận, huyện, cơ quan, xí
nghiệp, đoàn thể…; đầu óc bảo thủ và sự phục tùng mê muội; những bất công, phi
lý trong hệ thống pháp luật và thể chế…
Cuối cùng, tác giả nhận định: xem xét lại, rà soát lại cả hai mặt tích cực và
tiêu cực trong đạo lý gia đình của Khổng giáo - cũng như nhiều đạo lý cổ truyền nói
chung, chúng ta thấy, việc đánh giá đúng vấn đề là có nhiều khó khăn và việc giải
quyết thật tốt vấn đề lại càng khó khăn hơn nhiều. Sự kết hợp giữa truyền thống và
hiện đại đòi hỏi cố gắng biết rõ cả xưa và nay. Sự tiến hành cuộc vận động đổi mới
một cách khoa học cũng đòi hỏi biết rõ quá khứ và hiện tại. Đối mặt với tiêu cực
không chỉ vài nhát chổi văn hóa với pháp chế là xong. Đối với mặt tích cực không
phải chỉ kêu gọi “kế” và “thuật” là đủ.
+ Một số bài viết của các tác giả như Nho giáo và văn hóa Việt Nam của
Trần Quốc Vượng, Nho giáo với văn hóa dân gian ở Việt Nam và hiện tượng đình
làng của Đinh Gia Khánh đã cho chúng ta một cái nhìn khá bao quát về sự ảnh
hưởng của đạo đức Nho giáo đến văn hóa Việt Nam nói chung và văn hóa dân gian
Việt Nam nói riêng. Đặc biệt, trong bài viết Nho giáo với văn hóa dân gian Việt
Nam và hiện tượng đình làng, tác giả Đinh Gia Khánh cũng đã khái quát những ảnh
hưởng tích cực và tiêu cực mà đạo đức Nho giáo đã đưa đến cho đời sống của người
dân Việt cũng như nền văn hóa dân gian của người Việt. Ảnh hưởng tiêu cực như:
sự hình thành chế độ đẳng cấp ở làng xã, sự phá hoại tinh thần cộng đồng cố hữu


13
của công xã nông thôn. Bọn cường hào, địa chủ đã lợi dụng chế độ phân biệt đẳng
cấp theo những khuôn khổ của đạo đức Nho giáo để áp bức, bóc lột nhân dân…
Còn ảnh hưởng tích cực, trước hết thể hiện ở việc khái quát hóa những quan hệ xã
hội, quan hệ gia đình vốn đã hình thành trong nhân dân. Đặc biệt là với ảnh hưởng

của nho sĩ, khái niệm về đất nước, về dân tộc được xác định rõ hơn trong nhận thức
của người dân. Làng và nước gắn với nhau, việc làng, việc nước trở thành hai vế
quan trọng trong việc thực hiện trách nhiệm của mỗi người…
- Cuốn sách Nho giáo tại Việt Nam [98] do Lê Sỹ Thắng chủ biên, là tập hợp
nhiều bài nghiên cứu của các tác giả liên quan đến vấn đề ảnh hưởng của đạo đức Nho
giáo đối với con người và xã hội Việt Nam, tiêu biểu như:
+ Trong bài Vài ý kiến về ảnh hưởng của Nho giáo đối với xã hội Việt Nam của
Đào Duy Anh, tác giả cho rằng, việc Khổng giáo hay Nho giáo đã tham gia một phần
quan trọng vào sự đúc nặn cái diện mạo tinh thần của dân tộc, vào sự tạo thành văn hóa
dân tộc là điều không ai có thể chối cãi được. Do vậy, trong cuộc cách mạng văn hóa
hiện nay, chúng ta tất yếu phải nghiên cứu Nho giáo để xem nó đã ảnh hưởng đến văn
hóa của chúng ta như thế nào trên cả hai bình diện xấu và tốt. Theo tác giả, những hiện
tượng thanh niên bị kìm hãm trong mọi lĩnh vực hoạt động, phụ nữ bị chồng bạc đãi, tệ
kéo bè, kết cánh… là do ảnh hưởng của tư tưởng phong kiến với nền tảng là đạo đức
Nho giáo gây nên. Cũng theo tác giả, những ảnh hưởng của những tàn tích này còn hết
sức nặng nề trong xã hội, kìm hãm sự tiến lên của chúng ta, do đó ta phải quét sạch
chúng. Bên cạnh những ảnh hưởng tiêu cực, những mặt xấu, tác giả cũng khẳng định, ở
Nho giáo chứa đựng nhiều yếu tố tích cực mà chúng ta nên kế thừa và phát triển để
phục vụ cho những việc ích nước, lợi dân theo cái cách mà các vị anh hùng trong lịch
sử dân tộc đã làm như Nguyễn Trãi hay Hồ Chí Minh…
+ Bài viết Đạo đức Nho giáo và đạo đức truyền thống Việt Nam của Trần
Văn Giàu đã chỉ ra những điểm khác nhau cơ bản giữa đạo đức Nho giáo và đạo
đức truyền thống Việt Nam. Tuy nhiên, tác giả cũng khẳng định, không thể xem nhẹ
những ảnh hưởng của văn hóa Hán, của đạo đức Nho giáo đối với dân tộc Việt Nam
từ quá khứ đến hiện tại. Những ảnh hưởng ấy tích cực có, tiêu cực có, song nhìn
chung thì lớn lắm, sâu lắm… Bên cạnh những giá trị tích cực, những tàn dư của đạo


