Quan niệm của một số nhà tư tưởng Việt Nam đầu thế kỷ XX về Phật giáo

Header Page 1 of 166.
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
TRIỆU THỊ XUYẾN

QUAN NIỆM CỦA MỘT SỐ NHÀ TƢ TƢỞNG
VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX VỀ PHẬT GIÁO

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Triết học
Mã số: 60 22 03 01

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Đỗ Thị Hoà Hới

HÀ NỘI - 2016

Footer Page 1 of 166.


Header Page 2 of 166.
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU...................................................................................................................................... 4

1.Tính cấp thiết của đề tài .............................................................................. 4
2.Tình hình nghiên cứu ................................................................................... 6
3.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................. 11
4.Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 11
5.Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu .............................................. 12
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn ..................................................................... 12
7.Kết cấu của luận văn .................................................................................. 12
NỘI DUNG ..................................................................................................... 14
CHƢƠNG 1: NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ CHO SỰ HÌNH THÀNH

QUAN NIỆM VỀ PHẬT GIÁO ĐẦU THẾ KỶ XX (QUA MỘT SỐ NHÀ
TƢ TƢỞNG TIÊU BIỂU) .............................................................................. 14
1.1. Hoàn cảnh, lịch sử - xã hội cho sự hình thành quan niệm về Phật giáo đầu thế kỷ XX . 14

1.1.1. Điều kiện lịch sử - xã hội thế giới và khu vực cuối thế kỷ XIX đầu thế
kỷ XX ......................................................................................................... 14
1.1.2. Điều kiện lịch sử - xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. ......... 19

1.2. Tiền đề hình thành quan niệm về Phật giáo ở các nhà tư tưởng Việt Nam đầu thế kỷ XXError! Bookm

1.2.1. Tư tưởng khoan dung và nhập thế của Phật giáo Việt Nam truyền thốngError! Bookm
1.2.2. Tư tưởng khai sáng và Mác xít về Tơn giáoError! Bookmark not defined.
1.2.3. Vài nét khái quát về phong trào chấn hưng Phật giáo ở Việt Nam đầu
thế kỷ XX .......................................................... Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 2: NỘI DUNG QUAN NIỆM VỀ PHẬT GIÁO CỦA MỘT SỐ
NHÀ TƢ TƢỞNG VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XXError! Bookmark not defined.
2.1. Quan niệm của Phan Bội Châu về Phật giáoError! Bookmark not defined.
2.1.1. Vài nét khái quát về cuộc đời và sự nghiệp của Phan Bội ChâuError! Bookmark not defined.
2.1.2 Một số nội dung trong quan niệm của Phan Bội Châu về Phật giáoError! Bookmark not defined.

Footer Page 2 of 166.


Header Page 3 of 166.
2.2 Quan niệm của Huỳnh Thúc Kháng về Phật giáoError! Bookmark not defined.

2.2.1 Vài nét khái quát về cuộc đời và sự nghiệp của Huỳnh Thúc KhángError! Bookmark not define
2.2.2 Một số nội dung trong quan niệm của Huỳnh Thúc Kháng về Phật giáoError! Bookmark not defined.

2.3 Quan niệm của Nguyễn An Ninh về Phật giáoError! Bookmark not defined.

2.3.1 Vài nét khái quát về cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn An NinhError! Bookmark not defined.
2.3.2 Một số nội dung trong quan niệm của Nguyễn An Ninh về Phật giáoError! Bookmark not defined.

2.4 Giá trị và hạn chế của những quan niệm của các nhà tƣ tƣởng Việt
Nam đầu thế kỷ XX về Phật giáo ................. Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN ......................................................... Error! Bookmark not defined.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 22

Footer Page 3 of 166.


Header Page 4 of 166.
MỞ ĐẦU
1.Tính cấp thiết của đề tài
Lịch sử các bƣớc chuyển về tƣ tƣởng của mỗi quốc gia, dân tộc bao giờ cũng phản
ánh sát tiến trình hình thành và phát triển của xã hội ấy. Dựa trên những điều kiện
kinh tế, chính trị, xã hội nhất định và gắn liền với tên tuổi của các nhà tƣ tƣởng tiêu
biểu của các quốc gia dân tộc ấy, thể hiện sự chuyển biến của các nội dung tƣ
tƣởng qua từng giai đoạn. Phật giáo là một tôn giáo bên ngoài đã du nhập và hội
nhập với văn hóa Việt Nam. Việt Nam là một dân tộc văn hiến, đã viết lên biết bao
trang sử hào hùng trong sự nghiệp chống xâm lăng, bảo vệ độc lập dân tộc, xây
dựng và phát triển đất nƣớc, nhƣng cũng phải trải qua không biết bao nhiêu những
giai đoạn thăng trầm, thịnh suy, gắn liền với các bƣớc chuyển mang tính bƣớc
ngoặt. Tƣ tƣởng về Phật giáo gắn với số phận dân tộc nên cũng trải qua các giai
đoạn thăng trầm nhƣ vậy. Bƣớc ngoặt trong quan niệm, tƣ tƣởng về Phật giáo đầu
thế kỷ XX có ý nghĩa rất quan trọng rất cần đƣợc tìm hiểu sâu.
Có thể nói, bƣớc chuyển tƣ tƣởng Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ
XX là sự phản ánh bƣớc chuyển mới của điều kiện tồn tại xã hội, kinh tế, chính trị,
văn hóa Việt Nam, nội dung của nó mang tính đặc trƣng cho bƣớc chuyển yêu cầu
thực tiễn xã hội và tƣ duy con ngƣời Việt Nam thời kỳ này. Nhƣng đồng thời nó

cũng là kết quả phản ánh tích cực của hiện thực logic phát triển của lịch sử tƣ
tƣởng trƣớc nó, đến lƣợt nó lại là động lực góp phần thúc đẩy phát triển cho lịch sử
tƣ tƣởng Việt Nam giai đoạn tiếp theo. Trong khoảng đầu thế kỷ XX lịch sử Việt
Nam cận hiện đại này, các bƣớc chuyển về tƣ tƣởng đƣợc thực hiện bởi hai thế hệ:
các nhà nho Duy tân và các nhà trí thức Tân học yêu nƣớc, mà cả cuộc đời và sự
nghiệp của họ ln hƣớng về mục đích duy nhất là phục vụ nhân dân, phục vụ đất
nƣớc. Chính nhờ nỗ lực của họ đạt đƣợc các bƣớc chuyển tƣ tƣởng nhận thức lịch

Footer Page 4 of 166.

4


Header Page 5 of 166.
sử đó trong đó có lịch sử Phật giáo mà dòng chảy của lịch sử tƣ tƣởng Việt Nam
luôn đƣợc bổ sung những màu sắc mới về nội dung và phong phú về hình thức,
theo hƣớng tích cực, tiến bộ. Trong bƣớc chuyển tƣ tƣởng từ truyền thống đến hiện
đại có một nội dung phong phú của các nhà tƣ tƣởng là các trí thức yêu nƣớc Việt
Nam đó là quan niệm về Phật giáo cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, thể hiện tập
trung qua một số nhân vật tiêu biểu nhƣ: Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng,
Nguyễn An Ninh… Tƣ tƣởng của họ về Phật giáo có một nội dung mới mẻ, khá
nhạy cảm và tinh tế thể hiện sự chuyển biến trong nhận thức của các ơng về lĩnh
vực tơn giáo nói chung, về Phật Giáo nói riêng. Chủ đề đó trƣớc đây điều kiện
chƣa cho phép nên cịn ít đƣợc chú ý. Chúng tơi thấy rằng trong các cơng trình
trƣớc đây, các nội dung tƣ tƣởng quan niệm về Phật giáo đó có vai trị quan trọng.
Những thành quả nhận thức đó góp phần làm giàu tƣ tƣởng, là cầu nối cho sự
truyền bá và phát triển thắng lợi của tƣ tƣởng cách mạng vào Việt Nam giai đoạn
tiếp theo, vì vậy rất cần đƣợc tiếp tục đi sâu làm rõ.
Điểm cần lƣu ý trong di sản để lại của các nhà tƣ tƣởng tiêu biểu nhƣ: Phan Bội
Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An Ninh, chủ đề tƣ tƣởng chủ yếu đều xuất

