NHÂN SINH QUAN TRONG MO MƯỜNG hòa BÌNH

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA
HỒ CHÍ MINH

HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN

PHẠM VĂN HÙNG

CHUYÊN ĐỀ CHUYÊN SÂU III

NHÂN SINH QUAN
TRONG MO MƯỜNG HÒA BÌNH
Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 62 22 03 01

HÀ NỘI - 2016


2

MỤC LỤC
HÀ NỘI - 2016.....................................................................................................1
MỤC LỤC.............................................................................................................2
MỞ ĐẦU...............................................................................................................1
1. Lý do chọn chuyên đề.......................................................................................1
1...........................................................................................................................56
Vương Anh, Hoàng Anh Nhân (1986), Tuyển tập truyện thơ Mường (Thanh
Hóa),Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội....................................................................56
2...........................................................................................................................56
Vương Anh, Bùi Nhị Lê, Phạm Tố Châu, Lê Thành Hiểu (1997), Mo (sử thi và

thần thoại) dân tộc Mường, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội.................................56
3...........................................................................................................................56
Đinh Văn Ân (2002), Mo - Đường lên trời, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội.......56
4...........................................................................................................................56
Đinh Văn Ân (2005), Mo - kể chuyện Đẻ đất đẻ nước, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà
Nội.......................................................................................................................56
6...........................................................................................................................56
J. Chevalier, A. Gheerbrant (2002), Từ điển biểu tượng văn hoá thế giới, Nxb
Đà Nẵng, Đà Nẵng..............................................................................................56
7...........................................................................................................................56
Nguyễn Từ Chi (2003), Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người, Nxb Văn
hóa dân tộc - Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, Hà Nội............................................56
8...........................................................................................................................56
9...........................................................................................................................56
10.........................................................................................................................56
Nguyễn Trọng Chuẩn chủ biên (2006), Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, Tập
1, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.........................................................................56
11.........................................................................................................................56
L. Codiere (1997), Về văn hoá và tín ngưỡng truyền thống người Việt Nam, Nxb
Văn hoá - Thông tin, Hà Nội...............................................................................56
12.........................................................................................................................56
Phạm Văn Công (1974), "Mo Đẻ đất đẻ nước và đời sống của người Mường",
Kỷ yếu hội nghị chuyên đề Đẻ đất đẻ nước, Ty văn hoá Thanh Hoá, tr. 117-120.
.............................................................................................................................56
13.........................................................................................................................56
J. Cuisinier (1995), Người Mường - Địa lý nhân văn và xã hội học, Nxb Lao
động, Hà Nội.......................................................................................................56
14.........................................................................................................................56
Đại học quốc gia thành phố Hồ Chí Minh - Trường Đại học Khoa học xã hội và
nhân văn (2008), Nhân học đại cương, Nxb Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí

Minh, thành phố Hồ Chí Minh............................................................................56
15.........................................................................................................................56


3

Đảng Cộng sản Việt Nam (1996), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
VIII, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.................................................................56
16.........................................................................................................................57
Quách Điêu (1925) "Hoà Bình tỉnh quan lang sử khảo", Tạp chí Nam Phong,
(100), tr. 15-22.....................................................................................................57
17.........................................................................................................................57
19.........................................................................................................................57
Trần Văn Đoàn (2004), "Tổng quan về thông diễn học", Tạp chí Nghiên cứu con
người, (3), tr. 57-69.............................................................................................57
20.........................................................................................................................57
Tạ Đức (2013), Nguồn gốc người Việt - người Mường, Nxb Tri thức, Hà Nội. 57
21.........................................................................................................................57
M. Eliade (2005), "Cái thiêng và cái phàm" (Đỗ Lại Thuý giới thiệu, Huyền
Giang dịch), Tạp chí văn học nước ngoài, (1), tr.192 - 201................................57
23.........................................................................................................................57
Trần Văn Giàu (1957), Vũ trụ quan, Nxb Xây dựng, Hà Nội.............................57
24.........................................................................................................................57
Pirre Grossin (1997), Tỉnh Mường Hoà Bình (Lê Gia Hội dịch), Nxb Lao động,
Hà Nội.................................................................................................................57
25.........................................................................................................................57
Nguyễn Thị Song Hà (2011), Nghi lễ trong chu kỳ đời người của người Mường
ở Hoà Bình, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.........................................................57
26.........................................................................................................................57
Đinh Hồng Hải (2013), "Âm giới và biểu tượng vũ trụ luận trong tang ma của

người Mường", Tạp chí Văn hoá dân gian, (3), tr. 24-29...................................57
27.........................................................................................................................57
28.........................................................................................................................57
Nguyễn Hùng Hậu (2005), Đại cương triết học Việt Nam, Nxb Thuận Hoá, Huế.
.............................................................................................................................57
29.........................................................................................................................57
Hêghen (1999), Mỹ học, Tập 1, (Phan Ngọc dịch), Nxb Văn học, Hà Nội. .....57
32.........................................................................................................................57
Du Minh Hoàng (1954), Nhân sinh quan mới (Trần Quang dịch), Nxb Sự thật,
Hà Nội.................................................................................................................57
33.........................................................................................................................57
34.........................................................................................................................58
Hội khoa học lịch sử Việt Nam (2006), "Những vấn đề nhân học tôn giáo", Tạp
chí Xưa & Nay, Nxb Đà Nẵng, Đà Nẵng, tr. 18-27............................................58
35.........................................................................................................................58
Hoàng Xuân Hội (1974), "Thế giới loài vật trong Đẻ đất đẻ nước là một thế giới
hiền lành mà gắn bó với loài người", Kỷ yếu hội nghị chuyên đề Đẻ đất đẻ nước,
Ty văn hoá Thanh Hoá, Thanh Hóa. tr. 162-163................................................58
37.........................................................................................................................58


4

Trương Sỹ Hùng, Bùi Thiện (1995), Vốn cổ văn hoá Việt Nam, Tập 1, Nxb Văn
hoá thông tin, Hà Nội..........................................................................................58
38.........................................................................................................................58
Trương Sỹ Hùng, Bùi Thiện (1995), Vốn cổ văn hoá Việt Nam, Tập 2, Nxb Văn
hoá thông tin, Hà Nội..........................................................................................58
39.........................................................................................................................58
Trương Sỹ Hùng (2014), Sử thi thần thoại Mường, Nxb Văn hoá thông tin, Hà

Nội.......................................................................................................................58
40.........................................................................................................................58
Vi Xuân Hương (1974), "Cuộc đấu tranh giữa con người với thiên nhiên trong
Đẻ đất đẻ nước", Kỷ yếu hội nghị chuyên đề Đẻ đất đẻ nước, Ty văn hoá Thanh
Hoá, Thanh Hóa, tr. 89 - 91.................................................................................58
41.........................................................................................................................58
Đàm Quang Kế (1997), Hệ thống nhân vật trong sử thi thần thoại Đẻ đất đẻ
nước, (Luận văn thạc sỹ văn học), Trường Đại học sư phạm Hà Nội, Hà Nội...58
42.........................................................................................................................58
Vũ Ngọc Khánh (1974) "Mấy vấn đề xung quang Đẻ đất đẻ nước", Kỷ yếu hội
nghị chuyên đề Đẻ đất đẻ nước, Ty văn hoá Thanh Hoá, Thanh Hóa, tr. 44 - 54.
.............................................................................................................................58
43.........................................................................................................................58
Vũ Ngọc Khánh (1997), "Đẻ đất đẻ nước và một số tư liệu có liên quan đến dân
tộc học", Tạp chí Dân tộc học, (2), tr. 23 - 29.....................................................58
44.........................................................................................................................58
Phúc Khánh (1961), Thử tìm hiểu những yếu tố tư tưởng triết học trong thần
thoại Việt Nam, Nxb Sự thật, Hà Nội.................................................................58
45.........................................................................................................................58
Nguyễn Văn Khoả (2004), Thần thoại Hy Lạp, Nxb Văn học, Hà Nội..............58
46.........................................................................................................................58
Bùi Văn Kín (1976) "Tựa", Đẻ đất đẻ nước - Thơ dân gian dân tộc Mường, Nxb
Văn học, Hà Nội..................................................................................................58
47.........................................................................................................................58
49.........................................................................................................................59
50.........................................................................................................................59
Đặng văn Lung, Bùi Thiện, Bùi Văn Nợi (1996), Mo Mường (Mo Mường và
nghi lễ tang ma), Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.................................................59
51.........................................................................................................................59
Đặng Văn Lung (1996), "Mo ma trong đám tang của người Mường", Mo Mường