14
đức Nho giáo vẫn còn gây ảnh hưởng lớn đối với xã hội ta ngày nay và tác giả cho

rằng, nó cần phải được quét sạch cho công việc xây dựng chủ nghĩa xã hội mau
thắng lợi hoàn toàn, đó là: tư tưởng đức trị, nhân trị với những trở ngại cho đường
lối pháp trị xã hội chủ nghĩa; chủ nghĩa gia đình, chủ nghĩa đồng tộc, phương châm
trị đạo thân thân gây trở ngại cho việc thực hiện dân chủ, động viên tài năng; tư
tưởng trọng quan khinh dân - nền tảng cho thứ chủ nghĩa quan liêu, thơ lại mới.
+ Tác giả Nguyễn Đức Quỳ ở bài viết Ảnh hưởng của Nho giáo trong lịch
sử tư tưởng Việt Nam đã khẳng định, tư tưởng Nho giáo có ảnh hưởng sâu, mạnh
tới toàn bộ đời sống tinh thần người Việt Nam. Những chuẩn mực đạo đức như
Tam cương, Ngũ thường, Tam tòng, Tứ đức bên cạnh những mặt tích cực đã bó
hẹp con người Việt Nam trong xã hội phong kiến truyền thống trong một khuôn
phép vô cùng nghiệt ngã, hà khắc. Tác giả cũng chỉ ra, những tàn dư của đạo đức
Nho giáo ở nước ta không phải là khó tìm. Nó tồn tại dưới nhiều dạng, ở mức độ
khác nhau trong từng mặt khác nhau, cụ thể như: nếp sống không thật sự dân chủ
trong xã hội chủ nghĩa; đánh giá con người không đúng tiêu chuẩn, coi thường
phụ nữ…
- Đề cập đến những di hại mà Nho giáo, đạo đức Nho giáo gây ra trong đời
sống của người dân Việt Nam, trong cuốn Bàn về văn hiến Việt Nam [48] tác giả Vũ
Khiêu đã chỉ ra một số những tiêu cực trong hệ tư tưởng Nho giáo như: Nho giáo
củng cố ở nhân dân tư tưởng về tính vĩnh cửu của chế độ phong kiến. Tư tưởng này
khiến cho người dân Việt Nam truyền thống tin rằng, con người sinh ra là đã có vua
và cha ở trên đầu và bổn phận của họ là phải tuyệt đối trung với vua, hiếu với cha.
Do đó, quần chúng không thể tưởng tượng ra cảnh một nước mà lại không có vua
đứng đầu, vua làm chủ; Nho giáo giam con người vào một trật tự phong kiến chặt
chẽ theo chế độ đẳng cấp nghiêm ngặt từ trên xuống dưới; lễ giáo đạo Nho gieo rắc
vào đầu óc con người tư tưởng coi thường lao động chân tay, tư tưởng coi khinh phụ
nữ; Nho giáo khuyến khích thái độ quan liêu, tư tưởng địa vị, gia trưởng… Tác giả
cũng cho rằng, những di hại trên đây của Nho giáo vẫn còn để lại nhiều tàn dư ngay
trong xã hội ta ngày nay. Và rằng, nhân dân ta có trách nhiệm thanh toán triệt để những
tàn dư ấy, và trên cơ sở của chủ nghĩa Mác - Lênin đánh giá đúng đắn vai trò của Nho