phát từ yêu cầu bức thiết phải xây dựng đƣờng lối giải phóng dân tộc, với tấm lịng
u nƣớc thƣơng dân sâu sắc và sự khao khát nền độc lập dân tộc, tự do hạnh phúc
cho nhân dân, từ đó, họ đã trở lại tiếp thu những thành quả tƣ tƣởng về Phật giáo
trong giai đoạn trƣớc và mở rộng hơn, tiếp thu các yếu tố tƣ tƣởng khai sáng mới
mẻ về lĩnh vực tơn giáo nói chung, của Phật giáo nói riêng…Mặt khác, do sự
chuyển biến mạnh mẽ của thời cuộc, của tôn giáo Việt Nam cùng với sự tác động
của những luồng tƣ tƣởng mới lạ của khu vực và trên thế giới, hòa chung bối cảnh
sự du nhập và ra đời của nhiều tơn giáo có mang yếu tố Phật giáo, nhƣng đã có sự
pha trộn, phối hợp khác trƣớc với các yếu tố mới nhƣ Cao Đài, Hịa Hảo và những
tơn giáo mới khác. Chúng đã làm nên cơ sở để các ông đƣa ra những quan niệm về

Footer Page 5 of 166.

5


Header Page 6 of 166.
tơn giáo nói chung, Phật giáo nói riêng. Trong các quan niệm này của các nhà tƣ
tƣởng vẫn cịn có những biểu hiện ảnh hƣởng pha tạp theo nhiều xu trào khác nhau.
Trƣớc thực trạng đó, nảy sinh yêu cầu xuất hiện các phong trào chấn hƣng Phật
giáo ở nhiều nƣớc Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản…và làm nảy sinh công cuộc
chấn hƣng Phật giáo khắp cả ba miền Trung, Nam, Bắc Việt Nam với mong muốn
làm thay đổi diện mạo vai trò Phật giáo nƣớc nhà. Đó là cơ sở xuất hiện quan niệm
của các nhà tƣ tƣởng Việt Nam về Phật giáo đáp ứng phần nào yêu cầu xã hội, yêu
cầu chấn hƣng Phật giáo Việt Nam đã trở thành một yêu cầu bức thiết. Tuy nhiên,
cho tới nay những nghiên cứu hệ thống về vấn đề này còn chƣa tƣơng xứng. Trong
số các nhà tƣ tƣởng Việt Nam có các quan niệm về tơn giáo nói chung và về Phật
giáo nói riêng cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX tiêu biểu nhất phải nhắc tới: Phan
Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An Ninh…là các nhà tƣ tƣởng rất tiêu biểu
đánh dấu bƣớc chuyển rất quan trọng trong giai đoạn này. Nghiên cứu q trình

chuyển biến quan niệm của các nhà trí thức đó về Phật giáo trong thời kỳ này có
những nội dung, có những bài học ý nghĩa quan trọng, nhằm làm đầy đủ hơn hiểu
biết về bƣớc chuyển lịch sử tƣ tƣởng Việt Nam. Vì những lý do nhƣ vậy chúng tơi
lựa chọn tìm hiểu vấn đề: “Quan niệm của một số nhà tư tưởng Việt Nam đầu thế
kỷ XX về Phật giáo” làm đề tài luận văn Thạc sĩ Triết học của mình.
2.Tình hình nghiên cứu
Cho tới nay đã có nhiều bộ sách khá dày dặn viết về lịch sử tƣ tƣởng Việt Nam
thời cận đại trong đó ít nhiều đã ghi nhận vị trí và nội dung quan trọng của tƣ
tƣởng của các nhà trí thức Nho học Duy tân và Tây học về nhiều lĩnh vực nhƣ kinh
tế, chính trị, văn hóa, giáo dục…Tuy nhiên, điểm lại cho tới nay, đặc biệt là các
cơng trình nghiên cứu tập trung về quan niệm của các nhà trí thức đó về tơn giáo
nói chung và Phật giáo nói riêng cũng đã có trực tiếp hay gián tiếp tuy cịn chƣa
nhiều, chƣa đầy đủ. Vì muốn làm đầy đủ thêm diện mạo nội dung tƣ tƣởng của họ

Footer Page 6 of 166.

6


Header Page 7 of 166.
nhất là những quan niệm về Phật giáo của các nhà tƣ tƣởng tiêu biểu thời kỳ này,
nên trong luận văn của mình, chúng tơi cố gắng gạn đục khơi trong, tìm hiểu từ các
nguồn tƣ liệu văn học, sử học, báo chí học… để tiếp tục kế thừa đi sâu lý giải hệ
thống hóa về các điều kiện, tiền đề cho tiến trình biến đổi, phát triển trong nhận
thức của họ cũng nhƣ một số nội dung cơ bản trong quan niệm của các nhà tƣ
tƣởng Việt Nam giai đoạn cận hiện đại về lĩnh vực Phật giáo.
Có thể nói rằng, việc đi vào nghiên cứu chủ đề: “Quan niệm của một số nhà tư
tưởng Việt Nam đầu thế kỷ XX về Phật giáo”, chúng tôi không phải là ngƣời đầu tiên
nghiên cứu vấn đề này. Trong bƣớc đầu tìm hiểu tƣ liệu, chúng tơi nhận thấy vấn đề
này ít nhiều trực tiếp và gián tiếp đã đƣợc đề cập đến trong các bộ Lịch sử tƣ tƣởng

Việt Nam, cơng trình nghiên cứu chung về quá trình chuyển biến tƣ tƣởng các nhà
tƣ tƣởng trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Qua các cơng trình đó có
sự lý giải có ảnh hƣởng trực tiếp và gián tiếp tới sự hình thành và một số nội dung tƣ
tƣởng về Phật giáo thời kỳ này. Nhƣng nhìn chung, chƣa đầy đủ và hệ thống chúng
tơi thống kê và phân loại thấy có thể chia các cơng trình chính đó thành ba nhóm
sau:
Nhóm thứ nhất, đó là các cơng trình nghiên cứu từ góc độ khoa học lịch sử. Trong
các cơng trình đó có nhắc tới bƣớc chuyển tƣ tƣởng chung từ tƣ tƣởng trung đại
sang cận đại thời kỳ này trong tổng thể giai đoạn lịch sử cuối thế kỷ XIX đầu thế
kỷ XX một số tiêu biểu nhất đó là tác phẩm: Lịch sử Phật giáo Việt Nam, (Nhà
xuất bản Khoa học xã hội, 1988) của tác giả Nguyễn Tài Thƣ; Việt Nam Phật giáo
sử luận, (Nhà xuất bản Văn học,1994) của tác giả Nguyễn Lang; Sự phát triển của
tư tưởng Việt Nam (Từ thế kỉ XIX đến cách mạng tháng Tám), (Nhà xuất bản Chính
trị Quốc gia, Hà Nội, 1997) của tác giá Trần Văn Giàu. Trực tiếp chủ yếu nghiên
cứu về sự chuyển biến, bƣớc phát triển của lịch sử tƣ tƣởng Việt Nam trong giai
đoạn này cịn có cơng trình: Bước chuyển tư tưởng Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu

Footer Page 7 of 166.