(Mo Mường và nghi lễ tang ma), Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội........................59
52.........................................................................................................................59
Đặng Văn Lung (1998), "Giới thiệu tác phẩm", Đẻ đất đẻ nước - Sử thi Mường,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.............................................................................59
53.........................................................................................................................59
54.........................................................................................................................59


5

55.........................................................................................................................59
56.........................................................................................................................59
C. Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, Tập 19, Nxb Chính trị quốc gia, Hà
Nội.......................................................................................................................59
57.........................................................................................................................59
C. Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, Tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà
Nội.......................................................................................................................59
60.........................................................................................................................59
Ngọc Mai (1974), "Kẻ tạo nên sự sống là những bà lành, côn khôn, cái khéo",
Kỷ yếu hội nghị chuyên đề Đẻ đất đẻ nước, Ty văn hoá Thanh Hoá, Thanh Hóa,
tr. 160-162...........................................................................................................59
64.........................................................................................................................59
Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, Tập 8, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội...........59
65.........................................................................................................................59
Phùng Thị An Na (2015), Nhân sinh quan của người Việt qua Folklore Việt
Nam, (Luận án tiến sĩ), Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội.......59
66.........................................................................................................................60
67.........................................................................................................................60
Phan Đăng Nhật (1990), "Những yếu tố nhân văn của mo lên", Tạp chí Văn hoá
dân gian, (4), tr. 41- 45........................................................................................60

68.........................................................................................................................60
Phan Đăng Nhật (2001), Nghiên cứu sử thi Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà
Nội.......................................................................................................................60
69.........................................................................................................................60
70.........................................................................................................................60
Đinh Đại Niên (1956), Nhân sinh quan cộng sản chủ nghĩa, Nxb Sự thật, Hà
Nội.......................................................................................................................60
71.........................................................................................................................60
Bùi Văn Nợi (2012), Mo Mường, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội.......................60
72.........................................................................................................................60
Trần Thế Pháp (1960) Lĩnh Nam chích quái, (Đinh Gia Khánh, Nguyễn Ngọc
San dịch), Nxb Văn hoá, Hà Nội.........................................................................60
73.........................................................................................................................60
Hoàng Phê (1998), Từ điển tiếng Việt, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội..............60
74.........................................................................................................................60
Hoàng Tuấn Phổ (1974) "Những yếu tố duy vật trong Đẻ đất đẻ nước", Kỷ yếu
hội nghị chuyên đề Đẻ đất đẻ nước, Ty văn hoá Thanh Hoá, Thanh Hóa, tr. 166.
.............................................................................................................................60
75.........................................................................................................................60
Bùi Kim Phúc (2004), Nghi lễ Mo trong đời sống tinh thần người Mường, Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội. ..................................................................................60
76.........................................................................................................................60
77.........................................................................................................................60


6

78.........................................................................................................................60
79.........................................................................................................................60
Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Hòa Bình (2015), Báo cáo đề dẫn về công

tác kiểm kê và lập hồ sơ di sản văn hóa mo Mường tỉnh Hòa Bình, Hòa Bình.. 60
80.........................................................................................................................60
81.........................................................................................................................60
82.........................................................................................................................60
83.........................................................................................................................61
84.........................................................................................................................61
85.........................................................................................................................61
86.........................................................................................................................61
Lê Đắc Tất (2004), "Vũ trụ không chỉ hiện lên trong kính chiếu yêu Big Bang",
Báo An ninh cuối tháng, (35), tr. 45 - 47............................................................61
87.........................................................................................................................61
88.........................................................................................................................61
Bùi Văn Thành (2009), Những bình diện cấu trúc của Mo Mường, (Luận án tiến
sĩ văn học), Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội......................................61
89.........................................................................................................................61
90.........................................................................................................................61
91.........................................................................................................................61
Thích Chơn Thiện (1999), Lý thuyết nhân tính qua kinh tạng Pàli, Nxb Thành
phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh.......................................................61
92.........................................................................................................................61
93.........................................................................................................................61
Bùi Thiện (2002), Diễn xướng Mo - Trượng - Mỡi, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà
Nội.......................................................................................................................61
94.........................................................................................................................61
Bùi Thiện (2010), Truyện dân gian dân tộc Mường, Tập 1, Nxb Văn hoá dân
tộc, Hà Nội..........................................................................................................61
95.........................................................................................................................61
Bùi Thiện (2010), Tế trời đất, tổ tiên, mại nhà xe dân tộc Mường, Nxb Văn hoá
dân tộc, Hà Nội....................................................................................................61
96.........................................................................................................................61

Bùi Thiện (2010), Văn hoá dân gian Mường, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội.....61
97.........................................................................................................................61
Bùi Thiện (2015), Đẻ đất đẻ nước và phong tục đạo lý nhân văn Mường, Nxb
Văn hoá dân tộc, Hà Nội.....................................................................................61
98.........................................................................................................................61
Nguyễn Tất Thịnh (2011), Hành trình nhân sinh quan: Phản tỉnh trên đường trải
nghiệm, Nxb Thông tin và truyền thông, Hà Nội................................................61
99.........................................................................................................................61
Ngô Đức Thịnh, Frank Proschan (2005), Folklore - một số thuật ngữ đương đại,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.............................................................................61


7

100.......................................................................................................................61
Ngô Đức Thịnh (2006), Văn hoá, văn hoá tộc người và văn hoá Việt Nam, Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội.....................................................................................61
101.......................................................................................................................62
Ngô Đức Thịnh (2012), Hát văn, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội. ......................62
102.......................................................................................................................62
103.......................................................................................................................62
104.......................................................................................................................62
X.A. Tôcarev (1994), Những hình thức tôn giáo sơ khai và sự phát triển của
chúng, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội..............................................................62
105.......................................................................................................................62
Tổng hội Hội thánh Tin lành Việt Nam - Miền Bắc (2005), Kinh thánh Cựu Ước
và Tân Ước, Nxb Tôn giáo, Hà Nội....................................................................62
106.......................................................................................................................62
Nguyễn Thế Trắc (2008), Mạn đàm nhân sinh, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
.............................................................................................................................62