15
giáo ở cả hai mặt tích cực và tiêu cực, phát huy hơn nữa những truyền thống cao đẹp
của dân tộc, góp phần rèn luyện những phẩm chất của con người mới.
- Ở phần III của cuốn sách Nho giáo và phát triển ở Việt Nam [49], tác giả
Vũ Khiêu đã phân tích và đánh giá ảnh hưởng của Nho giáo nói chung, đạo đức
Nho giáo nói riêng đến các lĩnh vực khác nhau trong đời sống tinh thần người Việt
Nam hiện nay như đối với tư tưởng chính trị, đời sống gia đình hay bảng giá trị đạo
đức mới mà xã hội ta hôm nay cần thiết lập… Từ đó, tác giả đi khẳng định: vai trò
của Nho giáo trong lịch sử phát triển của xã hội Việt Nam và những tàn dư của nó
tiếp tục gây ảnh hưởng đến quá trình phát triển đất nước ta hiện nay là sự thật không
ai có thể phủ nhận. Vấn đề đặt ra là trên cơ sở khoa học, chúng ta cần phải tiếp tục
tìm hiểu xem cần gạt bỏ những gì và khai thác những gì của lễ giáo đạo Nho để
phục vụ cho sự nghiệp đổi mới ở đất nước ta hiện nay.
- Đề tài khoa học tiềm lực Ảnh hưởng của tư tưởng triết học Nho giáo đến
đời sống tinh thần của xã hội Việt Nam [62] do Nguyễn Ngọc Long chủ nhiệm là
tập hợp nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu về ảnh hưởng của tư tưởng triết học
Nho giáo đối với những mảng, những mặt khác nhau trong đời sống tinh thần người
Việt Nam hiện nay. Những lĩnh vực của đời sống tinh thần chịu ảnh hưởng của Nho
giáo, đạo đức Nho giáo được các tác giả đề cập chủ yếu là đời sống chính trị, đời
sống đạo đức, đời sống pháp luật… Tuy mới chỉ dừng lại ở việc phân tích những
ảnh hưởng của Nho giáo đối với xã hội ta hiện nay một cách chung chung nhưng
qua đó cũng làm cho người đọc hình dung những ảnh hưởng của Nho giáo trong đời
sống tinh thần người Việt Nam theo cả hai hướng tích cực và tiêu cực.
- Trong cuốn sách Sự kế thừa và phát triển đạo đức Nho giáo của Hồ Chí
Minh trong sự nghiệp cách mạng Việt Nam [115], tác giả Hoàng Trung đã đề cập
đến những ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo trong lịch sử Việt Nam theo cả hai
hướng tích cực và tiêu cực. Theo tác giả những ảnh hưởng tích cực mà đạo đức Nho
giáo mang lại cho xã hội Việt Nam truyền thống bao gồm: đạo đức Nho giáo góp
phần thiết lập kỷ cương và trật tự xã hội, xây dựng các triều đại phong kiến Việt

Nam vững mạnh và bảo vệ chủ quyền dân tộc; đạo đức Nho giáo đã ảnh hưởng sâu
sắc đến những giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam như tư