7


Header Page 8 of 166.
thế kỷ XX, (Nhà xuất bản Chính Trị quốc gia, Hà Nội, 2005) của tập thể tác giả do
Trƣơng Văn Chung, Dỗn Chính đồng chủ biên; Đại cương lịch sử Việt Nam, Toàn
tập, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 2005 của Trƣơng Hữu Quýnh, Đinh Xuân
Lâm, Lê Mậu Hãn (chủ biên); Tiến trình lịch sử Việt Nam, Nhà xuất bản Giáo dục,
Hà Nội, 2006 của Nguyễn Quang Ngọc (chủ biên); Quá trình chuyển biến tư tưởng
chính trị Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX qua các nhân vật tiêu biểu (Nhà
chính trị quốc gia, Hà Nội, 2007) của tác giả Dỗn Chính và Phạm Đào Thịnh

đồng chủ biên. Bên cạnh đó cịn có cơng trình nghiên cứu: Phật giáo Việt Nam (từ
khởi nguyên đến 1981), (Nhà xuất bản Văn học, 2012) của tác giả Bồ đề Tân
Thanh – Nguyễn Đại Đồng. Và cơng trình nghiên cứu gần đây: Q trình chuyển
biến tư tưởng của Nho sĩ Việt Nam trong 30 năm đầu thế kỷ XX (Nhà xuất bản
Chính Trị quốc gia – sự thật 2012) của Trần Thị Hạnh; Lịch sử tư tưởng triết học
Việt Nam từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế kỷ XX (Nhà xuất bản Chính Trị quốc
gia, Hà Nội, 2013) của tập thể tác giá do Doãn Chính chủ biên;
Nhóm thứ hai, đó là các cơng trình nghiên cứu cụ thể về từng nhà tƣ tƣởng, về từng
nội dung tƣ tƣởng của họ, tƣ tƣởng đó liên quan đến tƣ tƣởng của họ về tơn giáo
nói chung, Phật giáo nói riêng. Đáng chú ý trong đó nổi bật có các cơng trình nhƣ:
Nguyễn An Ninh dấu ấn để lại (Nhà xuất bản Văn học, 1996) của Lê Minh Quốc;
Tân thư và xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX (Nhà xuất bản Chính trị
quốc gia, Hà Nội, 1997) của tập thể tác giả Đại học khoa học xã hội và nhân văn
Hà Nội, do Đinh Xuân Lâm (chủ biên); Phan Bội Châu về một số vấn đề văn hóa –
xã hội - chính trị (Nhà xuất bản Thuận Hóa, Huế, 2000) của Chƣơng Thâu; Tơn
giáo trong mối quan hệ văn hóa và phát triển ở Việt Nam, (Nhà xuất bản Khoa
Học Xã Hội, Hà Nội, 2004) của tác giả Nguyễn Hồng Dƣơng; Nghiên cứu Phan
Bội Châu (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004); Tư tưởng triết học và
chính trị của Phan Bội Châu (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006) của

Footer Page 8 of 166.

8


Header Page 9 of 166.
Nguyễn Văn Hòa; Huỳnh Thúc Kháng con người và thơ văn (Nhà xuất bản văn
học, Hà Nội, 2006) của Nguyễn Q.Thắng; Phan Bội Châu trong dòng thời đại
(Bình luận và hồi ức) (Nhà xuất bản Nghệ An, 2007); Nghiên cứu tôn giáo - Nhân
vật và sự kiện, (Nhà xuất bản Tổng hợp TP.Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh, 2009) của

tác giả Đỗ Quang Hƣng; Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX nhân vật và sự kiện, (Nhà
xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2013) của Lê Tâm Đắc – Nguyễn Đại Đồng
… Nhìn chung trong các cơng trình này đã khảo cứu về các cuộc đời, sự nghiệp
nhân vật Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng vv… đã đƣợc các
nhà nghiên cứu đề cập dƣới nhiều góc độ nhƣ cuộc đời, di khảo tƣ tƣởng, giá trị
lịch sử của tƣ tƣởng chính trị - xã hội. Trong đó các nhà nghiên cứu tập trung hệ
thống hóa tƣ tƣởng chính trị, xã hội, đi sâu phân tích những quan điểm tiến bộ,
tinh thần sáng tạo đi tìm con đƣờng cứu nƣớc giải phóng dân tộc, nêu lên những
hạn chế, những bài học lịch sử trong tƣ tƣởng đối với cách mạng Việt Nam. Điểm
cần quan tâm là các sách chỉ mới dừng lại ở nhận định chung khi nói về quan niệm
của họ về Phật giáo đầu thế kỷ XX.
Nhóm thứ ba, đó là các cơng trình tiếp cận từ góc độ lịch sử tƣ tƣởng nghiên cứu
tƣ tƣởng về tôn giáo trong các nhà tƣ tƣởng nói trên, nghiên cứu đánh giá từng
mặt, từng nội dung và giá trị lịch sử của các nhà tƣ tƣởng cuối thế kỷ XIX đầu thế
kỷ XX trong trong các luận văn, luận án và trong các tạp chí nhƣ tạp chí Triết học,
tạp chí Nghiên cứu Tơn giáo. Thêm vào đó có các luận án, luận văn trong đó tìm
hiểu về tƣ tƣởng về tơn giáo ở Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An
Ninh có các cơng trình sau: Luận văn Thạc sĩ chun ngành Triết học của Nguyễn
Khắc Sâm, với đề tài: Tìm hiểu tư tưởng của Phan Bội Châu về tơn giáo, tín
ngưỡng. Trong luận văn này đã bƣớc đầu hệ thống hóa và phân tích những nội
dung tƣ tƣởng về tơn giáo, tín ngƣỡng nói chúng của Phan Bội Châu, phân tích ý
nghĩa, hạn chế của những tƣ tƣởng đó với tiến trình phát triển của lịch sử tƣ tƣởng

Footer Page 9 of 166.

9


Header Page 10 of 166.
Việt Nam; Luận văn Thạc sĩ Triết học, chuyên ngành Triết học của Trần Thị Hạnh,

với tên đề tài: Tư tưởng yêu nước của Huỳnh Thúc Kháng; Trong đó có gián tiếp
nêu tƣ tƣởng về Phật giáo của ông. Luận văn Thạc sĩ Triết học của Lê Thị Mận,
với đề tài là: Tư tưởng Nguyễn An Ninh về văn hóa, chính trị, tơn giáo. Trong
chƣơng 2 mục 2.3 tác giả đã trình bày một số nét tƣ tƣởng của Nguyễn An Ninh về
tơn giáo nói chung và quan niệm Phật giáo nói riêng.
Ngồi ra cịn thêm các bài báo đăng ở các tạp chí, đáng chú ý có các cơng trình
sau: Phan Bội Châu với cơng cuộc vận động đồng bào Thiên chúa giáo ở đầu thế
kỷ XX, của tác giả Đặng Huy Vận, đăng trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử (số 1041967); Bài Nguyễn An Ninh trong tiến trình tư tưởng Việt Nam, của tác giả Lê Sỹ
Thắng đăng trên tạp chí Triết học (số 1 – 1991); Tìm hiểu về Phan Bội Châu và
vấn đề đoàn kết lương giáo chống Pháp đầu thế kỷ XX, của tác giả Phạm Hồng
Tung đăng trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử (số 6-1999); tác giả Lê Ngọc Thơng có
bài viết Quan niệm của Phan Bội Châu về tơn giáo, đăng trên tạp chí nghiên cứu
tơn giáo (số 1- 2001); Nguyễn An Ninh và tôn giáo, của tác giả Đỗ Quang Hƣng
đăng trên tạp chí Nghiên cứu Tơn giáo (số 11- 2003); Tìm hiểu sự tiếp nhận tư
tưởng Mácxit về tôn giáo của Nguyễn An Ninh qua tác phẩm “Phê Bình Phật
Giáo” của tác giả Đỗ Thị Hịa Hới đăng trên tạp chí Nghiên cứu Tơn giáo (số 1 –
2004); Tư tưởng Phan Bội Châu về Phật giáo thời kỳ ở Huế,của tác giả Đỗ Thị
Hòa Hới và Nguyễn Khắc Sâm đăng trên tạp chí Khng Việt (số 7 – 2009) trong
đó đề cập đến tƣ tƣởng của ông về Phật giáo; Bài Quan niệm của Phan Bội Châu
về giá trị của Phật giáo của tác giả Đỗ Thị Hòa Hới đăng trong sách Kỷ yếu Hội
thảo Khoa học về giá trị của các tôn giáo, nhà xuất bản Viện nghiên cứu Tơn giáo,
Hà Nội, 2016.
Tóm lại, nhìn chung tuy đã có bức tranh tổng quan chung qua các bộ sử lớn nhỏ,
những cơng trình nghiên cứu chung về tƣ tƣởng của Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc

Footer Page 10 of 166.

