Các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của bộ luật hình sự

đại học quốc gia hà nội
khoa luật

nguyễn hồng nam

các điều kiện có hiệu lực của di chúc
theo quy định của bộ luật dân sự

Chuyên ngành : Luật dân sự
Mã số

: 5.05.07

tóm tắt luận văn thạc sĩ luật học

hà nội 2005


mở đầu

1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài
Thừa kế là một quan hệ pháp luật phổ biến trong đời sống xã hội. Trong
giai đoạn hiện nay, khi số l-ợng và giá trị tài sản của cá nhân ngày càng đa dạng,
phong phú thì vấn đề thừa kế di sản cũng nảy sinh nhiều dạng tranh chấp. Bộ luật
dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 quy định các điều kiện
có hiệu lực của di chúc, nh-ng việc hiểu và áp dụng những quy định đó trong việc
giải quyết phân chia di sản thừa kế theo di chúc trên thực tế còn nhiều bất cập.
Những khó khăn th-ờng đ-ợc thể hiện trong việc xác định phải có những điều kiện
gì thì di chúc mới đ-ợc coi là hợp pháp, điều kiện của ng-ời lập di chúc, ý chí của
ng-ời lập di chúc, nội dung của di chúc và hình thức của di chúc. Trong thực tiễn
thì các quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc còn có

những cách hiểu khác nhau, dẫn tới việc nhận định và quyết định không giống nhau
của một số bản án giải quyết cùng một vụ án tranh chấp về các điều kiện có hiệu
lực của di chúc. Do vậy, việc nghiên cứu nhằm làm rõ những quy định của pháp
luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm
1995 và Bộ luật dân sự năm 2005 là đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của lý luận và
thực tiễn. Qua nghiên cứu đề tài, tác giả cũng muốn xác định ý nghĩa của chế định
về quyền thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng. Với việc nghiên cứu
đề tài, tác giả muốn hoàn thiện hơn nữa những quy định pháp luật về các điều kiện
có hiệu lực của di chúc, nhằm mục đích nâng cao hơn nữa hiệu quả điều chỉnh của
những quy định này trong Bộ luật dân sự.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Cũng nh- thừa kế theo pháp luật, thừa kế theo di chúc nói chung và các
điều kiện có hiệu lực của di chúc nói riêng đã đ-ợc hầu hết các luật gia, các nhà lập


pháp của các n-ớc trên thế giới nghiên cứu. Có thể dễ dàng nhận thấy rằng, Bộ luật
dân sự của các n-ớc đều quy định về quyền định đoạt bằng di chúc của chủ sở hữu
tài sản nhằm chuyển dịch tài sản của mình cho ng-ời khác. Quyền định đoạt bằng di
chúc là quyền dân sự đ-ợc Nhà n-ớc bảo hộ, đ-ợc ghi nhận trong Hiến pháp của
Nhà n-ớc ta và của các n-ớc khác trên thế giới.
ở n-ớc ta, việc nghiên cứu về thừa kế theo di chúc nói chung và nghiên cứu về
các điều kiện có hiệu lực của di chúc nói riêng đã có từ xa x-a. Chúng ta có thể kể
đến nhiều bộ luật nh-: Bộ luật Hồng Đức, Bộ luật Gia Long, Dân luật Bắc kỳ, Dân
luật Trung Kỳ...
Sau khi n-ớc Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, các điều kiện có hiệu lực
của di chúc cũng đã đ-ợc các nhà lập pháp nghiên cứu, nh-ng những quy định đó
còn đơn giản và ch-a đầy đủ. Trong số các loại văn bản này, đáng chú ý là Thông
t- số 81-TATC ngày 24-7-1981 của Tòa án nhân dân tối cao h-ớng dẫn giải quyết
tranh chấp thừa kế (đúc kết từ thực tiễn xét xử của ngành Tòa án nhân dân) và Pháp
lệnh Thừa kế ngày 10-9-1990. Chỉ khi Bộ luật dân sự năm 1995 đ-ợc ban hành thì

vấn đề các điều kiện có hiệu lực của di chúc mới đ-ợc quy định rõ ràng hơn. Tuy
nhiên, trong quá trình thực hiện Bộ luật này, cũng còn nhiều vấn đề cần phải trao
đổi.
Về kết quả nghiên cứu của các luật gia: Tính đến thời điểm hiện nay cũng
đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về thừa kế, nh-ng chỉ có một số ít công
trình nghiên cứu về thừa kế theo di chúc. Đáng chú ý trong các công trình nghiên
cứu này, phải kể đến đề tài: "Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ
năm 1945 đến nay" của tiến sĩ Phùng Trung Tập; đề tài: "Thừa kế theo di chúc theo
quy định của Bộ luật dân sự Việt Nam" của tiến sĩ Phạm Văn Tuyết; cuốn sách:
"Một số suy nghĩ về thừa kế trong luật dân sự Việt Nam" của tiến sĩ Nguyễn Ngọc
Điện... Tuy nhiên, những công trình trên không nghiên cứu riêng và có tính hệ