16
tưởng nhân nghĩa, tư tưởng trung quân, quan niệm về tình yêu thương con người…;
đạo đức Nho giáo cũng có những ảnh hưởng sâu sắc trong quan hệ gia đình, làng,
họ ở nông thôn Việt Nam…
Bên cạnh những ảnh hưởng tích cực, tác giả cũng chỉ ra những ảnh hưởng
tiêu cực trong đạo đức Nho giáo như: Nho giáo dạy cả một hệ thống đạo đức mà
trong đó không bao giờ có chủ nghĩa yêu nước; Nho giáo chủ trương học sách vở
của thánh hiền, trọng xưa hơn nay, xem nhẹ khoa học tự nhiên, lao động sản xuất,
trọng nam khinh nữ; Nho giáo coi trọng đức, xem nhẹ pháp khiến cho nhiều nước đi
theo đạo Khổng trong đó có Việt Nam chưa hiểu thấu được tầm quan trọng của
pháp luật, chưa thấy được giá trị thực sự của tự do, bình đẳng, bác ái, dân chủ mà
coi trọng chế độ phân biệt tôn ti, đẳng cấp… Từ đây, tác giả cũng khẳng định: với
khoảng thời gian dài trên 2000 năm có mặt ở nước ta và 500 năm là hệ tư tưởng
chính thống của chế độ phong kiến Việt Nam, Nho giáo đã ảnh hưởng hết sức sâu
sắc trong mọi mặt đời sống tinh thần của dân tộc, đặc biệt là lĩnh vực đạo đức xã hội
theo cả hai hướng tích cực và tiêu cực. Ngày nay, trong công cuộc đổi mới đất
nước, việc nghiên cứu đạo đức Nho giáo với những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực
của nó trong đời sống tinh thần dân tộc đồng thời nghiên cứu sự kế thừa, phát triển
đạo đức Nho giáo trong tư tưởng Hồ Chí Minh là việc làm hết sức cần thiết góp
phần phục vụ cho công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
- Trên một số tạp chí triết học chuyên ngành cũng xuất hiện nhiều bài nghiên
cứu của các tác giả liên quan đến vấn đề ảnh hưởng của Nho giáo, đạo đức Nho
giáo trong các lĩnh vực đời sống tinh thần người Việt Nam hiện nay, tiêu biểu phải
kể đến các bài viết như: Vấn đề đạo đức trong triết học Khổng Tử [105] của Trần
Văn Thụy; Tư tưởng Nho giáo về gia đình và việc xây dựng gia đình mới ở Việt
Nam hiện nay [2] của Minh Anh, Nho giáo và sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại

hóa ở Việt Nam hiện nay [110] của Nguyễn Tài Thư, Đạo đức Nho giáo trong đời
sống Việt Nam [53] của Nguyễn Thế Kiệt; Về giá trị đương đại của Nho giáo Việt
Nam [50] của Vũ Khiêu… Ở những bài viết này, các tác giả chủ yếu tập trung xoay
quanh việc nghiên cứu và chỉ ra những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của đạo đức
Nho giáo đối với xã hội Việt Nam từ trong truyền thống cho đến hiện tại trong nhiều


17
mặt của đời sống xã hội. Phần lớn các tác giả đều khẳng định, để góp phần tích cực vào
công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa, chúng ta hoàn toàn có thể
khai thác những giá trị tích cực của đạo đức Nho giáo trên một số phương diện như
quan điểm coi dân là gốc của nước, tư tưởng coi trọng, đề cao nhân nghĩa, đạo đức; đề
cao trách nhiệm của con người đối với gia đình và xã hội, tư tưởng tu thân… bên cạnh
việc kiên quyết loại bỏ những mặt phản tiến bộ, tiêu cực, lạc hậu của Nho giáo, đạo
đức Nho giáo. Bên cạnh đó, các tác giả cũng nhấn mạnh, khi khai thác những giá trị
tích cực của Nho giáo cần biết kết hợp khéo léo giữa truyền thống và hiện đại, tránh bê
nguyên xi những quan niệm truyền thống của Nho giáo áp dụng vào đời sống hiện tại.
Do đó, đối với những giá trị tích cực của đạo đức Nho giáo cần phải cải tạo nội dung
của nó ở những mặt nhất định; chuyển đổi, mở rộng cả nội dung lẫn hình thức trên cơ
sở kết hợp với những giá trị đương đại để tạo nên những chuẩn giá trị mới, tiến bộ
trong đời sống tinh thần của người Việt Nam hiện nay.
- Ngoài ra, còn có các luận án tiến sĩ nghiên cứu các khía cạnh khác nhau trong
đạo đức Nho giáo và sự ảnh hưởng của nó đến từng lát cắt cụ thể trong đời sống tinh thần
của người Việt hiện nay. Những luận án tiêu biểu có thể kể đến như: Quan niệm của Nho
giáo về các mối quan hệ xã hội, ảnh hưởng và ý nghĩa của nó đối với xã hội ta ngày nay
[6] của Nguyễn Văn Bình, Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức người cán
bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay [70] của Nguyễn Thị Thanh Mai, Ảnh hưởng
của nhân lễ trong Nho giáo đối với đời sống đạo đức ở Việt Nam hiện nay [113] của
Phan Mạnh Toàn, Ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo đối với đạo đức người phụ nữ ở
nông thôn Việt Nam hiện nay [14] của Doãn Thị Chín…

Những công trình nghiên cứu thuộc nhóm này cho chúng ta cái nhìn khá tổng
quát về ảnh hưởng của Nho giáo, đạo đức Nho giáo đến các lĩnh vực khác nhau ở
nước ta trong đó có đời sống tinh thần trên cả hai phương diện tích cực và tiêu cực.
Những công trình đó dù có nhiều những kiến giải khác nhau về mặt tích cực hay
tiêu cực của đạo đức Nho giáo do các tác giả xuất phát từ các cách nhìn và các thời
điểm lịch sử khác nhau trong việc nhìn nhận, đánh giá, tuy nhiên đều có một điểm
chung là không phủ nhận vai trò của đạo đức Nho giáo trong công cuộc xây dựng
chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay.