107.......................................................................................................................62
Trung tâm khoa học xã hội và nhân văn quốc gia - Viện văn học (1999), Tuyển
tập văn học dân gian Việt Nam, Tập 1, Thần thoại truyền thuyết, Nxb Giáo dục,
Hà Nội.................................................................................................................62
108.......................................................................................................................62
109.......................................................................................................................62
Trần Từ (1971), "Cõi sống và cõi chết trong quan niệm cổ truyền của người
Mường", Tạp chí nghiên cứu lịch sử (140), tr 42 - 53, 63..................................62
110.......................................................................................................................62
Trần Từ (1996), Người Mường ở Hoà Bình, Hội khoa học lịch sử Việt Nam, Hà
Nội.......................................................................................................................62
111.......................................................................................................................62
Uỷ ban nhân dân tỉnh Hoà Bình (2010), Mo Mường Hoà Bình, Hoà Bình........62
112.......................................................................................................................62
113.......................................................................................................................62
Bùi Huy Vọng (2010), Tang lễ cổ truyền người Mường, Quyển 1, Nxb Đại học
Quốc gia Hà Nội..................................................................................................62
114.......................................................................................................................62
Bùi Huy Vọng (2011), Tang lễ cổ truyền người Mường, Quyển 2, Nxb Đại học
Quốc gia Hà Nội..................................................................................................62
115.......................................................................................................................62
Bùi Huy Vọng (2011), Tang lễ cổ truyền người Mường, Quyển 3, Nxb Lao
động, Hà Nội.......................................................................................................62
116.......................................................................................................................62
Lê Trung Vũ (1975), Truyện cổ Mèo, Nxb Văn hoá, Hà Nội.............................62
117.......................................................................................................................62


8

Nguyễn Hữu Vui - Nguyễn Ngọc Long đồng chủ biên (2002), Giáo trình triết
học Mác - Lênin (Dùng trong các trường đại học, cao đẳng), Nxb Chính trị quốc
gia, Hà Nội..........................................................................................................62
118.......................................................................................................................62
Trần Quốc Vượng, Nguyễn Dương Bình (1970), "Một vài nhận xét về mối quan
hệ Việt - Mường và quá trình phân hoá giữa tộc Mường và tộc Việt", Thông báo
khoa học trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, Sử học, Tập 5, Nxb Giáo dục, Hà
Nội.......................................................................................................................62
119.......................................................................................................................63
Lý Tế Xuyên (1972), Việt điện U Linh, Bản dịch của Trịnh Đình Dư từ bản gốc
A751 thư viện khoa học (Đinh Gia Khánh tu chỉnh và hiệu đính cho lần tái bản),
Nxb Văn học, Hà Nội..........................................................................................63
120.......................................................................................................................63
Nguyễn Như Ý (2008), Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Đại học quốc gia Thành phố
Hồ Chí Minh........................................................................................................63
121.......................................................................................................................63
122.......................................................................................................................63
123.......................................................................................................................63
124.......................................................................................................................63
125.......................................................................................................................63


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn chuyên đề
Mo Mường Hòa Bình được xem là "bách khoa tri thức" của người tiền Việt Mường và người Mường còn tồn tại và lưu hành đến ngày nay trong nền văn hoá
Mường. Tư tưởng của người tiền Việt - Mường chứa đựng trong Mo Mường Hòa
Bình được xác định là điểm khởi đầu cho việc nghiên cứu tư tưởng của người Việt
và người Mường. Chúng tôi chọn vấn đề Nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa

Bình làm đề tài nghiên cứu trong chuyên đề xuất phát từ các lý do sau:
Thứ nhất, Mo Mường Hòa Bình là nghi lễ tang ma giữ vị trí trung tâm
trong đời sống tinh thần người Mường ở Hòa Bình. Nó quy tụ và kết tinh những
triết lý sâu sắc của người tiền Việt - Mường (1) và người Mường về con người và
xã hội, về hành vi ứng xử và lẽ sống của con người,... Những năm gần đây, có
nhiều công trình nghiên cứu về nhân sinh quan, nhưng nghiên cứu nhân sinh
quan trong văn hóa dân gian, đặc biệt là văn hóa dân gian của các dân tộc thiểu
số vẫn rất ít được quan tâm. Do vậy, tiếp cận vấn đề nhân sinh quan trong Mo
Mường Hòa Bình là một hướng nghiên cứu cần thiết để tìm hiểu tư tưởng dân
gian của các dân tộc thiểu số, đồng thời góp phần khẳng định và luận chứng cho
sự tồn tại của tư tưởng triết học Việt Nam.
Thứ hai, người Mường là tộc người có chung nguồn gốc với người Việt,
là thành phần chủ thể đã cùng gắn bó, chung sức với người Việt trong suốt quá
trình lịch sử hình thành, xây dựng quốc gia Việt Nam. Tộc người này chậm biến
đổi hơn so với người Việt, còn giữ lại được nhiều yếu tố tư tưởng, văn hóa của
người Lạc Việt xưa. Trong hoàn cảnh tư tưởng và văn hóa của người Việt đang
bị biến đổi, nhiều yếu tố bị mai một thì việc tìm hiểu nhân sinh quan trong Mo
Mường Hoà Bình chắc chắn sẽ giúp chúng ta nhận thức sáng tỏ nhiều hơn quan
niệm của tổ tiên chúng ta về cuộc sống và các giá trị làm người,... Qua đó,
chúng ta thấy được tính độc đáo trong suy tư dân gian và thêm trân trọng các
giá trị tư tưởng, văn hóa truyền thống của dân tộc.
1()

Các nghiên cứu chứng tỏ người tiền Việt - Mường (người Lạc Việt) là tổ tiên của người Việt và người Mường.


2

Thứ ba, nghiên cứu nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa Bình sẽ góp
phần làm sáng tỏ những nội dung và giá trị độc đáo của Mo Mường Hòa Bình

trong kho tàng tư tưởng, văn hóa Việt Nam và nhân loại. Qua đó, cung cấp thêm
những căn cứ khoa học để thúc đẩy quá trình đưa Mo Mường Hòa Bình trở
thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại2. Việc nghiên cứu này
còn cần thiết vì nó góp phần thực hiện chủ trương của Đảng ta là: "Xây dựng
nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc" [15, tr. 213], đồng thời
phải "khai thác và phát triển mọi sắc thái và giá trị văn hoá, nghệ thuật của các
dân tộc trên đất nước tạo ra sự thống nhất trong tính đa dạng và phong phú của
nền văn hoá Việt Nam" [15, tr. 42]. Theo chủ trương này, việc nghiên cứu
những hiện tượng văn hoá dân gian của các dân tộc thiểu số trong đó có Mo
Mường Hoà Bình của người Mường sẽ góp phần nhận diện những sắc thái đặc
trưng làm nên diện mạo của tư tưởng, văn hóa Việt Nam và phát huy những giá
trị của nó trong cuộc sống hiện nay.
Thứ tư, để hoàn thành luận án Khía cạnh triết học trong Mo Mường Hòa
Bình, thì việc nghiên cứu vấn đề Nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa Bình là
một phần nội dung quan trọng giúp cho nghiên cứu sinh tìm hiểu về Mo Mường
Hòa Bình dưới góc độ triết học và từng bước củng cố kỹ năng nghiên cứu khoa
học. Thông qua chuyên đề, nghiên cứu sinh có cơ hội được trình bày những kết
quả nghiên cứu đầu tiên để đón nhận những ý kiến của các nhà khoa học trong
Hội đồng chấm chuyên đề. Từ đó, giúp nghiên cứu sinh tiếp tục có những định
hướng trong quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận án.
2. Mục đích và nhiệm vụ của chuyên đề
2.1. Mục đích nghiên cứu
Chuyên đề tập trung làm rõ nội dung nhân sinh quan trong Mo Mường
Hòa Bình và bước đầu chỉ ra sự gần gũi giữa nhân sinh quan của người Mường
và nhân sinh quan của người Việt.
2

Hiện nay, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang phối hợp với Ủy ban nhân dân tỉnh Hòa Bình cùng với các
nhà khoa học tiến hành nghiên cứu, thẩm định và lập hồ sơ đề nghị U NESCO công nhận Mo Mường Hòa Bình
là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