10

Header Page 11 of 166.
Kháng và Nguyễn An Ninh, song có lẽ đến nay vẫn cịn ít có cơng trình nào đi sâu
trình bày, phân tích một cách hệ thống chủ đề: “Quan niệm của một số nhà tư
tưởng Việt Nam đầu thế kỷ XX về Phật giáo” nên trong luận văn chúng tôi lựa chọn
kế thừa và đi sâu nghiên cứu vấn đề đó. Nhờ có kế thừa và tiếp thu kết quả của
những ngƣời đi trƣớc, trong giới hạn khuôn khổ của luận văn thạc sĩ triết học này,
chúng tôi hy vọng sẽ cố gắng tiếp cận từ góc độ chuyên ngành triết học và kết hợp
cách tiếp cận liên ngành: Triết học văn hóa, triết học giá trị nhằm làm rõ lý giải thêm
về điều kiện, tiền đề, một số đóng góp nội dung tƣ tƣởng về Phật giáo đầu thế kỷ
XX qua một số nhà tƣ tƣởng tiêu biểu, những nội dung đó mà đến nay nếu biết chắt
lọc, chúng ta có thể rút ra đƣợc những giá trị, bài học bổ ích cho sự nghiệp đổi mới.
3.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn: Quan niệm về Phật giáo nửa đầu thế kỷ XX, qua
một số nhà tƣ tƣởng tiêu biểu: Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An Ninh.
Phạm vi nghiên cứu: Hệ thống hóa, phân tích làm rõ những cơ sở điều kiện, tiền
đề, nội dung quan niệm về Phật giáo nửa đầu thế kỷ XX qua một số nhà tƣ tƣởng
tiêu biểu: Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An Ninh, thể hiện qua cuộc
đời và thơ văn của họ.
4.Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu: Tiếp cận từ góc độ triết học luận văn chú ý hệ thống hóa,
phân tích làm rõ cơ sở hình thành và nội dung quan niệm của một số nhà tƣ tƣởng về
Phật giáo đầu thế kỷ XX: Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An Ninh. Để
thực hiện mục đích trên luận văn có các nhiệm vụ:
Có ba nhiệm vụ nghiên cứu:

Footer Page 11 of 166.

11

Header Page 12 of 166.
- Phân tích những điều kiện lịch sử - xã hội khách quan, chủ quan và các tiền đề tƣ
tƣởng cho sự hình thành quan niệm về Phật giáo đầu thế kỷ XX, qua một số nhà tƣ
tƣởng tiêu biểu: Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An Ninh.
- Hệ thống hóa làm rõ những nội dung quan niệm về Phật giáo đầu thế kỷ XX, qua
một số nhà tƣ tƣởng tiêu biểu: Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An
Ninh.
- Phân tích chỉ ra một số giá trị và hạn chế trong nội dung quan niệm về Phật giáo
của một số nhà tƣ tƣởng đầu thế kỷ XX: Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng,
Nguyễn An Ninh cho tiến trình lịch sử dân tộc nói chung, lịch sử Phật giáo nói
riêng.
5.Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận: Luận văn đƣợc thực hiện dựa trên cơ sở vận dụng những quan điểm
cơ bản của triết học Mác – Lênin về mối quan hệ giữa ý thức xã hội và tồn tại xã
hội con ngƣời, và vai trò của mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức
xã hội.
Phƣơng pháp nghiên cứu: Luận văn chủ yếu sử dụng phƣơng pháp luận duy vật
biện chứng và duy vật lịch sử, các phƣơng pháp nghiên cứu thống nhất logic và
lịch sử, thống nhất phân tích và tổng hợp, ngồi ra cịn sử dụng phƣơng pháp liên
ngành nhƣ triết học văn hóa, triết học tôn giáo.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn
Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể góp thêm vào việc nhận thức đầy đủ hơn
các tiền đề, tƣ tƣởng và khía cạnh nội dung lịch sử tƣ tƣởng về tôn giáo, Phật giáo
Việt Nam giai đoạn này. Luận văn có thể là tài liệu tham khảo cho những ai quan
tâm nghiên cứu lịch sử tƣ tƣởng Việt Nam giai đoạn lịch sử này
7.Kết cấu của luận văn

Footer Page 12 of 166.

12

Header Page 13 of 166.
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu của luận văn
gồm có hai chƣơng, sáu tiết.

Footer Page 13 of 166.

13


Header Page 14 of 166.
NỘI DUNG
CHƢƠNG 1: NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ CHO SỰ HÌNH THÀNH
QUAN NIỆM VỀ PHẬT GIÁO ĐẦU THẾ KỶ XX (QUA MỘT SỐ NHÀ TƢ
TƢỞNG TIÊU BIỂU)
1.1. Hoàn cảnh, lịch sử - xã hội cho sự hình thành quan niệm về Phật
giáo đầu thế kỷ XX
1.1.1. Điều kiện lịch sử - xã hội thế giới và khu vực cuối thế kỷ XIX đầu
thế kỷ XX
Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, thế giới có nhiều chuyển biến to lớn chuẩn bị cho
một bƣớc ngoặt trong tiến trình phát triển của nhân loại, đó là: Chủ nghĩa tƣ bản từ
giai đoạn tự do cạnh tranh chuyển sang giai đoạn độc quyền – chủ nghĩa đế quốc,
mở rộng thị trƣờng, xâm lƣợc các nƣớc khu vực châu Á, châu Phi và Mỹ la tinh;
công cuộc duy tân của Nhật Bản, cuộc vận động cải cách ở Trung Quốc dẫn đến
cách mạng Tân Hợi năm (1911)…
Đến cuối thế kỷ XIX, chủ nghĩa tƣ bản phƣơng Tây đã phát triển mạnh mẽ chuyển
từ chủ nghĩa tƣ bản tự do cạnh tranh sang chủ nghĩa đế quốc. Sự phát triển mạnh
mẽ của nền kinh tế tƣ bản chủ nghĩa ở các nƣớc tƣ bản phát triển đã làm tăng thêm
nhu cầu tìm kiếm thuộc địa để cung cấp nguyên liệu và thị trƣờng tiêu thụ hàng

hóa. Để mở rộng thị trƣờng chủ nghĩa tƣ bản đã tiến hành xâm lƣợc các nƣớc
phƣơng Đơng, do đó tạo nên sự biến đổi to lớn tác động trực tiếp đến đời sống xã
hội mọi mặt của Việt Nam và khu vực.
Về kinh tế, chủ nghĩa tƣ bản tạo ra lực lƣợng sản xuất lớn, làm cho diện mạo của
đời sống xã hội phƣơng Tây và thế giới thay đổi. Do sự phát triển không đồng đều
của chủ nghĩa tƣ bản đã dẫn đến cuộc khủng hoảng kinh tế những năm 1900 –
1903 , sau đó là cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất, tiếp đến cuộc khủng hoảng

Footer Page 14 of 166.