18
1.3. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ PHƯƠNG HƯỚNG VÀ
NHỮNG GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT HUY ẢNH HƯỞNG TÍCH CỰC, HẠN CHẾ
ẢNH HƯỞNG TIÊU CỰC CỦA ĐẠO ĐỨC NHO GIÁO ĐỐI VỚI ĐỜI SỐNG TINH
THẦN CỦA NGƯỜI VIỆT HIỆN NAY

- Trong cuốn Nho giáo và phát triển ở Việt Nam [49] của Vũ Khiêu, ở mục
kết luận và kiến nghị, tác giả đã đề xuất nhiều ý kiến có thể xem như những phương
hướng, giải pháp trong việc khai thác những ảnh hưởng tích cực, hạn chế những ảnh
hưởng tiêu cực của lễ giáo đạo Nho trong đời sống của xã hội Việt Nam hiện nay.
Chẳng hạn như: tác giả khẳng định, chúng ta cần tiếp thu một cách chủ động và
sáng tạo những kinh nghiệm khai thác Nho giáo của một số nước ở Châu Á. Thực tế
đã chứng minh, ở nhiều quốc gia chịu ảnh hưởng sâu sắc của lễ giáo đạo Nho trong
truyền thống như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapo…, hiện nay họ đang
có những đánh giá hết sức đúng đắn về vai trò tích cực của Nho giáo, từ đó khai
thác chúng một cách có hiệu quả trong công cuộc xây dựng đất nước ở những quốc
gia này. Do đó, Việt Nam hoàn toàn có thể học tập những kinh nghiệm quý trong
việc khai thác Nho giáo, đạo đức Nho giáo của các nước này. Tuy nhiên, cũng cần
lưu ý, sự tiếp thu này phải dựa trên tinh thần độc lập, chủ động, sáng tạo, vận dụng
linh hoạt vào hoàn cảnh thực tiễn của Việt Nam, nhất thiết gạt bỏ những kinh

nghiệm không phù hợp với thuần phong, mỹ tục, với đặc điểm của tình hình kinh tế,
chính trị, xã hội ở nước ta hiện nay.
Bên cạnh đó, tác giả cũng nhấn mạnh việc khai thác và vận dụng một cách có
hiệu quả những nhân tố tích cực của Nho giáo dựa trên việc học tập thái độ của Chủ
tịch Hồ Chí Minh khi Người vừa khai thác những nhân tố hợp lý trong đạo đức Nho
giáo, vừa lên án những nét tiêu cực ở nó. Hồ Chí Minh đã nhanh chóng cải biến
nhiều khái niệm của Nho giáo để những khái niệm ấy chứa đựng một nội dung mới,
phù hợp với tình hình thực tiễn của đất nước.
- Ở bài viết Một số phương hướng và giải pháp cơ bản nhằm ngăn ngừa và
từng bước khắc phục ảnh hưởng của đạo đức phong kiến trong cán bộ lãnh đạo,
quản lý ở nước ta hiện nay của Trần Văn Phòng trong cuốn sách Ảnh hưởng của
đạo đức phong kiến trong cán bộ lãnh đạo, quản lý của Việt Nam hiện nay [52] do
Nguyễn Thế Kiệt chủ biên, tác giả khẳng định: trong thời kỳ đổi mới, đại bộ phận