3

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến chuyên đề, trình bày một
số vấn đề đặt ra mà chuyên đề cần tiếp tục nghiên cứu.
- Trình bày khái niệm và các hình thức cơ bản của nhân sinh quan.
- Phân tích nội dung nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa Bình
- Phân tích một số nội dung có tính gợi mở về ảnh hưởng của nhân sinh
quan trong Mo Mường Hòa Bình đến đời sống của người Mường ở Hòa Bình và sự
tương đồng của nó với nhân sinh quan của người Việt.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của chuyên đề
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu là Mo Mường Hoà Bình
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu nội dung nhân sinh quan của Mo Mường Hòa Bình.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của chuyên đề
4.1. Cơ sở lý luận
- Chuyên đề dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối
quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, mối quan hệ giữa các hình thái ý
thức xã hội,...
- Chuyên đề sử dụng một số lý thuyết nghiên cứu chuyên ngành khác như
lý thuyết tương đối văn hoá, lý thuyết chức năng, lý thuyết vùng văn hoá, lý
thuyết biểu tượng(3).
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Chuyên đề được thực hiện dựa trên phương pháp luận duy vật biện chứng
và duy vật lịch sử, kết hợp với các phương pháp cụ thể như: Phương pháp thống
nhất giữa lịch sử và logic, phương pháp thống nhất giữa phân tích và tổng hợp,
phương pháp so sánh, phương pháp thông diễn học, phương pháp điền dã,

phương pháp hệ thống - cấu trúc và một số phương pháp khác.
5. Đóng góp mới của chuyên đề
3()

Trong khuôn khổ dung lượng của một chuyên đề theo quy định, chúng tôi không có điều kiện trình bày nội
dung của các lý thuyết này vì phải ưu tiên cho phần nội dung của chuyên đề.


4

- Chuyên đề là nghiên cứu chuyên biệt và toàn diện đầu tiên về nhân sinh
quan trong Mo Mường Hòa Bình dưới góc độ triết học.
- Chuyên đề bước đầu đề cập đến sự tương đồng giữa nhân sinh quan
của người Việt và nhân sinh quan của người Mường trong Mo Mường Hòa
Bình, qua đó góp phần tìm hiểu mối liên hệ gần gũi giữa hai tộc người trên
phương diện tư tưởng.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của chuyên đề
- Nội dung nghiên cứu của chuyên đề có ý nghĩa then chốt để nghiên cứu
Khía cạnh triết học trong Mo Mường Hòa Bình cũng như những nghiên cứu tiếp
theo về Mo Mường Hòa Bình.
- Chuyên đề góp phần nghiên cứu tư tưởng triết học Việt Nam trong lĩnh
vực văn hóa dân gian.
- Chuyên đề có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong học tập, nghiên cứu
và giảng dạy những môn học liên quan đến tư tưởng triết học Việt Nam và văn
hóa dân gian Việt Nam,...
7. Kết cấu của chuyên đề
Ngoài phần mở đầu, tổng quan, kết luận và tài liệu tham khảo, chuyên đề
gồm 2 chương, 6 tiết.

5

TỔNG QUAN
1. Các công trình nghiên cứu về nhân sinh quan
Nhân sinh quan là một vấn đề lớn của triết học phương Đông. Tuy nhiên,
trong quá trình khảo cứu các công trình liên quan đến chuyên đề, chúng tôi nhận
thấy không có nhiều nghiên cứu đề cập trực tiếp đến lý luận về nhân sinh quan.
Phần lớn các nghiên cứu tập trung trình bày nội dung về nhân sinh quan của một
tín ngưỡng, tôn giáo, một trường phái triết học, một nền triết học hay một tộc
người trong một giai đoạn lịch sử nhất định.
Trong một số cuốn sách viết về lịch sử triết học như: Lịch sử triết học
phương Đông (5 tập) [102] của Nguyễn Đăng Thục; Đại cương Lịch sử triết
học phương Đông cổ đại [8] của nhóm tác giả Doãn Chính, Nguyễn Thế Nghĩa,
Trương Văn Chung, Vũ Tình; Đại cương triết học Việt Nam của Nguyễn Hùng
Hậu [28] thường đề cập đến nhân sinh quan của các trường phái triết học và các
nhà tư tưởng ở quan niệm về sống, chết, linh hồn; quan niệm về bản chất con
người và cuộc đời, về quá trình thịnh suy của lịch sử, các vấn đề về đạo đức của
cá nhân và xã hội nhằm đưa con người đến một cuộc sống tốt đẹp hơn và ổn
định xã hội theo những chuẩn mực và lý tưởng nhất định. Như vậy, nội dung của
nhân sinh quan được trình bày trong các công trình về lịch sử triết học không chỉ
đề cập đến những vấn đề thuộc về con người và cuộc sống mà con bao gồm
quan niệm sự vận động của xã hội và lịch sử.
Trong luận án tiến sĩ Thế giới quan trong triết học Trung Quốc cổ đại
[112], Nguyễn Văn Vịnh cho rằng, triết học về nhân sinh chiếm đại bộ phận
trong toàn bộ nền triết học Trung Quốc nói chung cũng như triết học Trung
Quốc cổ đại nói riêng. Nhân sinh quan trong triết học Trung Quốc cổ đại được
tác giả đề cập đến ở vấn đề nguồn gốc con người, số phận con người, mối quan
hệ giữa cá nhân và xã hội (tính và dục của con người), quan niệm về tu dưỡng
bản thân. Ngoài ra, tác giả cũng trình bày một số triết lý nhân sinh như nỗ lực
phấn đấu cống hiến cho đời (nhập thế), sống vô vi thản nhiên theo lẽ tự nhiên

không làm gì cho đời (xuất thế), sống với đời bằng lòng kiêm ái hoặc khác hơn


6

là thái độ sống vị kỷ, quý sinh đẩy con người cá nhân lên đến tận cùng. Bên
cạnh việc đề cập một số nội dung cơ bản trong nhân sinh quan, luận án đã xác
định nhân sinh quan, xã hội quan và vũ trụ quan là ba vấn đề thuộc về thế giới
quan. Đây là căn cứ lý luận đề chúng tôi trình bày các hình thức cơ bản của nhân
sinh quan trong chuyên đề theo các hình thức cơ bản của thế giới quan.
Trong cuốn sách Những khía cạnh triết học trong tín ngưỡng thờ cúng tổ
tiên của người Việt ở đồng bằng Bắc bộ hiện nay [78], tác giả Trần Đăng Sinh
cho rằng, nhân sinh quan trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt thể
hiện lối sống hòa hợp với tự nhiên, trọng tình nghĩa trong quan hệ gia đình, xã
hội, đề cao đạo hiếu trong quan hệ ứng xử, luôn tưởng nhớ về cội nguồn và duy
trì nếp sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Trong luận án tiến sĩ Nhân sinh quan của
người Việt qua Folklore Việt Nam [65], Phùng Thị An Na đã phân tích triết lý
nhân sinh của người Việt qua một số lễ hội và tín ngưỡng dân gian tiêu biểu
như: lễ hội đến Gióng với triết lý yêu nước, lễ hội đền Tống Trân với tinh thần
hiếu học, lễ hội Chử Đồng Tử với quan niệm về hôn nhân gia đình; tín ngưỡng
thờ Mẫu thể hiện sự tôn thờ và đề cao người phụ nữ, tín ngưỡng phồn thực thể
hiện lối tư duy thực tế và "phồn thịnh"; tín ngưỡng thờ nhiên thần thể hiện lối
sống hòa hợp với tự nhiên. Tác giả cho rằng, những quan niệm sống, triết lý
sống, nếp sống nêu trên là truyền thống tốt đẹp mà cha ông ta đã lưu truyền qua
nhiều thế hệ, tạo nên bảng giá trị cho người Việt Nam hôm nay.
Cuốn sách của tác giả Trần Đăng Sinh và luận án của Phùng Thị An Na
không chỉ giúp chúng tôi xác định một số khía cạnh thuộc về nhân sinh quan mà
nó còn có ý nghĩa định hướng cho việc tìm hiểu nội dung nhân sinh quan của
người Mường thể hiện trong Mo Mường Hòa Bình. Bởi vì, người Việt và người
Mường có cùng một cội nguồn dân tộc thì chắc chắn sẽ có chung một cội nguồn

tư tưởng và sự tương đồng nhất định về nhân sinh quan.
Khảo sát một số cuốn sách viết về nhân sinh quan nói chung, chúng tôi
cũng tìm thấy cho mình một số thông tin có tính chất gợi mở để đi vào tìm hiểu
nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa Bình.
Trong cuốn sách Mạn đàm nhân sinh [106], tác giả Nguyễn Thế Trắc đã