thống

về

các

điều

kiện

có

hiệu

lực

của

di chúc.
Nhận thức đ-ợc vấn đề này, tác giả luận văn đã nghiên cứu trong một diện
hẹp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc để nhằm làm sáng tỏ việc xác định các
điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ
luật dân sự năm 2005. Với kết quả nghiên cứu của đề tài: "Các điều kiện có hiệu
lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự" sẽ giúp các cơ quan lập pháp
ban hành các văn bản d-ới luật để hoàn thiện những quy định về điều kiện có hiệu
lực của di chúc, đồng thời giúp các cơ quan áp dụng pháp luật trong việc nhận thức
đúng đắn và toàn diện khi giải quyết những tranh chấp về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Nội dung của luận văn không nghiên cứu toàn diện những quy định của
pháp luật về thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng, mà chỉ tập trung
nghiên cứu về các điều kiện có hiệu lực của di chúc đ-ợc quy định trong Bộ luật
dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 và có sự đối chiếu với
những quy định t-ơng ứng trong Bộ luật dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt
Nam năm 2005 (có hiệu lực kể từ ngày 1-1-2006). Qua đó, tác giả so sánh, đối
chiếu với những quy định pháp luật tr-ớc khi Bộ luật dân sự đ-ợc ban hành để làm
nổi bật tính hiện đại của những quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc
trong Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm 2005. Mặt khác, đề tài cũng
có sự so sánh (ở diện hẹp) về các điều kiện có hiệu lực của di chúc ở các n-ớc nhNhật Bản, Cộng hòa Pháp với Việt Nam để làm nổi bật những nét đặc thù và tính
hiện đại của pháp luật Việt Nam quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc.
Trong quá trình nghiên cứu, một số các quy định của pháp luật có liên
quan đến nội dung của đề tài cũng đ-ợc tìm hiểu nh-: Năng lực pháp luật dân sự,


năng lực hành vi dân sự, giao dịch dân sự... theo pháp luật dân sự Việt Nam để có
sự so sánh, đối chiếu, với mục đích làm nổi bật những quy định của pháp luật về
các điều kiện có hiệu lực của di chúc.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
- Luận văn nghiên cứu một cách có hệ thống về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc theo quy định của pháp luật ở Việt Nam.
- Luận văn tập trung nghiên cứu có hệ thống và toàn diện từng điều kiện có
hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự
năm 2005, hiệu quả điều chỉnh của những quy định pháp luật về các điều kiện đó.
Luận văn tìm ra những điểm phù hợp với đời sống xã hội và những điểm cần phải
bổ sung các quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ
luật dân sự.
- Qua nghiên cứu, tác giả luận văn có những kiến nghị nhằm hoàn thiện một
b-ớc những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc, giúp
các nhà lập pháp bổ sung những quy định còn thiếu về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc để đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của xã hội trong quan hệ thừa kế nói
chung và thừa kế theo di chúc nói riêng.
5. Ph-ơng pháp nghiên cứu
Dựa trên ph-ơng pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, t- t-ởng Hồ Chí
Minh về Nhà n-ớc và pháp luật, luận văn sử dụng ph-ơng pháp luận của chủ nghĩa
duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Bên cạnh đó, những ph-ơng pháp
khoa học khác nh-: So sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê cũng đ-ợc sử dụng để
giải quyết những vấn đề mà đề tài đã đặt ra.
Một số vụ án giải quyết tranh chấp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc
cũng đ-ợc sử dụng có chọn lọc để bình luận và các số liệu thống kê của ngành Tòa


án nhân dân cũng đ-ợc tham khảo để việc nghiên cứu đ-ợc toàn diện và sâu sắc
hơn.
6. Kết quả đạt đ-ợc và những điểm mới của luận văn
- Luận văn phân tích có hệ thống những quy định pháp luật về các điều kiện
có hiệu lực của di chúc. Qua nghiên cứu, luận văn chỉ ra những quy định phù hợp
với quan hệ thừa kế theo di chúc và những điểm còn bất cập về các điều kiện có

hiệu lực của di chúc trong Bộ luật dân sự năm 1995, những điểm cần h-ớng dẫn
thực hiện theo Bộ luật dân sự năm 2005.
- Kết quả nghiên cứu đề tài, tác giả đã có những điểm mới sau đây:
+ Đây là đề tài khoa học đ-ợc nghiên cứu lần đầu tiên ở n-ớc ta ở cấp thạc
sĩ luật học.
+ Luận văn hệ thống hóa đ-ợc những quy định pháp luật về điều kiện có
hiệu lực của di chúc ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay, làm cơ sở để nghiên cứu
toàn diện và hệ thống những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc đ-ợc quy định trong Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm
2005.
+ Luận văn chỉ ra những hạn chế, những vấn đề còn thiếu của những quy
định pháp luật về điều kiện có hiệu lực của di chúc trong Bộ luật dân sự năm 1995,
phân tích những quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định
của Bộ luật dân sự năm 2005, qua đó có những kiến nghị khoa học nhằm hoàn
thiện những quy định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc trong Bộ
luật dân sự năm 2005.
+ Luận văn chỉ ra đ-ợc những bất cập trong việc hiểu không đúng các quy
định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc trong việc áp dụng pháp
luật, đồng thời có những kiến nghị để các cơ quan nhà n-ớc có thẩm quyền ban
hành những văn bản h-ớng dẫn cần thiết.