19
cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp, các ngành ở nước ta đã không ngừng học tập, rèn
luyện, phấn đấu vươn lên về mọi mặt, giữ vững được phẩm chất cách mạng, giữ gìn
được những giá trị văn hóa truyền thống… nhưng họ cũng đã chịu ảnh hưởng, tác
động tiêu cực của tàn dư đạo đức phong kiến sâu sắc mà cơ sở nền tảng của nó là
đạo đức Nho giáo. Đó là tư tưởng địa vị, đẳng cấp, gia trưởng; cục bộ, địa phương
chủ nghĩa; trọng nam kinh nữ… Để ngăn ngừa và từng bước khắc phục có hiệu quả
những ảnh hưởng tiêu cực này ở đội ngũ cán bộ, đảng viên và cán bộ lãnh đạo, quản
lý, theo tác giả, cần thực hiện tốt một số phương hướng và giải pháp sau: Một là,
thực hiện thắng lợi đường lối phát triển kinh tế nhiều thành phần theo định hướng
xã hội chủ nghĩa. Hai là, tiếp tục đổi mới công tác cán bộ theo hướng xây dựng đội
ngũ cán bộ vừa hồng, vừa chuyên. Ba là, thực hiện dân chủ hóa trong sinh hoạt
Đảng và trong toàn xã hội. Bốn là, đẩy mạnh cuộc đấu tranh tự phê bình và phê
bình, chống chủ nghĩa cá nhân trong đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý.
- Tác giả Nguyễn Văn Lý với cuốn sách Kế thừa và đổi mới những giá trị

truyền thống trong quá trình chuyển sang kinh tế thị trường ở Việt Nam [68], đã đề
xuất nhiều phương hướng, giải pháp bảo đảm việc kế thừa và đổi mới các giá trị đạo
đức truyền thống của dân tộc Việt Nam trong đó có nhiều hệ giá trị chịu ảnh hưởng sâu
sắc của đạo đức Nho giáo. Những phương hướng, giải pháp cụ thể là: kiên trì định
hướng xã hội chủ nghĩa, gắn tăng trưởng kinh tế với phát triển các quan hệ xã hội lành
mạnh trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường; đẩy mạnh giáo dục các giá trị
đạo đức truyền thống trong gia đình, nhà trường và xã hội với nội dung mới, hình thức
phù hợp; nâng cao vai trò, hiệu quả của pháp luật trong việc giữ gìn và phát huy các giá
trị đạo đức truyền thống; kết hợp giữa phát huy các giá trị đạo đức truyền thống với
việc tiếp thu các giá trị nhân văn của thời đại thông qua giao lưu quốc tế.
Tác giả cũng khẳng định, phương hướng và những giải pháp này nếu được
triển khai một cách đồng bộ, phối hợp chặt chẽ sẽ đảm bảo cho quá trình kế thừa và
đổi mới các giá trị đạo đức truyền thống ở nước ta hiện nay đạt được hiệu quả cao,
phục vụ đắc lực cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
- Bên cạnh đó, có nhiều luận án sau khi nghiên cứu những ảnh hưởng của
đạo đức Nho giáo đến các lĩnh vực khác nhau trong đời sống tinh thần ở xã hội


20
ta hiện nay, các tác giả cũng đề xuất nhiều phương hướng, giải pháp nhằm phát
huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của đạo đức Nho giáo đối
với lĩnh vực mà mình nghiên cứu. Ví dụ như, trong luận án Ảnh hưởng tiêu cực
của tư tưởng phong kiến trong cán bộ lãnh đạo, quản lý và phương hướng khắc
phục [131] của Nguyễn Bình Yên, tác giả đã đưa ra nhiều phương hướng cơ bản
nhằm khắc phục ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng phong kiến trong đội ngũ cán
bộ lãnh đạo, quản lý hiện nay như: đổi mới kinh tế gắn liền với cải tạo phong
tục, tập quán; dân chủ hóa trong toàn xã hội đi đôi với dân chủ hóa trong sinh
hoạt Đảng; tiếp tục đổi mới công tác cán bộ. Ở luận án Ảnh hưởng của nhân, lễ
trong Nho giáo đối với đời sống đạo đức ở Việt Nam hiện nay [113], trong
chương 4, tác giả Phan Mạnh Toàn đã đề xuất phương hướng và những giải pháp

nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của nhân, lễ đối
với đời sống đạo đức - một lĩnh vực quan trọng trong đời sống tinh thần người
Việt Nam hiện nay như sau: về phương hướng: học tập phương pháp biện chứng
Hồ Chí Minh trong việc sử dụng phạm trù nhân, lễ của Nho giáo; bảo đảm sự
thống nhất giữa kế thừa, lọc bỏ với đổi mới, phát triển những giá trị của nhân, lễ
trong quá trình giáo dục đạo đức. Về giải pháp: khắc phục mặt trái của kinh tế thị
trường, giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa; coi trọng kế thừa giá trị, khắc
phục ảnh hưởng tiêu cực của nhân, lễ trong xây dựng các mối quan hệ gia đình ở
nước ta hiện nay; cải tạo phong tục, tập quán lạc hậu, xây dựng những tập quán
mới, tạo môi trường văn hóa tinh thần lành mạnh trong xã hội… Ngoài ra, còn
không ít những luận án khi nghiên cứu về những ảnh hưởng của đạo đức Nho
giáo đối với xã hội ta hiện nay đều đề ra phương hướng và những giải pháp cụ
thể trong việc khai thác đạo đức Nho giáo.
Tất cả những công trình trên đây cung cấp cho chúng ta một cái nhìn khá
toàn diện về hệ thống phương hướng và các giải pháp trong việc khai thác Nho giáo
nói chung, đạo đức Nho giáo nói riêng. Những giải pháp được các tác giả đưa ra
chủ yếu đều xuất phát từ tình hình thực tiễn của xã hội Việt Nam hiện nay và đều
hướng đến việc phát huy những ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực
của đạo đức Nho giáo nhằm phục vụ cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc
Việt Nam xã hội chủ nghĩa trong thời đại mới.


21
1.4. KHÁI QUÁT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA CÁC CÔNG TRÌNH KHOA
HỌC LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA LUẬN ÁN CẦN
TIẾP TỤC GIẢI QUYẾT

1.4.1. Khái quát kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học đã công
bố liên quan đến đề tài
Trên đây là các công trình nghiên cứu được chia thành ba nhóm riêng liên quan

chặt chẽ với những nội dung chính của luận án. Nho giáo, đạo đức Nho giáo và những
ảnh hưởng của nó đối với xã hội Việt Nam từ trong quá khứ cho tới hiện tại là một
mảng đề tài khá rộng lớn với hệ thống các công trình nghiên cứu khá đồ sộ của nhiều
học giả khác nhau. Do đó, luận án chưa có điều kiện tổng quan hết tất cả các công trình
này mà mới chỉ dừng lại ở mức độ khảo sát các công trình có liên quan một cách trực
tiếp hoặc gián tiếp đến những nội dung mà luận án nghiên cứu.
Sau khi khảo sát những nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến các nội
dung mà luận án sẽ triển khai, tác giả luận án thấy rằng:
Một là, đối với nhóm công trình nghiên cứu về Nho giáo, đạo đức Nho giáo
Trung Quốc và Nho giáo, đạo đức Nho giáo ở Việt Nam đã cung cấp cho tác giả luận án
một cái nhìn hết sức đầy đủ, sâu sắc và khá toàn diện quá trình ra đời, phát triển của Nho
giáo, đạo đức Nho giáo ở Trung Quốc, những nội dung cơ bản trong quan niệm của Nho
giáo về đạo đức cũng như toàn bộ quá trình du nhập, phát triển, biến đổi của đạo đức
Nho giáo ở Việt Nam trong từng thời kỳ lịch sử trải qua các triều đại phong kiến. Do đó,
ở chương 2 trong nội dung của luận án, khi nghiên cứu về đạo đức Nho giáo Trung Quốc
và đạo đức Nho giáo ở Việt Nam, tác giả luận án không kì vọng đem đến một sự hiểu
biết mới nào về vấn đề này. Kế thừa thành quả nghiên cứu của những người đi trước,
luận án chỉ tập hợp, khái quát lại một cách hệ thống nguồn gốc ra đời và một số nội dung
chủ yếu của đạo đức Nho giáo Trung Quốc; quá trình du nhập, những nhân tố ảnh hưởng
đến sự biến đổi của đạo đức Nho giáo Việt Nam cũng như chỉ ra những nét riêng của đạo
đức Nho giáo ở Việt Nam qua tư tưởng của một số nhà nho Việt tiêu biểu.
Hai là, ở nhóm công trình nghiên cứu về đời sống tinh thần và ảnh hưởng của
đạo đức Nho giáo đối với đời sống tinh thần của người Việt Nay:
Nhìn chung, các công trình nghiên cứu thuộc nhóm này cũng hết sức đa
dạng, phong phú, công phu và nghiêm túc. Các tác giả đã chỉ ra nhiều ảnh hưởng