14


Header Page 15 of 166.
kinh tế 1929-1930. Chính thực trạng đó đã địi hỏi các nƣớc tƣ bản phải mở rộng
thị trƣờng bằng cách xâm lƣợc và áp bức các dân tộc phƣơng Đơng, trong đó có
Việt Nam ngày một ngặt nghèo.
Về chính trị tại chính quốc vào năm 1789, giai cấp tƣ sản Pháp thực hiện cuộc cách
mạng xã hội triệt để lật đổ chế độ phong kiến, thiết lập chế độ tƣ bản chủ nghĩa. Từ
đây tạo nên bƣớc chuyển từ chế độ quân chủ sang dân chủ, từ quân quyền sang
pháp quyền. Nhờ đó, đã tạo ra sự phát triển nhanh chóng của giai cấp cơng nhân,
đặc biệt ở các nƣớc Anh, Pháp, Đức, Mỹ, Nga. Đội ngũ công nhân ở các nƣớc này
tăng lên hàng triệu ngƣời, trở thành lực lƣợng xã hội rất quan trọng. Trong xã hội
tƣ bản chủ nghĩa, mâu thuẫn cơ bản nhất là giữa tƣ sản và vô sản. Sau thất bại của
Công xã Pari (năm 1871) phong trào công nhân tiếp tục đƣợc củng cố, tập hợp lực
lƣợng và đƣợc sự dẫn dắt bởi chủ nghĩa Mác. Sự phát triển mạnh mẽ của chủ nghĩa
Mác, giúp phong trào công nhân ngày càng phát triển mạnh mẽ. Nhiều tổ chức
Đảng Vô sản, Đảng Xã hội theo xu hƣớng tiến bộ cách mạng ra đời, nhằm tổ chức
và lãnh đạo phong trào công nhân chống lại chủ nghĩa tƣ bản. Cho nên, khi các
nƣớc tƣ bản mở rộng xâm lƣợc các nƣớc phƣơng Đơng, trong đó có Việt Nam, thì

cùng với sự su nhập của nền kinh tế tƣ bản chủ nghĩa tiếp theo những năm 20 của
thế kỷ XX là sự du nhập các trào lƣu tƣ tƣởng dân chủ tƣ sản và vô sản vào nƣớc ta
tạo ra sự chuyển biến hệ tƣ tƣởng từ hệ tƣ tƣởng truyền thống có tính chất chế độ
qn chủ sang hệ tƣ tƣởng có tính chất Dân chủ tƣ sản, xây dựng đƣờng lối cứu
nƣớc theo hƣớng Dân chủ tƣ sản, tiếp theo các nhà lãnh đạo phong trào yêu nƣớc
nhƣ Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An Ninh sẽ
bƣớc đầu tiếp cận với tƣ tƣởng Mácxít.
Về văn hóa, khoa học, kỹ thuật, giai đoạn này là thời kỳ Tây Âu nở rộ nhiều thành
tựu khoa học kỹ thuật, ở các nƣớc tƣ bản phát triển, tạo điều kiện cho con ngƣời
nâng cao nhận thức duy lý, khoa học của con ngƣời, nâng cao kiến thức hiểu biết

Footer Page 15 of 166.

15


Header Page 16 of 166.
về tự nhiên xã hội sâu sắc hơn, làm suy giảm vai trị của tơn giáo.
Song, sự trớ trêu là do nhu cầu truyền đạo mà các đoàn truyền giáo đã cấu kết với
đoàn quân thực dân. Các cuộc xâm chiếm thuộc địa, tìm kiếm thị trƣờng châu Á đã
đi cùng với việc truyền giáo đƣợc các nƣớc Anh, Pháp, Tây Ban Nha và Bồ Đào
Nha tiến hành từ thế kỷ XVII, nhƣng phải đến thế kỷ XIX mới thực sự trở nên gay
gắt. Đến cuối thế kỷ XIX, hầu hết các nƣớc châu Á đều tự biến thành các nƣớc
thuộc địa và phụ thuộc vào chủ nghĩa đế quốc phƣơng Tây. Duy chỉ có Nhật Bản là
một nƣớc châu Á thoát khỏi số phận là nƣớc thuộc địa, do Nhật Bản đã thực hiện
thành công cuộc cải cách Minh Trị năm 1868. Cho nên Nhật đã giữ vững đƣợc độc
lập dân tộc, đƣa đất nƣớc phát triển theo hƣớng tƣ bản chủ nghĩa, và trở thành đế
quốc Châu Á trẻ đánh bại Nga, và đã chiếm Triều Tiên, Lƣu Cầu và xâm lƣợc
Trung Quốc.
Ở Trung Quốc đến cuối thế kỷ XIX tuy có những nỗ lực duy tân nhƣng vẫn còn là

một nƣớc phong kiến với chế độ quân chủ, có nhiều nét giống Việt Nam. Giai đoạn
này Trung Quốc đứng trƣớc nguy cơ bị thực dân xâm lƣợc; các lãnh địa của Anh,
Pháp, Mỹ, Nhật Bản mọc lên ở Trung Quốc. Từ năm (1839-1842), Anh mở cuộc
chiến tranh tấn công Trung Quốc buộc triều đình Mãn Thanh phải ký hịa ƣớc Nam
Kinh (29 – 8 – 1842) gồm bốn nội dung chính chấp nhận mọi điều kiện do thực dân
Anh đƣa ra. Bên cạnh đó Anh xâm chiếm Ba Tƣ, xâm chiếm Malayxia, Myanma,
biến toàn bộ Ấn Độ thành thuộc địa, thế lực của Anh ở châu Á vô cùng to lớn, đã
nhiều lần o ép Thái Lan.
Theo sau đế quốc Anh, Mỹ buộc Trung Quốc ký hiệp ƣớc Vọng Hạ (7 – 1884)
với mục đích chia sẻ thị trƣờng tiêu thụ. Đế quốc Pháp buộc Trung Quốc ký
hiệp ƣớc Hoàng Phố (10 – 1884), dành quyền tự do thƣơng mại truyền đạo, để
mở đƣờng xâm lƣợc Trung Quốc. Ngồi ra Trung Quốc cịn buộc phải ký nhiều
điều ƣớc bất bình đẳng với các nƣớc tƣ bản khác nhƣ Bỉ, Bồ Đào Nha, Thuỵ

Footer Page 16 of 166.

16


Header Page 17 of 166.
Điển… các hiệp ƣớc đó đã đẩy Trung Quốc vào tình trạng phụ thuộc, khơng giữ
đƣợc chủ quyền tồn vẹn.
Tại khu vực Đơng Nam Á, Inđơnêxia từ thế kỷ XVI đã bị Hà Lan thống trị,
Philippin thì bị Mỹ và Tây Ban Nha xâu xé, Xiêm (Thái Lan) thì bị biến thành
vùng đệm. Cịn khu vực Đơng Dƣơng gồm Việt Nam, Lào và Campuchia thì cuối
thế kỷ XIX bị thực dân Pháp thơn tính.
Trƣớc xu thế bành trƣớng xâm lƣợc của chủ nghĩa tƣ bản phƣơng Tây, nhiệm vụ
cấp bách nhất đối với các nƣớc Châu Á là bằng mọi cách đấu tranh để bảo vệ độc
lập dân tộc. Ngay từ đầu các nƣớc châu Á đã sớm nhận ra âm mƣu xâm lƣợc của
các nƣớc xâm lƣợc của các nƣớc tƣ bản phƣơng Tây thông qua hoạt động ráo riết