7

đề cập đến một số khía cạnh của nhân sinh quan như: mối quan hệ Thiện - Địa Nhân với kiếp người; quan niệm về họa phúc với đời người; quan niệm tu nhân
tích đức, hoàn thiện nhân cách,... Qua đó, tác giả trình bày những triết lý sống
cần thiết cho con người hiện nay, cũng như hướng con người tới các giá trị của
cuộc đời. Cuốn sách Hành trình nhân sinh quan: Phản tỉnh trên đường trải
nghiệm [98] của tác giả Nguyễn Tất Thịnh đề cập đến nhiều vấn đề như bản chất
của cuộc sống, vấn đề đạo đức, ý chí vượt gian khó trong sự học và sự nghiệp
lao động,... nhằm chia sẻ những trải nghiệm của cuộc sống, giúp cho người đọc
tự tìm thấy cho mình những bài học về nhân sinh, cách ứng xử hướng tới các giá
trị chân - thiện - mỹ để xây dựng một cuộc sống tốt đẹp hơn và luôn có cái nhìn
lạc quan vào cuộc sống. Đỗ Hương Giang trong bài viết "Vấn đề nhân sinh quan
trong triết học Phật giáo thời Trần" [ 22] đề cập đến nhân sinh quan của triết
học Phật giáo thể hiện qua tư tưởng của một số đại biểu thời Trần ở vấn đề về
nguồn gốc, bản chất con người và quan niệm về cuộc sống.
Mặc dù các công trình trên đây chưa đề cập đến lý luận về nhân sinh quan,
song một số vấn đề của nhân sinh quan đã được nêu ra. Đây là nguồn tư liệu quan
trọng giúp cho chúng tôi hiểu về nhân sinh quan và các vấn đề thuộc về nhân sinh
quan. Từ việc kế thừa kết quả nghiên cứu trong các công trình trên giúp chúng tôi
đưa ra quan niệm về nhân sinh quan và xác định những nội dung cần thiết khi
nghiên cứu về nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa Bình.
2. Các công trình nghiên cứu về nhân sinh quan của Mo Mường,
trong đó có Mo Mường Hòa Bình

Cuốn sách Người Mường ở Hoà Bình [110] của Trần Từ là công trình
tập hợp nhiều bài viết của ông về người Mường, văn hóa Mường và Mo
Mường. Thông qua việc quan sát quá trình diễn xướng lời của ông mo, các lễ
thức Mo và vật lễ Mo trong những đêm cử hành tang lễ, tác giả nhận định rằng,
nét độc đáo của tang ca là nó không chủ yếu nói về "lẽ chết" cụ thể hoà vào
nhiều lễ thức để giải quyết thân phận cuối cùng của con người, mà đề cập đến
cuộc sống của con người trần gian từ buổi ban đầu cho đến lịch sử sắp khai


8

sinh. Tác giả đã phân tích một số nội dung trong quan niệm của người Mường
về hồn và những cuộc hành trình của hồn đến các mường trong vũ trụ trước khi
về với mường Ma, đồng thời phân biệt sự khác nhau về tên gọi giữa hồn người
sống và hồn người chết. Thông qua những phân tích đó, tác giả giúp cho người
đọc nhận thấy tình yêu quê hương và cuộc sống trong nhân sinh quan của
người Mường thể hiện qua Mo của họ.
Trong cuốn sách Nghiên cứu sử thi Việt Nam [68], Phan Đăng Nhật đề
cập đến sự phản ánh lịch sử qua nhân vật anh hùng sử thi - Mo. Tác giả phân
tích vai trò của người anh hùng Lang Đá Cần và vua Dịt Dàng trong Mo Mường
đã có công tổ chức việc xin lửa, phát hiện cách làm nhà và tổ chức làm nhà ở,
phát hiện ra cách trồng lúa nước (Đá Cần), tổ chức cho chàng Rạc và chàng
Chiền kéo quân lên đánh vua Trời đòi mưa xuống trần gian, tổ chức chống lụt,
chặt cây Chu thần có lá và hoa quả bằng đồng (Dịt Dàng). Những nhân vật anh
hùng này không chỉ hướng dẫn cho các thành viên của mình thực hiện các công
việc trên mà còn vật lộn với gian lao, nguy hiểm cùng họ để hoàn thành các
nhiệm vụ lịch sử trọng đại.
Trong bài viết "Những yếu tố nhân văn của mo lên (4)" [67], Phan Đăng
Nhật khẳng định, lời Mo nói về hành trình của hồn người chết lên mường Trời,
thể hiện tình yêu cuộc sống, yêu quê hương của người Mường. Mo Mường răn

đe điều ác và giáo dục lòng thiện. Mường Trời không chỉ có các cảnh vật đẹp và
vui mà quan trọng nhất là cái đẹp trong tình người, trong quan hệ con người. Ở
đó, các thần đều ân cần giúp đỡ hồn người chết khi đói khát, lo âu và tuyệt vọng
trong cuộc hành trình đi tìm thân phận sau cùng của mình. Mo dẫn dắt người
nghe đi vào xã hội mường Trời tốt đẹp, con người sống trong tình thương, trong
sự đùm bọc và lo toan cho nhau đầy trách nhiệm. Mo không chỉ thể hiện quan
niệm của người Mường về vũ trụ mà còn là quan niệm về lẽ sống, về cái chết.
Nghiên cứu của Phan Đăng Nhật trong cuốn sách Nghiên cứu sử thi Việt
Nam và bài viết "Những yếu tố nhân văn của mo lên" đã nhắc đến một số nội
4()

Mo lên là nói về cuộc hành trình của linh hồn người chết lên mường Trời để đối kiện với muôn loài và xin
dáng hình mới trước khi trở về mường Ma.