7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của
luận văn gồm 3 ch-ơng, 10 mục.


Ch-ơng 1
Khái quát chung về di chúc

1.1. Vài nét về thừa kế và quyền thừa kế

Ngay từ khi nhà n-ớc và pháp luật ch-a ra đời thì quan hệ thừa kế đã tồn tại
nh- một yếu tố khách quan. Thừa kế với ý nghĩa là một phạm trù kinh tế có mầm
mống và xuất hiện ngay trong thời kỳ sơ khai của xã hội loài ng-ời. Thừa kế và để
lại thừa kế mặc dù ch-a đ-ợc điều chỉnh bằng các quy phạm pháp luật, nh-ng nó
vẫn tồn tại một cách khách quan trong xã hội. ở thời kỳ này, quan hệ thừa kế dựa
trên quan hệ huyết thống và do những phong tục tập quán riêng của từng bộ lạc, thị
tộc quyết định.
Quan hệ thừa kế là một quan hệ pháp luật xuất hiện đồng thời với quan hệ
sở hữu và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội loài ng-ời. Khi có t- hữu, nhà
n-ớc ra đời, quyền thừa kế đ-ợc pháp luật quy định, bảo vệ. Mỗi nhà n-ớc khác
nhau có hệ thống những quy phạm pháp luật về thừa kế khác nhau. Pháp luật thừa
kế thể hiện rõ bản chất giai cấp. Quyền thừa kế với t- cách là một chế định pháp
luật, luôn gắn liền với một nhà n-ớc nhất định.
Trong chế độ phong kiến và t- bản, giai cấp bóc lột chiếm hữu hầu hết tliệu sản xuất chủ yếu của xã hội. Các quy định của pháp luật thừa kế phong kiến và
t- bản đảm bảo sự chuyển dịch tài sản từ ng-ời bóc lột này sang ng-ời bóc lột
khác. Qua việc chuyển dịch tài sản bằng hình thức thừa kế, giai cấp t- sản, giai cấp
phong kiến duy trì sự thống trị cả về chính trị và kinh tế. Bằng công cụ pháp luật
nói chung và pháp luật về thừa kế nói riêng, giai cấp bóc lột duy trì sự thống trị xã
hội từ thế hệ này sang thế hệ khác qua việc nắm giữ các t- liệu sản xuất, để từ đó
nắm giữ thành quả lao động của xã hội. Có thể nhận thấy rằng, bản thân thừa kế


không tạo ra quyền thống trị cho giai cấp bóc lột mà nó chỉ duy trì quyền lực đó mà
thôi.

mở đầu

1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài

Thừa kế là một quan hệ pháp luật phổ biến trong đời sống xã hội. Trong
giai đoạn hiện nay, khi số l-ợng và giá trị tài sản của cá nhân ngày càng đa dạng,
phong phú thì vấn đề thừa kế di sản cũng nảy sinh nhiều dạng tranh chấp. Bộ luật
dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 quy định các điều kiện
có hiệu lực của di chúc, nh-ng việc hiểu và áp dụng những quy định đó trong việc
giải quyết phân chia di sản thừa kế theo di chúc trên thực tế còn nhiều bất cập.
Những khó khăn th-ờng đ-ợc thể hiện trong việc xác định phải có những điều kiện
gì thì di chúc mới đ-ợc coi là hợp pháp, điều kiện của ng-ời lập di chúc, ý chí của
ng-ời lập di chúc, nội dung của di chúc và hình thức của di chúc. Trong thực tiễn
thì các quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc còn có
những cách hiểu khác nhau, dẫn tới việc nhận định và quyết định không giống nhau
của một số bản án giải quyết cùng một vụ án tranh chấp về các điều kiện có hiệu
lực của di chúc. Do vậy, việc nghiên cứu nhằm làm rõ những quy định của pháp
luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm
1995 và Bộ luật dân sự năm 2005 là đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của lý luận và
thực tiễn. Qua nghiên cứu đề tài, tác giả cũng muốn xác định ý nghĩa của chế định
về quyền thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng. Với việc nghiên cứu
đề tài, tác giả muốn hoàn thiện hơn nữa những quy định pháp luật về các điều kiện
có hiệu lực của di chúc, nhằm mục đích nâng cao hơn nữa hiệu quả điều chỉnh của
những quy định này trong Bộ luật dân sự.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài


Cũng nh- thừa kế theo pháp luật, thừa kế theo di chúc nói chung và các
điều kiện có hiệu lực của di chúc nói riêng đã đ-ợc hầu hết các luật gia, các nhà lập
pháp của các n-ớc trên thế giới nghiên cứu. Có thể dễ dàng nhận thấy rằng, Bộ luật
dân sự của các n-ớc đều quy định về quyền định đoạt bằng di chúc của chủ sở hữu
tài sản nhằm chuyển dịch tài sản của mình cho ng-ời khác. Quyền định đoạt bằng di
chúc là quyền dân sự đ-ợc Nhà n-ớc bảo hộ, đ-ợc ghi nhận trong Hiến pháp của
Nhà n-ớc ta và của các n-ớc khác trên thế giới.