của các nhà buôn và các phái đồn truyền giáo. Song triều đình phong kiến bảo
thủ, phƣơng thức duy nhất để chống lại nguy cơ bị thơn tính ở các nƣớc Châu Á
lúc này đều là kiên quyết thi hành chính sách “bế quan tỏa cảng”, hòng ngăn chặn
sự xâm lƣợc của phƣơng Tây. Tuy nhiên, trƣớc thời cuộc mới đó đây chỉ là biện
pháp thụ động và lạc hậu. Thực tế giải pháp này không đem lại kết cục tích cực, tốt
đẹp. Mà chống lại sự xâm lƣợc của các nƣớc tƣ bản phƣơng Tây thì con đƣờng tự
cƣờng canh tân, canh tân để tự cƣờng là hợp lý. Ngay từ những năm 60 của thế kỷ
XIX ở Trung Quốc đã xuất hiện phong trào “Dƣơng Vụ Vận Động” do một số ít
quan lại trong triều đình Mãn Thanh khởi xƣớng với nội dung chủ yếu là vận động
học tập phƣơng Tây nêu khẩu hiệu tự cƣờng nhƣng khơng đƣợc triều đình hƣởng
ứng. Tiếp đó phong trào Mậu Tuất duy tân 1898 nổ ra với những đại biểu kiệt xuất
nhƣ Khang Hữu Vi, Lƣơng Khải Siêu, Đàm Tự Đồng… mở đƣờng cho canh tân
mọi mặt nhất là chủ trƣơng kinh tế phát triển chống lại sự bảo thủ, lạc hậu của triều
đình Mãn Thanh, chống lại sự can thiệp ngày càng sâu sắc của các nƣớc phƣơng
Tây, đỉnh cao của phong trào này là cuộc chính biến Mậu Tuất (1898) do phái cấp
tiến chủ trƣơng đƣợc vua Quang Tự ủng hộ, cuộc chính biến này chỉ kéo dài đƣợc

Footer Page 17 of 166.

17


Header Page 18 of 166.
103 ngày thì thất bại. Đến cuối thế kỷ XIX, Trung Quốc bị các nƣớc đế quốc xâu
xé tàn phá nặng nề. Năm 1901, triều đình Mãn Thanh ký hiệp ƣớc Thiên Tân với 8
nƣớc phƣơng Tây, từ đây Trung Quốc chính thức trở thành một nƣớc thuộc địa nửa
phong kiến.
Chủ nghĩa đế quốc còn sử dụng tấm màn che là sự truyền giáo để tiến hành các
cuộc chiến trang xâm lƣợc các quốc gia các dân tộc phƣơng Đông nhỏ yếu, biến
các quốc gia, dân tộc đó thành thuộc địa và thực hiện đàn áp, bóc lột hết sức tàn

bạo. Điều đó đặt ra cho các dân tộc, các quốc gia phƣơng Đông vấn đề hàng đầu là
tiến hành đấu tranh giải phóng dân tộc và ý thức về sự bảo vệ các tín ngƣỡng, tôn
giáo truyền thống lâu đời. Kháng chiến chống xâm lƣợc của chủ nghĩa thực dân đã
làm cho các dân tộc, các quốc gia bị xâm lƣợc đứng trƣớc những vấn đề hết sức
mới mẻ, trong đó có vấn đề nhận thức về tơn giáo trong đó có nhận thức về Phật
giáo. Đặc biệt là sự tác động rất lớn đến tƣ tƣởng hệ nói chung và tƣ tƣởng về Phật
giáo nói riêng. Ngay ở Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam, Thái Lan, khi xuất hiện
nguy cơ bị chủ nghĩa đế quốc xâm lƣợc, các nƣớc phong kiến phƣơng Đông hết
sức lúng túng trƣớc những vấn đề sống còn của quốc gia, hết sức lung túng vấn đề
giữ gìn bản sắc văn hóa, tơn giáo. Trƣớc thực tiễn đó, buộc các nhà tƣ tƣởng càng
phải suy tƣ tồn cảnh giải thích tác động những hiện tƣợng lịch sử mới nảy sinh
đến Phật giáo. Hệ tƣ tƣởng cũ không đáp ứng đƣợc yêu cầu của lịch sử, giai cấp
cầm quyền thì bế tắc về con đƣờng cách mạng của dân tộc. Trƣớc tình hình đó xuất
hiện một nhu cầu cấp bách là cần có hệ tƣ tƣởng mới chấn hƣng các di sản Phật
giáo cho phù hợp với yêu cầu trên. Cho nên, có thể nói khái quát sự bành trƣớng
của chủ nghĩa thực dân phƣơng Tây là một trong những yếu tố vật chất góp phần
thúc đẩy nhanh q trình chuyển biến tƣ tƣởng ở các nƣớc phƣơng Đơng nói chung,
Việt Nam nói riêng. Từ tƣ tƣởng phong kiến, tiếp thu “Tân thƣ”, “Tân văn” các nhà
nho Duy tân đã chuyển biến sang tƣ tƣởng dân chủ tƣ sản, tiếp theo dấu chân họ có
các trí thức Tân học nhƣ Nguyễn An Ninh. Và tiếp theo họ bƣớc đầu tiếp cận với hệ

Footer Page 18 of 166.

18


Header Page 19 of 166.
tƣ tƣởng của chủ nghĩa Mác – Lênin bƣớc chuyển nhận thức đó cũng thể hiện ở nội
dung, quan điểm của học về Phật giáo. Điều đó đƣợc thể hiện qua các nhà tƣ tƣởng
tiểu biểu nhƣ: Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An

Ninh… Nằm trong bƣớc chuyển chung đó của lịch sử dân tộc, các quan niệm về
Phật giáo của Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn An Ninh cũng có
những đóng góp, giá trị, đặt cầu nối chuyển biến tiếp theo đáp ứng những yêu cầu
mới của lịch sử dân tộc, đƣa cách mạng tới thành công.
1.1.2. Điều kiện lịch sử - xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.
Từ cuối thế kỷ XIX, phong trào Cần Vƣơng vũ trang khởi nghĩa chống Pháp từ
Nam chí Bắc sau khi Hàm Nghi xuất bôn và phát hịch Cần Vƣơng đã tàn lụi dần,
đƣợc đánh dấu mốc với sự thất bại của cuộc khởi nghĩa Hƣơng Sơn (1896). Về căn
bản thực dân Pháp đã hồn thành cơng cuộc bình định Việt Nam về mặt quân sự,
và trong bối cảnh đó có thể bắt tay vào khai thác thuộc địa Việt Nam nói riêng
cũng nhƣ Đơng Dƣơng nói chung một cách quy mô. Pháp đƣa Pôn Đume (Paul
Doumer) sang làm tồn quyền Đơng Dƣơng mở ra một giai đoạn mới khai thác
thuộc địa lần thứ nhất của chủ nghĩa thực dân Pháp ở xứ này.
Về kinh tế, thực dân Pháp thi hành thủ đoạn độc quyền kinh tế và đặc biệt chú ý coi
trọng thủ đoạn bóc lột theo kiểu thời kỳ trung cổ. Đó là chế độ thuế khóa vơ cùng
nặng nề và hết sức vơ lý. Tồn bộ chính sách kinh tế của thực dân Pháp dẫn tới kết
quả tất yếu đó là bịn rút sức ngƣời sức của bản địa, biến nền kinh tế Việt Nam què
quặt phải dựa vào nền kinh tế chính quốc, và khơng phát triển tồn diện đƣợc, nhân
dân Việt Nam bị bần cùng hóa, vơ sản hóa.
Về cơng nghiệp, các ngành công nghiệp khai thác, công nghiệp nhẹ và chế biến
nông sản, khống sản, quặng đƣợc hình thành và ngày càng phát triển. Sự phát triển
của các ngành công nghiệp đã tạo nên sự phân hóa xã hội, đó là sự xuất hiện giai cấp
cơng nhân, sau đó là giai cấp tƣ sản, sự phát triển tầng lớp thợ thủ công, tiểu thƣơng,

Footer Page 19 of 166.