9

dung cơ bản trong nhân sinh quan của Mo Mường Hòa Bình như: vai trò cải
biến tự nhiên của con người, vai trò của quần chúng và cá nhân người thủ lĩnh,
tình yêu cuộc sống, yêu quê hương của con người,... Mặc dù, tác giả chưa có
những phân tích cụ thể để làm rõ những nội dung này nhưng nó có vai trò gợi
mở để tìm hiểu về nhân sinh quan của Mo Mường Hòa Bình trong chuyên đề.
Trong bài viết "Mấy vấn đề xung quanh Đẻ đất đẻ nước" [42], Vũ Ngọc
Khánh gợi mở ý kiến cho việc nghiên cứu nhân sinh quan trong Mo Mường khi
nhận định: "Xã hội thần linh ở mường trần gian, mường thượng giới có sắc thái
riêng của nó... Nó gần gũi với con người nhiều hơn... Rồi cũng từ đây, như có cả
một đạo lý làm người, một nền đạo đức riêng của dân tộc với những đức tính
cần cù, dũng cảm, dân chủ, vị tha, gắn bó với lao động với thiên nhiên, thiết tha
với cái mới và cuộc sống mới" [42, tr. 51].
Trong cuốn sách Sử thi thần thoại Mường [39], Trương Sỹ Hùng nhận

định, phong tục tang ma trong đó có nghi lễ Mo được người Mường coi trọng
nhất trong các nghi lễ liên quan đến cuộc đời của mỗi người. Tục ngữ của người
Mường đã đúc kết: "Tang họ ba tháng, tang làng ba ngày, để tang cho ăn mày
một buổi". Theo tác giả, quan niệm nhân sinh của người Mường rất bao dung độ
lượng, nên khi một thành viên của cộng đồng qua đời, họ tỏ ra nhớ thương,
luyến tiếc và bằng mọi giá người Mường phải lo lắng, thu xếp cho linh hồn, thể
xác người chết được an nghỉ ở thế giới mường Ma. Các thành viên trong cộng
đồng đều có một phần trách nhiệm cùng gia đình tang chủ tổ chức Mo cho người
chết. Những người thân thích, họ hàng gần xa dù đi làm ăn ở đâu cũng cố gắng
trở về để có mặt trong tang lễ vì có lẽ người từ giã trần gian cần "đông mặt đủ
bàn" trước khi vĩnh viễn xuống mường Ma [39, tr. 124].
Trong cuốn sách Lễ hội và nhân sinh [53], Đặng Văn Lung cho rằng: "Mo
Mường miêu tả cái kết thúc tuyệt đối và tình yêu của con người. Ở đây, tất cả
mọi dục vọng biến mất trước cái vĩnh viễn tuyệt đối. Cũng đồng thời, cái thế
giới đang sống cần phải soi mình vào đấy. Mỗi người sống rồi cũng sẽ không
tránh khỏi phán xử. Đó là công lý muôn đời. Công bằng và thanh thản. Cố gắng


10

làm điều thiện vì mình, vì tổ tiên con cháu" [53, 574]. Mo Mường biểu hiện ý
niệm của con người về sống chết, về linh hồn bất tử. Mo Mường thể hiện truyền
thống dân chủ, tình yêu quê hương và tinh thần bám đất, tình yêu với cha mẹ,
ông bà tổ tiên. Mo Mường thể hiện đạo lý của người Mường về cái ác, cái thiện,
tiêu chuẩn của cao cả và thấp hèn. Mo đề cao con người, lấy con người là trung
tâm. Quan niệm sống, chết và tình cảm cộng đồng đã làm người Mường quan
tâm đặc biệt đến đồng loại và tạo ra những ý niệm, những hành động nhằm liên
kết hồn vía, hồn ma.
Mặc dù ý kiến của Vũ Ngọc Khánh, Trương Sỹ Hùng và Đặng Văn Lung
mới chỉ phác họa một số nội dung của nhân sinh quan trong Mo Mường nhưng

nó là những gợi ý quan trọng giúp cho tác giả chuyên đề tìm hiểu về nhân sinh
quan trong Mo Mường Hòa Bình. Thông qua ý kiến của các nhà nghiên cứu,
chúng tôi nhận thức rằng, vấn đề về cái chết, linh hồn; đạo lý làm người; mối
quan hệ cá nhân - gia đình - dòng họ - cộng đồng,... phải được xác định là một
trong những nội dung cơ bản trong nhân sinh quan của Mo Mường Hòa Bình.
Hoàng Tuấn Phổ bàn về "Những yếu tố tư tưởng duy vật trong Đẻ đất đẻ
nước" [74]. Theo tác giả, Đẻ đất đẻ nước phản ánh trung thực và khách quan
những mâu thuẫn xã hội, thừa nhận đấu tranh giai cấp là động lực thúc đẩy lịch sử
xã hội tiến lên. Lịch sử xã hội tiến lên theo những quy luật riêng của nó, không
tùy thuộc vào ý chí chủ quan của người nào. Mặc dù là một ý kiến gợi ý nhưng
tác giả đã đề cập đến một trong những nội dung rất độc đáo trong nhân sinh quan
của Mo Mường. Bởi vì, vấn đề về tiến trình và động lực thúc đẩy lịch sử xã hội
phát triển là nội dung rất ít được đề cập đến trong văn hóa dân gian.
Vi Xuân Hương trong bài viết "Cuộc đấu tranh giữa con người với thiên
nhiên trong Đẻ đất đẻ nước" [40] cho rằng, cuộc đấu tranh của con người chống
lại thiên nhiên trong Mo Đẻ đất đẻ nước thể hiện nhận thức về địa vị, sức mạnh
của con người trong mối quan hệ với tự nhiên. Mỗi con người đã đoàn kết cùng
cộng đồng, thậm chí hi sinh bản thân trong cuộc đấu tranh không cân sức với tự
nhiên. Nhận thức của người Mường chứa đựng yếu tố duy vật thô sơ trong quan


11

niệm về con người và vai trò của con người trong thế giới. Nó khác với triết học
duy tâm tôn giáo thừa nhận Thượng Đế sinh ra muôn loài và nhào nặn nên con
người. Theo tác giả, thiên nhiên và con người vốn hoà hợp, song thiên nhiên
không "chiều chuộng" con người, có lúc nó giận giữ khắt khe, có khi thì hung hãn
thù địch. Con người muốn sống, muốn văn minh phải không ngừng tìm hiểu và
chiến thắng thiên nhiên. Thực tiễn đó giải thích vì sao vấn đề chống thiên nhiên
lại trở thành một mảng rất lớn trong Mo Đẻ đất đẻ nước [40, tr. 89].

Hoàng Xuân Hội trong bài viết "Thế giới loài vật trong Đẻ đất đẻ nước là
một thế giới hiền lành gắn bó với loài người" [35] cho rằng: "Trong Đẻ đất đẻ
nước, thế giới nhân vật đóng vai trò đặc biệt... chủ yếu nó là giống vật nhỏ bé
hiền lành... và rất có ích cho con người" [35, tr.162]. Nhờ có chúng, loài người
mới xuất hiện và tồn tại, chim thì đẻ trứng và ấp trứng nở ra người, Gà Ải, Vịt
Êm đem lại nguồn ánh sáng, Ruồi Trâu có công ăn cắp lửa, Kiến mách cho nhà
lang biết chỗ ở của cây Chu... Thế giới loài vật đó bị rẻ rúng không khác gì
người lao động. Nhưng chính tầng lớp bên dưới ấy mới làm lên cuộc sống, giàu
lòng nhân đạo và có ích cho đời.
Trong bài viết "Mo Đẻ đất đẻ nước và đời sống tinh thần của người
Mường" [12], Phạm Văn Công cho rằng, đối với người Mường, cái chết không
phải là sự mất đi hoàn toàn, mà chính cái chết đã làm cho người ta gần gũi
nhau hơn, thương xót nhau và nghĩ đến nhau nhiều hơn. Mo là phương tiện
thích đáng và thuận lợi cho người Mường bộc lộ tình cảm và ý thức ấy. Nội
dung câu chuyện trong Mo Đẻ đất đẻ nước gần gũi và phù hợp với những
người lao động lam lũ. Người và vật trong Mo Đẻ đất đẻ nước có cảm tình
nhất, đáng trân trọng nhất chính là những con người thấp bé trong xã hội. Con
chim nhỏ nhất là chim chiền chiện nhưng đã làm được việc phi thường là ấp
trứng nở ra người mà các loài chim lớn khác không sao làm nổi vì nó biết cách
ấp trứng. Ruồi trâu Tun Mun thường bị coi là dốt nát lại tìm được lửa, con Rùa
bị xem là chậm chạp và đần độn lại trở thành một kiến trúc sư tài năng dạy
người Mường cách làm nhà sàn để ở. Những nhân vật như Chiền chiện, Tun