ở n-ớc ta, việc nghiên cứu về thừa kế theo di chúc nói chung và nghiên cứu về
các điều kiện có hiệu lực của di chúc nói riêng đã có từ xa x-a. Chúng ta có thể kể
đến nhiều bộ luật nh-: Bộ luật Hồng Đức, Bộ luật Gia Long, Dân luật Bắc kỳ, Dân
luật Trung Kỳ...
Sau khi n-ớc Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, các điều kiện có hiệu lực
của di chúc cũng đã đ-ợc các nhà lập pháp nghiên cứu, nh-ng những quy định đó
còn đơn giản và ch-a đầy đủ. Trong số các loại văn bản này, đáng chú ý là Thông
t- số 81-TATC ngày 24-7-1981 của Tòa án nhân dân tối cao h-ớng dẫn giải quyết
tranh chấp thừa kế (đúc kết từ thực tiễn xét xử của ngành Tòa án nhân dân) và Pháp
lệnh Thừa kế ngày 10-9-1990. Chỉ khi Bộ luật dân sự năm 1995 đ-ợc ban hành thì
vấn đề các điều kiện có hiệu lực của di chúc mới đ-ợc quy định rõ ràng hơn. Tuy
nhiên, trong quá trình thực hiện Bộ luật này, cũng còn nhiều vấn đề cần phải trao
đổi.
Về kết quả nghiên cứu của các luật gia: Tính đến thời điểm hiện nay cũng
đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về thừa kế, nh-ng chỉ có một số ít công
trình nghiên cứu về thừa kế theo di chúc. Đáng chú ý trong các công trình nghiên
cứu này, phải kể đến đề tài: "Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ
năm 1945 đến nay" của tiến sĩ Phùng Trung Tập; đề tài: "Thừa kế theo di chúc theo
quy định của Bộ luật dân sự Việt Nam" của tiến sĩ Phạm Văn Tuyết; cuốn sách:
"Một số suy nghĩ về thừa kế trong luật dân sự Việt Nam" của tiến sĩ Nguyễn Ngọc


Điện... Tuy nhiên, những công trình trên không nghiên cứu riêng và có tính hệ
thống

về

các

điều

kiện

có

hiệu

lực

của

di chúc.
Nhận thức đ-ợc vấn đề này, tác giả luận văn đã nghiên cứu trong một diện
hẹp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc để nhằm làm sáng tỏ việc xác định các
điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ
luật dân sự năm 2005. Với kết quả nghiên cứu của đề tài: "Các điều kiện có hiệu
lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự" sẽ giúp các cơ quan lập pháp
ban hành các văn bản d-ới luật để hoàn thiện những quy định về điều kiện có hiệu
lực của di chúc, đồng thời giúp các cơ quan áp dụng pháp luật trong việc nhận thức
đúng đắn và toàn diện khi giải quyết những tranh chấp về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Nội dung của luận văn không nghiên cứu toàn diện những quy định của
pháp luật về thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng, mà chỉ tập trung
nghiên cứu về các điều kiện có hiệu lực của di chúc đ-ợc quy định trong Bộ luật
dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 và có sự đối chiếu với
những quy định t-ơng ứng trong Bộ luật dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt
Nam năm 2005 (có hiệu lực kể từ ngày 1-1-2006). Qua đó, tác giả so sánh, đối
chiếu với những quy định pháp luật tr-ớc khi Bộ luật dân sự đ-ợc ban hành để làm
nổi bật tính hiện đại của những quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc

trong Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm 2005. Mặt khác, đề tài cũng
có sự so sánh (ở diện hẹp) về các điều kiện có hiệu lực của di chúc ở các n-ớc nhNhật Bản, Cộng hòa Pháp với Việt Nam để làm nổi bật những nét đặc thù và tính
hiện đại của pháp luật Việt Nam quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc.


Trong quá trình nghiên cứu, một số các quy định của pháp luật có liên
quan đến nội dung của đề tài cũng đ-ợc tìm hiểu nh-: Năng lực pháp luật dân sự,
năng lực hành vi dân sự, giao dịch dân sự... theo pháp luật dân sự Việt Nam để có
sự so sánh, đối chiếu, với mục đích làm nổi bật những quy định của pháp luật về
các điều kiện có hiệu lực của di chúc.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
- Luận văn nghiên cứu một cách có hệ thống về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc theo quy định của pháp luật ở Việt Nam.
- Luận văn tập trung nghiên cứu có hệ thống và toàn diện từng điều kiện có
hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự
năm 2005, hiệu quả điều chỉnh của những quy định pháp luật về các điều kiện đó.
Luận văn tìm ra những điểm phù hợp với đời sống xã hội và những điểm cần phải
bổ sung các quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ
luật dân sự.
- Qua nghiên cứu, tác giả luận văn có những kiến nghị nhằm hoàn thiện một
b-ớc những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc, giúp
các nhà lập pháp bổ sung những quy định còn thiếu về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc để đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của xã hội trong quan hệ thừa kế nói
chung và thừa kế theo di chúc nói riêng.
5. Ph-ơng pháp nghiên cứu
Dựa trên ph-ơng pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, t- t-ởng Hồ Chí
Minh về Nhà n-ớc và pháp luật, luận văn sử dụng ph-ơng pháp luận của chủ nghĩa
duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Bên cạnh đó, những ph-ơng pháp
khoa học khác nh-: So sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê cũng đ-ợc sử dụng để
giải quyết những vấn đề mà đề tài đã đặt ra.