19


Header Page 20 of 166.

tiểu chủ. Đồng thời cũng làm thay đổi tƣ duy, nếp sống, phong cách làm việc của
ngƣời lao động, các quan hệ kinh tế xã hội, những yếu tố này tác động rất lớn đến ý
thức, tƣ tƣởng của ngƣời Việt Nam.
Về tiểu thủ công nghiệp, là ngành kinh tế phụ, nhƣ dệt vải, đan lát, chế biến nông
sản, chế biến hải sản ngày càng phát triển rộng rãi nhƣng không vƣơn lên đƣợc.
Những ngành nghề này có tác dụng hỗ trợ cho kinh tế nơng nghiệp, cơng nghiệp,
nhƣng vẫn nằm trong tính chất khn khổ phƣơng thức sản xuất phong kiến, mặc
dù có phát triển nhƣng chƣa đủ sức để phá vỡ quan hệ sản xuất phong kiến lạc hậu
và sự chèn ép, phụ thuộc.
Về thƣơng nghiệp, trong chế độ phong kiến nhà Nguyễn thực hiện chính sách “bế
quan tỏa cảng” nên chậm phát triển. Khi thực dân Pháp xâm lƣợc, một mặt hàng
rào ấy bị xóa bỏ, thƣơng nghiệp, ngoại thƣơng do Pháp nắm bắt đầu phát triển, tạo
điều kiện tốt cho nƣớc ta giao lƣu ra bên ngoài, tiếp cận với các nền văn minh thế
giới, song cản trở sự ra đời của giai cấp tƣ sản dân tộc.
Đặc điểm nổi bật của nền kinh tế thuộc địa nửa phong kiến Việt Nam lúc bấy giờ là
sự đan xen, tồn tại của các yếu tố cả nền kinh tế truyền thống mang tính chất phong
kiến với các yếu tố của nền kinh tế phụ thuộc mang tính chất thuộc địa tƣ bản chủ
nghĩa. Các quan hệ sản xuất phong kiến bị thu hẹp, phá vỡ tính thuần nhất của sản
xuất nơng nghiệp truyền thống, thay vào đó là sự phát triển của các nhà máy công
nhiệp, hầm mỏ, đồn điền…các cơ sở vật chất mới ra đời tuy mang tính lệ thuộc.
Những yếu tố vật chất đó đã trở thành mảnh đất màu mỡ, mới mẻ, tạo điều kiện cho
các trào lƣu tƣ tƣởng mới ở bên ngoài xâm nhập vào nƣớc ta cũng nhƣ làm biến đổi
ý thức tƣ tƣởng của quần chúng nhân dân Việt Nam trong tiến trình phát triển tƣ
tƣởng của nó. Tính chất đan xen tồn tại hai phƣơng thức sản xuất tại thuộc địa đã
làm cho hệ tƣ tƣởng dân chủ tƣ sản của Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng,
Nguyễn An Ninh, cũng tồn tại đan xen các yếu tố truyền thống với hiện đại, không

Footer Page 20 of 166.

20

Header Page 21 of 166.
thuần nhất khi nhận định về đời sống Phật giáo tƣ tƣởng, các ơng cũng có tính đan
xen.
Về chính trị, để đảm bảo cho nền chính trị của chúng, thực dân Pháp đã không thủ
tiêu lợi ích của giai cấp phong kiến – địa chủ bản xứ, mà trái lại tìm cách dung
dƣỡng nó, biến nó thành bộ máy bù nhìn tay sai, cơ sở xã hội vừng chắc cho sự
thống trị của chúng ở thuộc địa; đồng thời Pháp đã câu kết với giai cấp địa chủ quý
tộc phong kiến Việt Nam thi hành chính sách kinh tế thực dân rất thâm độc, rất bảo
thủ, đó là tiếp tục duy trì phƣơng thức sản xuất phong kiến kết hợp với việc thiết
lập một cách hạn chế các yếu tố của phƣơng thức sản xuất tƣ bản chủ nghĩa tại
thuộc địa. Cho nên tính chất xã hội Việt Nam giai đoạn này là chế độ thuộc địa nửa
phong kiến.
Thực dân Pháp nhằm chia rẽ khối đại đồn kết dân tộc Việt Nam đã thi hành chính
sách “chia để trị”. Nam kỳ là đất thuộc địa trực thuộc cai trị của Pháp, không liên
quan đến chế độ phong kiến nhà Nguyễn. Tại Trung kỳ thực dân Pháp duy trì
“chính phủ Nam triều”, về thực chất “triều đình Huế khơng có quyền hành gì ngồi
“quyền” vâng lệnh Pháp để đàn áp nhân dân. “Nam triều” là cái danh nghĩa cho
Pháp tiêu diệt các cuộc khởi nghĩa chống thực dân; Hơn là một danh nghĩa, Nam
triều cung cấp lính tráng cho sự tàn sát đó, hết sức thẳng tay và có ý đồ. Vua nào
khơng phục tùng Pháp (Thành Thái, Duy Tân) thì bị Pháp đày đi phƣơng xa. “Sự
tồn tại của triều đình Huế biểu hiện một cuộc đồng minh giữa thực dân và các lực
lƣợng phong kiến chống phong trào giải phóng dân tộc, chống mọi sự tiến bộ dân
chủ” [21, tr.17-18].
Tại Bắc kỳ, thực dân Pháp thực hiện chủ trƣơng “nửa bảo hộ”, đứng đầu Bắc kỳ là
Thống sứ ngƣời Pháp, và Hội đồng bảo hộ giúp việc. Nhƣ vậy, có thể nói thực chất
quyền hành chính trị ở ba kỳ đã chuyển sang tay bộ máy chính quyền bảo hộ của
thực dân Pháp. Sự thống trị của thực dân Pháp từ kinh tế, chính trị, dần dần đến các

Footer Page 21 of 166.

21


Header Page 22 of 166.
lĩnh vực khác nhƣ văn hóa, xã hội, giáo dục, đời sống tôn giáo... và tất yếu là thống
trị toàn bộ xã hội Việt Nam.
Về văn hóa, từ đầu thế kỷ XVI, năm 1533, nền văn minh phƣơng Tây qua con
đƣờng truyền giáo bắt đầu du nhập vào nƣớc ta. Đến đầu thế kỷ XX thực dân Pháp
chủ trƣơng dùng Công giáo gia tăng ảnh hƣởng văn hóa phƣơng Tây tại Bắc kỳ,
viện Hàn lâm đƣợc thành lập, gồm các nhà khoa bảng Việt Nam và một số ngƣời
Pháp. Viện này đƣợc lập ra với mục đích là nhằm truyền bá văn minh Pháp, đồng
thời giúp cho ngƣời Pháp “hiểu” đƣợc văn hóa Việt Nam. Cùng với việc truyền bá
tiếng Pháp, chữ quốc ngữ cũng đƣợc truyền bá rộng rãi nhằm gia tăng ảnh hƣởng
văn hóa phƣơng Tây. Nhƣng những nhà nho Duy tân đã hiểu đƣợc đây là điều rất
thuận lợi cho việc truyền bá tƣ tƣởng và phát triển học thuật, để Việt Nam có thể
tiến bộ, tự cƣờng, tự lực, giải phóng đất nƣớc nên đã tích cực phổ biến. Bên cạnh
việc xuất hiện DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đào Duy Anh (1992), Việt Nam văn hóa sử cương, NxbThành phố Hồ Chí
Minh, Hồ Chí Minh.
2. Quốc Anh (1975), Mối quan hệ giữa các khuynh hướng chính trị tiểu tư sản
với phong trào cơng nhân trong phong trào giải phóng dân tộc trước 1930,
Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 160, Hà Nội.
3. Phan Bội Châu, Toàn tập, tập 1, (2000) ,Nxb Thuận Hóa, Huế.
4. Phan Bội Châu, Tồn tập, tập 2, (2000) ,Nxb Thuận Hóa, Huế.
5. Phan Bội Châu, Tồn tập, tập 4, (2000) ,Nxb Thuận Hóa, Huế.
6. Phan Bội Châu, Tồn tập, tập 7, (2000) ,Nxb Thuận Hóa, Huế.
7. Phan Bội Châu, Tồn tập, tập 8, (2000) ,Nxb Thuận Hóa, Huế.
8. Phan Bội Châu, Toàn tập, tập 9, (2000) ,Nxb Thuận Hóa, Huế.