12

Mun, Rùa,... gợi nên hình ảnh của người dân thường bị xã hội coi rẻ, song
chính họ mới là kẻ làm nên cuộc sống, làm ra lịch sử.
Bài viết của Vi Xuân Hương, Hoàng Xuân Hội và Phạm Văn Công đã gợi
ra cho chúng tôi những phát hiện quan trọng về nhân sinh quan của người

Mường thể hiện trong Mo của họ. Đó là quan niệm về mối quan hệ vừa thống
nhất, vừa đấu tranh giữa con người với tự nhiên và vai trò làm nên lịch sử của
những con người bình thường - những người lao động.
Trong bài viết "Kẻ tạo nên sự sống là những bà lành, côn khôn, cái khéo"
[60], tác giả Ngọc Mai cho rằng, trong Mo Đẻ đất đẻ nước, người phụ nữ có vai trò
quan trọng vì họ có công lao "đẻ người", họ làm nên lịch sử nhưng bị đối xử bất
công. Trong thế giới những nhân vật nữ của Mo Mường không hề có nhân vật phản
diện và cũng không có ai biến chất. Những nhân vật đó dù cách chúng ta hàng
nghìn năm nhưng ngày nay vẫn rất gần gũi bởi những nét truyền thống tốt đẹp [60,
tr. 161]. Bài viết này không chỉ là phát hiện về thân phận của người phụ nữ Mường
trong lịch sử mà còn chứa đựng ý thức bênh vực người phụ nữ bằng một thái độ
mềm mỏng và tinh tế của tác giả. Từ nội dung bài viết, gợi ra suy nghĩ về vai trò
của người phụ nữ trong quan niệm Mường. Giống như người Việt, có lẽ người
Mường đã từng đề cao vai trò của phụ nữ trong xã hội. Không phải ngẫu nhiên mà
Mụ Dạ Dần - người phụ nữ mang sức mạnh của thần có công sắp đặt vũ trụ lại là
một người phụ nữ. Trong Mo Mường, những vị nữ thần và những người phụ nữ
cũng đông đảo và có vai trò không thua kém gì các nam thần và người đàn ông. Vì
vậy, nhân sinh quan coi trọng phụ nữ trong xã hội tiền Việt - Mường đã in dấu vào
Mo của người Mường cũng như văn hóa truyền thống của người Việt(5).
3. Một số vấn đề đặt ra cần nghiên cứu trong chuyên đề
Thứ nhất, các công trình nghiên cứu về nhân sinh quan của một tín
ngưỡng, tôn giáo, một trường phái triết học, một nền triết học hay một tộc người
đã đề cập đến một số vấn đề của nhân sinh quan. Rất ít nghiên cứu đề cập trực
5()

Những nghiên cứu về văn hóa và tư tưởng cho thấy, người Việt xưa kia trọng âm - giống cái - phụ nữ. Sự biến
chuyển của đời sống kinh tế - xã hội, đặc biệt là ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo du nhập vào Việt Nam trong
thời kỳ Bắc thuộc đã khiến địa vị của người phụ nữ bản địa dần bị hạ thấp.

13

tiếp đến khái niệm và các hình thức của nhân sinh quan trong lịch sử. Do vậy, để
nghiên cứu nội dung nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa Bình, trước hết
chúng tôi phải làm rõ khái niệm và các vấn đề của nhân sinh quan, cũng như các
hình thức cơ bản của nhân sinh quan trong lịch sử.
Thứ hai, các công trình nghiên cứu đề cập đến nhân sinh quan trong Mo
Mường Hoà Bình đã phác họa một số khía cạnh nhất định của vấn đề này dưới
góc độ dân tộc học hay văn hóa dân gian,... Tuy nhiên, do mục đích nghiên cứu
dưới góc độ dân tộc học và văn hóa nên các công trình không đặt ra vấn đề
nghiên cứu một cách hệ thống về nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa Bình.
Tiếp thu những kết quả nghiên cứu đã đạt được, chuyên đề phải tập trung trình
bày và phân tích một cách hệ thống quan niệm của người Mường về nhân sinh
được thể hiện trong Mo Mường Hòa Bình dưới góc độ triết học.
Thứ ba, nghiên cứu nhân sinh quan trong Mo Mường Hòa Bình là một
công việc khó khăn không chỉ vì nhận thức về nhân sinh là một trong những
khởi nguồn của các lĩnh vực khác mà còn vì Mo Mường Hòa Bình có quy mô đồ
sộ, kết cấu phức tạp, biến hóa, nội dung rộng lớn do tính nguyên hợp của nó. Do
vậy, một vấn đề đặt ra là làm thế nào để nghiên cứu nhân sinh quan trong Mo
Mường Hòa Bình dưới góc độ triết học nhưng không phá vỡ tính chỉnh thể,
nguyên hợp của nó. Giải quyết vấn đề này, đòi hỏi chúng tôi trước hết phải tiếp
cận Mo Mường Hòa Bình như một nghi lễ tang ma toàn vẹn. Sau đó, chúng tôi
phân lập Mo Mường Hòa Bình thành thành bốn lĩnh vực phản ánh cơ bản: Mo
phản ánh tín ngưỡng của người Mường (Mo quy tụ nhiều loại hình tín ngưỡng
dân gian Mường); Mo phản ánh nhận thức (trong đó có nhận thức về nhân sinh)
của người Mường; Mo phản ánh đời sống sinh hoạt của người Mường (tri thức,
và kinh nghiệm sản xuất) và các phong tục tập quán (cưới hỏi, sinh nở, tang
lễ,...); Mo phản ánh nghệ thuật, thẩm mỹ của người Mường (Mo quy tụ các thể
loại văn học dân gian, sân khấu, âm nhạc, vũ đạo, kiến trúc, hội họa,... của dân
tộc Mường). Từ sự phân lập này, chúng tôi tập trung tìm hiểu về nhân sinh quan

trong Mo Mường Hòa Bình và xác định nó là điều kiện để nghiên cứu Mo


14

Mường Hoà Bình dưới góc độ triết học. Theo chúng tôi, muốn tìm hiểu về Mo
Mường Hòa Bình, phải tìm hiểu từ lĩnh vực nhận thức, trong đó có nhận thức về
nhân sinh. Đây là hệ thống quy trình bắt buộc khi nghiên cứu khía cạnh triết học
trong Mo Mường Hoà Bình.