Một số vụ án giải quyết tranh chấp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc
cũng đ-ợc sử dụng có chọn lọc để bình luận và các số liệu thống kê của ngành Tòa
án nhân dân cũng đ-ợc tham khảo để việc nghiên cứu đ-ợc toàn diện và sâu sắc
hơn.
6. Kết quả đạt đ-ợc và những điểm mới của luận văn
- Luận văn phân tích có hệ thống những quy định pháp luật về các điều kiện
có hiệu lực của di chúc. Qua nghiên cứu, luận văn chỉ ra những quy định phù hợp
với quan hệ thừa kế theo di chúc và những điểm còn bất cập về các điều kiện có
hiệu lực của di chúc trong Bộ luật dân sự năm 1995, những điểm cần h-ớng dẫn
thực hiện theo Bộ luật dân sự năm 2005.
- Kết quả nghiên cứu đề tài, tác giả đã có những điểm mới sau đây:
+ Đây là đề tài khoa học đ-ợc nghiên cứu lần đầu tiên ở n-ớc ta ở cấp thạc
sĩ luật học.
+ Luận văn hệ thống hóa đ-ợc những quy định pháp luật về điều kiện có
hiệu lực của di chúc ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay, làm cơ sở để nghiên cứu
toàn diện và hệ thống những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc đ-ợc quy định trong Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm
2005.
+ Luận văn chỉ ra những hạn chế, những vấn đề còn thiếu của những quy
định pháp luật về điều kiện có hiệu lực của di chúc trong Bộ luật dân sự năm 1995,
phân tích những quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định
của Bộ luật dân sự năm 2005, qua đó có những kiến nghị khoa học nhằm hoàn
thiện những quy định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc trong Bộ
luật dân sự năm 2005.
+ Luận văn chỉ ra đ-ợc những bất cập trong việc hiểu không đúng các quy
định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc trong việc áp dụng pháp

luật, đồng thời có những kiến nghị để các cơ quan nhà n-ớc có thẩm quyền ban
hành những văn bản h-ớng dẫn cần thiết.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của
luận văn gồm 3 ch-ơng, 10 mục.


Ch-ơng 1
Khái quát chung về di chúc

1.1. Vài nét về thừa kế và quyền thừa kế

Ngay từ khi nhà n-ớc và pháp luật ch-a ra đời thì quan hệ thừa kế đã tồn tại
nh- một yếu tố khách quan. Thừa kế với ý nghĩa là một phạm trù kinh tế có mầm
mống và xuất hiện ngay trong thời kỳ sơ khai của xã hội loài ng-ời. Thừa kế và để
lại thừa kế mặc dù ch-a đ-ợc điều chỉnh bằng các quy phạm pháp luật, nh-ng nó
vẫn tồn tại một cách khách quan trong xã hội. ở thời kỳ này, quan hệ thừa kế dựa
trên quan hệ huyết thống và do những phong tục tập quán riêng của từng bộ lạc, thị
tộc quyết định.
Quan hệ thừa kế là một quan hệ pháp luật xuất hiện đồng thời với quan hệ
sở hữu và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội loài ng-ời. Khi có t- hữu, nhà
n-ớc ra đời, quyền thừa kế đ-ợc pháp luật quy định, bảo vệ. Mỗi nhà n-ớc khác
nhau có hệ thống những quy phạm pháp luật về thừa kế khác nhau. Pháp luật thừa
kế thể hiện rõ bản chất giai cấp. Quyền thừa kế với t- cách là một chế định pháp
luật, luôn gắn liền với một nhà n-ớc nhất định.
Trong chế độ phong kiến và t- bản, giai cấp bóc lột chiếm hữu hầu hết tliệu sản xuất chủ yếu của xã hội. Các quy định của pháp luật thừa kế phong kiến và
t- bản đảm bảo sự chuyển dịch tài sản từ ng-ời bóc lột này sang ng-ời bóc lột
khác. Qua việc chuyển dịch tài sản bằng hình thức thừa kế, giai cấp t- sản, giai cấp
phong kiến duy trì sự thống trị cả về chính trị và kinh tế. Bằng công cụ pháp luật
nói chung và pháp luật về thừa kế nói riêng, giai cấp bóc lột duy trì sự thống trị xã

hội từ thế hệ này sang thế hệ khác qua việc nắm giữ các t- liệu sản xuất, để từ đó
nắm giữ thành quả lao động của xã hội. Có thể nhận thấy rằng, bản thân thừa kế


kh«ng t¹o ra quyÒn thèng trÞ cho giai cÊp bãc lét mµ nã chØ duy tr× quyÒn lùc ®ã mµ
th«i.