9. Dỗn Chính (chủ biên) (2004), Đại cương lịch sử triết học Trung Quốc, Nxb
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

Footer Page 22 of 166.

22


Header Page 23 of 166.
10. Dỗn Chính - Phạm Đào Thịnh (2007), Q trình chuyển biến tư tưởng chính
trị Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX qua các nhân vật tiêu biểu, Nxb
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
11. Dỗn Chính (chủ biên) (2013), Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam từ thời kỳ
dựng nước đến đầu thế kỷ XX, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
12. Trƣơng Văn Chung, Dỗn Chính (đồng chủ biên) (2005), Bước chuyển tư tưởngViệt
Nam cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
13. Nguyễn Hồng Dƣơng(2004), Tơn giáo trong mối quan hệ văn hóa và phát triển
ở Việt Nam, Nxb Khoa Học Xã Hội, Hà Nội.
14. Nguyễn Hồng Dƣơng (chủ biên) (2014), Tiếp tục đổi mới chính sách về tơn
giáo ở Việt Nam hiện nay – Những vấn đề lý luận cơ bản, Nxb Văn hóa –
Thơng tin và Viện Văn hóa, Hà Nội.
15. Lê Tâm Đắc (2011), Phong trào chấn hưng Phật giáo ở miền Bắc Việt Nam
(1924 – 1954), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
16. Lê Tâm Đắc – Nguyễn Đại Đồng (2013), Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX nhân
vật và sự kiện, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
17. Nguyễn Đại Đồng – Nguyễn Thị Minh (2008), Phong trào chấn hưng Phật
giáo (Tư liệu báo chí 1927-1945), Nxb Tơn giáo, Hà Nội.
18. Tô Bửu Giám (2003), Tư tưởng và hoạt động cách mạng của nhà yêu nước
Nguyễn An Ninh, Tạp chí Khoa học Xã hội, số 5, Hà Nội.
19. Hà Huy Giáp (1989), Sự tiến hoá liên tục của Nguyễn An Ninh- một lãnh tụ

cách mạng hùng biện, Nxb TP Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh.
20. Trần Văn Giàu (1975), Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam (Từ thế kỉ XIX đến
cách mạng tháng Tám), tập 1, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
21. Trần Văn Giàu (1997), Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam (Từ thế kỉ XIX đến
cách mạng tháng Tám), tập 2, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.

Footer Page 23 of 166.

23


Header Page 24 of 166.
22. Trần Văn Giàu (1980), Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam,
Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
23. Trần Thị Hạnh (2012), Quá trình chuyển biến tư tưởng của Nho sĩ Việt Nam trong
30 năm đầu thế kỷ XX, Nxb Chính Trị quốc gia – sự thật, Hà Nội.
24. Nguyễn Hùng Hậu(1997), Lược khảo tư tưởng Thiền Trúc Lâm Việt Nam, Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội.
25. Nguyễn Hùng Hậu, Dỗn Chính, Vũ Văn Gầu (2002), Đại cương tư tưởng triết
học Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.
26. Nguyễn Hùng Hậu, Dỗn Chính, Vũ Văn Gầu (2002),Đại cương lịch sử tư
tưởng triết học Việt Nam, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội.
27. Đỗ Lan Hiền (2011), Khoan dung tôn giáo với dân chủ, đoàn kết và đồng
thuận xã hội – trường hợp Việt Nam, Nbx Chính trị - Hành chính, Hà Nội.
28. Hoàng Văn Hiển (2000), Vấn đề tiếp thu văn hoá phương Tây của Trung Quốc
và Việt Nam cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 3,
Hà Nội.
29. Đỗ Thị Hòa Hới (1995), Bước đầu tìm hiểu một số đặc điểm của ý thức cộng
đồng và ý thức độc lập tự chủ trong lịch sử tư tưởng dân tộc, Tạp chí Triết học,
Hà Nội.

30. Đỗ Thị Hòa Hới (1996), Tư tưởng dân chủ của Phan Châu Trinh, Nxb Khoa
học xã hội, Hà Nội.
31. Đỗ Thị Hòa Hới (1997), Mấy đặc điểm tư tưởng của các nhà nho duy tân Việt
Nam đầu thế kỷ XX qua tìm hiểu cái nhìn phương Tây của họ, Tạp chí Triết
học, Hà Nội.
32. Đỗ Thị Hịa Hới (2001), Nguyễn An Ninh cuộc đời và tư tưởng, trong sách
“Những người đi qua hai thế kỉ”, Nxb Lao động, Hà Nội.

Footer Page 24 of 166.

24


Header Page 25 of 166.
33. Đỗ Thị Hoà Hới (2004), Tìm hiểu sự tiếp nhận tư tưởng Mácxít về tơn giáo của
Nguyễn An Ninh qua tác phẩm Phê bình Phật giáo, Tạp chí Nghiên cứu Tơn
giáo, số 1, Hà Nội.
34. Đỗ Thị Hòa Hới (2005), Ảnh hưởng triết học phương Tây trong quan niệm của
Phan Bội Châu về con người, Tạp chí Triết học, Hà Nội.
35. Đỗ Thị Hịa Hới, Nguyễn Khắc Sâm (2009) Tư tưởng Phan Bội Châu về Phật
giáo thời kỳ ở Huế, Tạp chí Khng Việt, số 7, Hà Nội.
36. Đỗ Quang Hƣng (2000), Tiếp xúc văn hố Đơng- Tây ở Việt Nam: Sự biến đổi
những giá trị văn hố và tơn giáo, Bài viết trong Hội thảo Việt Nam trong thế
kỉ XX, Hà Nội.
37. Đỗ Quang Hƣng (2000), Vài suy nghĩ về vấn đề tôn giáo ở Nam Bộ thời cận
đại, Tạp chí Nghiên cứu Tơn giáo, số 1, Hà Nội.
38. Đỗ Quang Hƣng (2003), Nguyễn An Ninh và tơn giáo, Tạp chí Nghiên cứu Tơn
giáo, số 11(150), Hà Nội.
39. Đỗ Quang Hƣng (2005), Vấn đề tôn giáo trong cách mạng Việt Nam: Lý luận
và thực tiễn, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.

40. Đỗ Quang Hƣng (2009), Nghiên cứu tôn giáo - Nhân vật và sự kiện, Nxb Tổng
hợp TP.Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh.
41. Đỗ Quang Hƣng (Chủ biên) (2001), Tôn giáo và mấy vấn đề tôn giáo Nam Bộ,
Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
42. Trần Đình Hƣợu (2001), Các bài giảng về tư tưởng Phương Đông, Nxb Đại
học quốc gia, Hà Nội.
43. Đinh Xuân Lâm (chủ biên) (1997), Tân thư và xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX
đầu thế kỷ XX, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
44. Đinh Xuân Lâm (chủ biên) (1998), Đại cương lịch sử Việt Nam, tập 2, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
45. Đinh Xuân Lâm (chủ biên) (1998), Đại cương lịch sử Việt Nam, tập 1, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.

Footer Page 25 of 166.

25