Chương 1


15

NHÂN SINH QUAN
1.1. Khái niệm nhân sinh quan
Trong lịch sử nhận thức của nhân loại, cùng với quá trình nhận thức về tự
nhiên là quá trình con người nhận thức về xã hội và bản thân mình. Những quan
niệm liên quan đến con người, cuộc sống và xã hội thuộc về nhân sinh quan.
Triết học phương Tây không đề cập trực tiếp đến khái niệm nhân sinh quan,
những nội dung thuộc về nhân sinh quan thường được diễn đạt trong thế giới
quan, nhân sinh quan là một bộ phận của thế giới quan. Trong triết học phương
Đông, nhân sinh quan là vấn đề rất quan trọng, nó có vị trí ngang hàng và thậm
chí, nổi trội hơn thế giới quan.
Bàn đến các vấn đề thuộc về nhân sinh quan, các nhà triết học phương
Tây thường nhấn mạnh đến góc độ khoa học tự nhiên hoặc góc độ hoạt động lý
tính của con người để lý giải bản chất của con người và các vấn đề có liên quan
đến cuộc sống con người. Người phương Đông nói chung, người Việt Nam nói
riêng thường hay sử dụng các khái niệm: triết lý sống, đạo lý, đạo làm người với

một hàm nghĩa tương đồng với nhân sinh quan. Mặc dù, các khái niệm này đều
biểu hiện những khía cạnh nhất định về nội dung và ý nghĩa của phạm trù nhân
sinh quan, với mục đích giáo dục con người nhưng chúng có những sắc thái riêng
và không đồng nhất với nhau.
Theo Từ điển tiếng Việt, nhân sinh là "cuộc sống của con người", nhân
sinh quan là "quan niệm thành hệ thống về cuộc đời, về ý nghĩa, mục đích cuộc
sống của con người" [73, tr. 738].
Cuốn Từ điển bách khoa Việt Nam quan niệm: "Nhân sinh quan là một bộ
phận của thế giới quan (hiểu theo nghĩa rộng), gồm những quan niệm về cuộc
sống của con người: lẽ sống của con người là gì? mục đích, ý nghĩa, giá trị của
cuộc sống con người ra sao và sống như thế nào cho xứng đáng? Trả lời những
câu hỏi đó là vấn đề nhân sinh quan. Khác với loài cầm thú, bất kỳ người nào
cũng có quan niệm của mình về cuộc sống. Trong đời thường đó là nhân sinh
quan tự phát, "ngây thơ" của đại chúng; các nhà tư tưởng khai quát những quan


16

điểm ấy, nâng lên thành lý luận, tạo ra nhân sinh quan tự giác, mang tính nguyên
lý triết học. Nhân sinh quan phản ánh tồn tại xã hội của con người. Nội dung của
nó biểu hiện những nhu cầu, lợi ích, khát vọng và hoài bão của con người trong
mỗi chế độ xã hội cụ thể [33, tr. 235-236].
Theo cuốn sách Nhân sinh quan cộng sản chủ nghĩa - Tài liệu học tập cho
cán bộ trường Đảng cơ sở thì: "Nhân sinh quan là toàn bộ những quan niệm
chung nhất về cuộc sống của con người. Nhân sinh quan đề ra và giải đáp những
vấn đề sau đây: Con người sinh ra để làm gì? Lẽ sống của con người là gì? Sống
như thế nào cho xứng đáng là con người? Tóm lại, nhân sinh quan nói lên quan
niệm của người ta về bản chất, mục đích của cuộc sống, về thái độ và hành vi
của con người ta trong cuộc sống" [108, tr. 4].
Trong cuốn sách Nhân sinh quan mới, Du Minh Hoàng quan niệm "Nhân

sinh quan nói vắn tắt thì đó là cách người ta nhìn nhận cuộc đời, hay là cái đạo
làm người của người ta" và nghiên cứu nhân sinh quan là "nghiên cứu vấn đề
bản chất, mục đích, thái độ và hành vi của đời sống con người" [32, tr. 59].
Đinh Đại Niên trong cuốn sách Nhân sinh quan Cộng sản, cho rằng: "Nhân
sinh quan là cách nhìn của mỗi người đối với cuộc sống, là quan điểm cơ bản về
đời sống của mỗi người và cũng là đạo lý làm người của mỗi người" [70, tr. 108].
Trong bài viết Bí ẩn châu Á trong tấm gương triết học châu Á, tác giả Hồ Sỹ
Qúy cho rằng: Nhân sinh quan - đó là quan điểm sống, quan niệm sống, hệ thống
các giá trị người và các giá trị xã hội có ý nghĩa định hướng hành vi; tức là những
quan niệm gắn liền với cách sống, lối sống, với hành vi và phẩm chất của hành vi,
với việc xác định ý nghĩa của cuộc sống và ý nghĩa của sự làm người [76, tr. 19].
Nhìn chung, các quan niệm nêu trên đã nêu ra khá đầy đủ nội hàm của
khái niệm nhân sinh quan cũng như các vấn đề thuộc về nhân sinh quan trong
mối tương quan với khái niệm thế giới quan và các vấn đề thuộc về thế giới
quan. Mặc dù, quan niệm của các nhà nghiên cứu có những điểm khác biệt nhất
định về nhân sinh quan nhưng đều đề cập đến các khía cạnh khác nhau của con
người, cuộc sống con người và xã hội. Tiếp thu quan niệm của các nhà nghiên
cứu, trên cơ sở xác định khái niệm nhân sinh quan trong mối tương quan với


17

khái niệm vũ trụ quan và căn cứ vào nội dung của chuyên đề, chúng tôi quan
niệm: Nhân sinh quan là quan niệm về con người, về đời sống con người và xã
hội nhằm giải đáp vấn đề mục đích, ý nghĩa của cuộc sống, đồng thời định
hướng con người trong mối quan hệ với xã hội và tự nhiên.
Nhân sinh quan thuộc về lĩnh vực tinh thần của đời sống con người, phản
ánh mối quan hệ giữa con người với xã hội và mối quan hệ giữa con người với
tự nhiên6. Nhân sinh quan ra đời từ cuộc sống, là kết quả trực tiếp của quá trình
nhận thức, nhưng xét đến cùng, nó là kết quả của cả những yếu tố khách quan và

chủ quan, của cả hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Nhân sinh quan
thể hiện trên ba phương diện chủ yếu là: mục đích nhân sinh, thái độ nhân sinh
và giá trị nhân sinh.
Nhân sinh quan mang tính lịch sử - xã hội và tính giai cấp (trong các xã
hội có giai cấp) vì nhân sinh quan xuất hiện, vận động và phát triển cùng với sự
vận động phát triển của xã hội. Nó biểu hiện trình độ nhận thức và lợi ích khác
nhau của con người trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Mỗi thời đại khác
nhau có một nhân sinh quan khác nhau vì mỗi hình thức nhân sinh quan đều
hình thành trên một cơ sở kinh tế - xã hội trong một thời đại nhất định.
Nhân sinh quan có nhiều chức năng khác nhau như: chức năng nhận thức,
chức năng nhận xét, chức năng đánh giá, chức năng định hướng,... Trong đó, chức
năng định hướng hành vi của con người, định hướng cho quan hệ của con người và
hệ giá trị con người là chức năng quan trọng nhất. Nhân sinh quan có vai trò quyết
định đến định hướng hành vi của mỗi cá nhân hay cộng đồng.
1.2. Các hình thức cơ bản của nhân sinh quan
Trong mỗi cộng đồng, mỗi giai cấp và thậm chí mỗi người đều tồn tại những
kiểu nhân sinh quan khác nhau tương ứng với các hình thái ý thức xã hội khác
nhau. Tùy theo từng góc độ tiếp cận mà nhân sinh quan có thể được chia thành:
nhân sinh quan cá nhân và nhân sinh quan cộng đồng (mức phổ biến của chủ thể);
nhân sinh quan tích cực và nhân sinh quan tiêu cực (vai trò tác động),... Căn cứ vào
trình độ nhận thức trong quá trình phát triển của nhân loại, có thể phân chia nhân
6

Quan niệm về quan hệ giữa con người với tự nhiên có thể được xem xét ở cả phương diện vũ trụ quan và nhân
sinh quan. Nếu đề cập đến vấn đề nguồn gốc con người thì nó thuộc về vũ trụ quan, nhưng xem xét quan niệm,
thái độ ứng xử (quy định lối sống) của con người với tự nhiên thì thuộc về nhân sinh quan.