đại học quốc gia hà nội
khoa luật

nguyễn hồng nam

các điều kiện có hiệu lực của di chúc
theo quy định của bộ luật dân sự

Chuyên ngành : Luật dân sự
Mã số

: 5.05.07

tóm tắt luận văn thạc sĩ luật học

hà nội 2005


mở đầu

1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài
Thừa kế là một quan hệ pháp luật phổ biến trong đời sống xã hội. Trong

giai đoạn hiện nay, khi số l-ợng và giá trị tài sản của cá nhân ngày càng đa dạng,
phong phú thì vấn đề thừa kế di sản cũng nảy sinh nhiều dạng tranh chấp. Bộ luật
dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 quy định các điều kiện
có hiệu lực của di chúc, nh-ng việc hiểu và áp dụng những quy định đó trong việc
giải quyết phân chia di sản thừa kế theo di chúc trên thực tế còn nhiều bất cập.
Những khó khăn th-ờng đ-ợc thể hiện trong việc xác định phải có những điều kiện
gì thì di chúc mới đ-ợc coi là hợp pháp, điều kiện của ng-ời lập di chúc, ý chí của
ng-ời lập di chúc, nội dung của di chúc và hình thức của di chúc. Trong thực tiễn
thì các quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc còn có
những cách hiểu khác nhau, dẫn tới việc nhận định và quyết định không giống nhau
của một số bản án giải quyết cùng một vụ án tranh chấp về các điều kiện có hiệu
lực của di chúc. Do vậy, việc nghiên cứu nhằm làm rõ những quy định của pháp
luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm
1995 và Bộ luật dân sự năm 2005 là đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của lý luận và
thực tiễn. Qua nghiên cứu đề tài, tác giả cũng muốn xác định ý nghĩa của chế định
về quyền thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng. Với việc nghiên cứu
đề tài, tác giả muốn hoàn thiện hơn nữa những quy định pháp luật về các điều kiện
có hiệu lực của di chúc, nhằm mục đích nâng cao hơn nữa hiệu quả điều chỉnh của
những quy định này trong Bộ luật dân sự.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Cũng nh- thừa kế theo pháp luật, thừa kế theo di chúc nói chung và các
điều kiện có hiệu lực của di chúc nói riêng đã đ-ợc hầu hết các luật gia, các nhà lập


pháp của các n-ớc trên thế giới nghiên cứu. Có thể dễ dàng nhận thấy rằng, Bộ luật
dân sự của các n-ớc đều quy định về quyền định đoạt bằng di chúc của chủ sở hữu
tài sản nhằm chuyển dịch tài sản của mình cho ng-ời khác. Quyền định đoạt bằng di
chúc là quyền dân sự đ-ợc Nhà n-ớc bảo hộ, đ-ợc ghi nhận trong Hiến pháp của
Nhà n-ớc ta và của các n-ớc khác trên thế giới.
ở n-ớc ta, việc nghiên cứu về thừa kế theo di chúc nói chung và nghiên cứu về

các điều kiện có hiệu lực của di chúc nói riêng đã có từ xa x-a. Chúng ta có thể kể
đến nhiều bộ luật nh-: Bộ luật Hồng Đức, Bộ luật Gia Long, Dân luật Bắc kỳ, Dân
luật Trung Kỳ...
Sau khi n-ớc Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, các điều kiện có hiệu lực
của di chúc cũng đã đ-ợc các nhà lập pháp nghiên cứu, nh-ng những quy định đó
còn đơn giản và ch-a đầy đủ. Trong số các loại văn bản này, đáng chú ý là Thông
t- số 81-TATC ngày 24-7-1981 của Tòa án nhân dân tối cao h-ớng dẫn giải quyết
tranh chấp thừa kế (đúc kết từ thực tiễn xét xử của ngành Tòa án nhân dân) và Pháp
lệnh Thừa kế ngày 10-9-1990. Chỉ khi Bộ luật dân sự năm 1995 đ-ợc ban hành thì
vấn đề các điều kiện có hiệu lực của di chúc mới đ-ợc quy định rõ ràng hơn. Tuy
nhiên, trong quá trình thực hiện Bộ luật này, cũng còn nhiều vấn đề cần phải trao
đổi.
Về kết quả nghiên cứu của các luật gia: Tính đến thời điểm hiện nay cũng
đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về thừa kế, nh-ng chỉ có một số ít công
trình nghiên cứu về thừa kế theo di chúc. Đáng chú ý trong các công trình nghiên
cứu này, phải kể đến đề tài: "Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ
năm 1945 đến nay" của tiến sĩ Phùng Trung Tập; đề tài: "Thừa kế theo di chúc theo
quy định của Bộ luật dân sự Việt Nam" của tiến sĩ Phạm Văn Tuyết; cuốn sách:
"Một số suy nghĩ về thừa kế trong luật dân sự Việt Nam" của tiến sĩ Nguyễn Ngọc
Điện... Tuy nhiên, những công trình trên không nghiên cứu riêng và có tính hệ


thống

về

các

điều

kiện

có

hiệu

lực

của

di chúc.
Nhận thức đ-ợc vấn đề này, tác giả luận văn đã nghiên cứu trong một diện
hẹp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc để nhằm làm sáng tỏ việc xác định các
điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ
luật dân sự năm 2005. Với kết quả nghiên cứu của đề tài: "Các điều kiện có hiệu
lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự" sẽ giúp các cơ quan lập pháp
ban hành các văn bản d-ới luật để hoàn thiện những quy định về điều kiện có hiệu
lực của di chúc, đồng thời giúp các cơ quan áp dụng pháp luật trong việc nhận thức
đúng đắn và toàn diện khi giải quyết những tranh chấp về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Nội dung của luận văn không nghiên cứu toàn diện những quy định của
pháp luật về thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng, mà chỉ tập trung
nghiên cứu về các điều kiện có hiệu lực của di chúc đ-ợc quy định trong Bộ luật
dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 và có sự đối chiếu với
những quy định t-ơng ứng trong Bộ luật dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt
Nam năm 2005 (có hiệu lực kể từ ngày 1-1-2006). Qua đó, tác giả so sánh, đối
chiếu với những quy định pháp luật tr-ớc khi Bộ luật dân sự đ-ợc ban hành để làm
nổi bật tính hiện đại của những quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc
trong Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm 2005. Mặt khác, đề tài cũng

có sự so sánh (ở diện hẹp) về các điều kiện có hiệu lực của di chúc ở các n-ớc nhNhật Bản, Cộng hòa Pháp với Việt Nam để làm nổi bật những nét đặc thù và tính
hiện đại của pháp luật Việt Nam quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc.
Trong quá trình nghiên cứu, một số các quy định của pháp luật có liên
quan đến nội dung của đề tài cũng đ-ợc tìm hiểu nh-: Năng lực pháp luật dân sự,


năng lực hành vi dân sự, giao dịch dân sự... theo pháp luật dân sự Việt Nam để có
sự so sánh, đối chiếu, với mục đích làm nổi bật những quy định của pháp luật về
các điều kiện có hiệu lực của di chúc.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
- Luận văn nghiên cứu một cách có hệ thống về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc theo quy định của pháp luật ở Việt Nam.
- Luận văn tập trung nghiên cứu có hệ thống và toàn diện từng điều kiện có
hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự
năm 2005, hiệu quả điều chỉnh của những quy định pháp luật về các điều kiện đó.
Luận văn tìm ra những điểm phù hợp với đời sống xã hội và những điểm cần phải
bổ sung các quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ
luật dân sự.
- Qua nghiên cứu, tác giả luận văn có những kiến nghị nhằm hoàn thiện một
b-ớc những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc, giúp
các nhà lập pháp bổ sung những quy định còn thiếu về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc để đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của xã hội trong quan hệ thừa kế nói
chung và thừa kế theo di chúc nói riêng.
5. Ph-ơng pháp nghiên cứu
Dựa trên ph-ơng pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, t- t-ởng Hồ Chí
Minh về Nhà n-ớc và pháp luật, luận văn sử dụng ph-ơng pháp luận của chủ nghĩa
duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Bên cạnh đó, những ph-ơng pháp
khoa học khác nh-: So sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê cũng đ-ợc sử dụng để
giải quyết những vấn đề mà đề tài đã đặt ra.
Một số vụ án giải quyết tranh chấp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc

cũng đ-ợc sử dụng có chọn lọc để bình luận và các số liệu thống kê của ngành Tòa


án nhân dân cũng đ-ợc tham khảo để việc nghiên cứu đ-ợc toàn diện và sâu sắc
hơn.
6. Kết quả đạt đ-ợc và những điểm mới của luận văn
- Luận văn phân tích có hệ thống những quy định pháp luật về các điều kiện
có hiệu lực của di chúc. Qua nghiên cứu, luận văn chỉ ra những quy định phù hợp
với quan hệ thừa kế theo di chúc và những điểm còn bất cập về các điều kiện có
hiệu lực của di chúc trong Bộ luật dân sự năm 1995, những điểm cần h-ớng dẫn
thực hiện theo Bộ luật dân sự năm 2005.
- Kết quả nghiên cứu đề tài, tác giả đã có những điểm mới sau đây:
+ Đây là đề tài khoa học đ-ợc nghiên cứu lần đầu tiên ở n-ớc ta ở cấp thạc
sĩ luật học.
+ Luận văn hệ thống hóa đ-ợc những quy định pháp luật về điều kiện có
hiệu lực của di chúc ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay, làm cơ sở để nghiên cứu
toàn diện và hệ thống những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực
của di chúc đ-ợc quy định trong Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm
2005.
+ Luận văn chỉ ra những hạn chế, những vấn đề còn thiếu của những quy
định pháp luật về điều kiện có hiệu lực của di chúc trong Bộ luật dân sự năm 1995,
phân tích những quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định
của Bộ luật dân sự năm 2005, qua đó có những kiến nghị khoa học nhằm hoàn
thiện những quy định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc trong Bộ
luật dân sự năm 2005.
+ Luận văn chỉ ra đ-ợc những bất cập trong việc hiểu không đúng các quy
định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc trong việc áp dụng pháp
luật, đồng thời có những kiến nghị để các cơ quan nhà n-ớc có thẩm quyền ban
hành những văn bản h-ớng dẫn cần thiết.

7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của
luận văn gồm 3 ch-ơng, 10 mục.


Ch-ơng 1
Khái quát chung về di chúc

1.1. Vài nét về thừa kế và quyền thừa kế

Ngay từ khi nhà n-ớc và pháp luật ch-a ra đời thì quan hệ thừa kế đã tồn tại
nh- một yếu tố khách quan. Thừa kế với ý nghĩa là một phạm trù kinh tế có mầm
mống và xuất hiện ngay trong thời kỳ sơ khai của xã hội loài ng-ời. Thừa kế và để
lại thừa kế mặc dù ch-a đ-ợc điều chỉnh bằng các quy phạm pháp luật, nh-ng nó
vẫn tồn tại một cách khách quan trong xã hội. ở thời kỳ này, quan hệ thừa kế dựa
trên quan hệ huyết thống và do những phong tục tập quán riêng của từng bộ lạc, thị
tộc quyết định.
Quan hệ thừa kế là một quan hệ pháp luật xuất hiện đồng thời với quan hệ
sở hữu và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội loài ng-ời. Khi có t- hữu, nhà
n-ớc ra đời, quyền thừa kế đ-ợc pháp luật quy định, bảo vệ. Mỗi nhà n-ớc khác
nhau có hệ thống những quy phạm pháp luật về thừa kế khác nhau. Pháp luật thừa
kế thể hiện rõ bản chất giai cấp. Quyền thừa kế với t- cách là một chế định pháp
luật, luôn gắn liền với một nhà n-ớc nhất định.
Trong chế độ phong kiến và t- bản, giai cấp bóc lột chiếm hữu hầu hết tliệu sản xuất chủ yếu của xã hội. Các quy định của pháp luật thừa kế phong kiến và
t- bản đảm bảo sự chuyển dịch tài sản từ ng-ời bóc lột này sang ng-ời bóc lột
khác. Qua việc chuyển dịch tài sản bằng hình thức thừa kế, giai cấp t- sản, giai cấp
phong kiến duy trì sự thống trị cả về chính trị và kinh tế. Bằng công cụ pháp luật
nói chung và pháp luật về thừa kế nói riêng, giai cấp bóc lột duy trì sự thống trị xã
hội từ thế hệ này sang thế hệ khác qua việc nắm giữ các t- liệu sản xuất, để từ đó

nắm giữ thành quả lao động của xã hội. Có thể nhận thấy rằng, bản thân thừa kế


không tạo ra quyền thống trị cho giai cấp bóc lột mà nó chỉ duy trì quyền lực đó mà
thôi.

mở đầu

1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài
Thừa kế là một quan hệ pháp luật phổ biến trong đời sống xã hội. Trong
giai đoạn hiện nay, khi số l-ợng và giá trị tài sản của cá nhân ngày càng đa dạng,
phong phú thì vấn đề thừa kế di sản cũng nảy sinh nhiều dạng tranh chấp. Bộ luật
dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 quy định các điều kiện
có hiệu lực của di chúc, nh-ng việc hiểu và áp dụng những quy định đó trong việc
giải quyết phân chia di sản thừa kế theo di chúc trên thực tế còn nhiều bất cập.
Những khó khăn th-ờng đ-ợc thể hiện trong việc xác định phải có những điều kiện
gì thì di chúc mới đ-ợc coi là hợp pháp, điều kiện của ng-ời lập di chúc, ý chí của
ng-ời lập di chúc, nội dung của di chúc và hình thức của di chúc. Trong thực tiễn
thì các quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc còn có
những cách hiểu khác nhau, dẫn tới việc nhận định và quyết định không giống nhau
của một số bản án giải quyết cùng một vụ án tranh chấp về các điều kiện có hiệu
lực của di chúc. Do vậy, việc nghiên cứu nhằm làm rõ những quy định của pháp
luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm
1995 và Bộ luật dân sự năm 2005 là đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của lý luận và
thực tiễn. Qua nghiên cứu đề tài, tác giả cũng muốn xác định ý nghĩa của chế định
về quyền thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng. Với việc nghiên cứu
đề tài, tác giả muốn hoàn thiện hơn nữa những quy định pháp luật về các điều kiện
có hiệu lực của di chúc, nhằm mục đích nâng cao hơn nữa hiệu quả điều chỉnh của
những quy định này trong Bộ luật dân sự.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài