Nghiên cứu tính đa dạng sinh học và một số yếu tố tác động tại khu bảo tồn loài và sinh cảnh nam xuân lạc, huyện chợ đồn, tỉnh bắc kạn
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.19 MB, 82 trang )
I H C TH I NGUY N
TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
TRƢƠNG QUỐC TUÂN
NGHIÊN CỨU TÍNH ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ MỘT
SỐ YẾU TỐ TÁC ĐỘNG TẠI KHU BẢO TỒN LOÀI VÀ
SINH CẢNH NAM XUÂN LẠC, HUYỆN CHỢ ĐỒN,
TỈNH BẮC KẠN
LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP
THÁI NGUYÊN - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
I H C TH I NGUY N
TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
TRƢƠNG QUỐC TUÂN
NGHIÊN CỨU TÍNH ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ MỘT
SỐ YẾU TỐ TÁC ĐỘNG TẠI KHU BẢO TỒN LOÀI VÀ
SINH CẢNH NAM XUÂN LẠC, HUYỆN CHỢ ĐỒN,
TỈNH BẮC KẠN
Chuyên ngành: Lâm học
Mã số: 60 62 02 01
LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THANH TIẾN
ThS. NGUYỄN VĂN MẠN
CHỮ KÝ PHÒNG ÀO T O
CHỮ KÝ KHOA CHUY N MÔN
CHỮ KÝ GI O VI N HƢƠNG DẪN
THÁI NGUYÊN - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của bản thân tôi,
công trình đƣợc thực hiện trong thời gian từ tháng 11 năm 2014 đến tháng 9 năm
2015. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trình bày trong luận văn là hoàn toàn trung
thực và chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác nếu có gì sai tôi xin
chịu hoàn toàn trách nhiệm.
Thái Nguyên, 2015
Tác giả
Trƣơng Quốc Tuân
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
ii
LỜI CẢM ƠN
Luận văn này đƣợc hoàn thành tại Trƣờng
ại học Nông Lâm Thái Nguyên
theo chƣơng trình đào tạo cao học chuyên ngành Lâm học khóa 21 (2014 - 2015).
Trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn tác giả đã nhận đƣợc sự
quan tâm giúp đỡ của Ban giám hiệu, Khoa Sau ại học và các thầy, cô giáo trƣờng
ại học Nông Lâm Thái Nguyên các bạn bè đồng nghiệp và các cán bộ nơi tác giả
thực hiện nghiên cứu. Nhân dịp này tác giả xin chân thành cảm ơn về sự giúp đỡ
hiệu quả đó.
Trƣớc tiên, tác giả xin đặc biệt cảm ơn TS. Nguyễn Thanh Tiến ngƣời hƣớng
dẫn khoa học đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn này.
Xin chân thành cảm ơn lãnh đạo, cán bộ thuộc Ban quản lý Khu bảo tồn loài
và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, UBND và ngƣời dân xã Xuân Lạc, xã Bản Thi huyện
Chơ
ồn, tỉnh Bắc Kạn đã hết mực giúp đỡ tác giả trong quá trình nghiên cứu.Tôi
cũng xin cam đoan số liệu thu thập, kết quả nghiên cứu là trung thực và đƣợc trích
dẫn rõ ràng.
Xin chân thành cảm ơn!
Thái Nguyên, 2015
Tác giả
Trƣơng Quốc Tuân
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
iii
MỤC LỤC
LỜI CAM OAN .............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii
MỤC LỤC ........................................................................................................ iii
DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ v
DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................................... vii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................. v
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. ặt vấn đề...................................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 4
3. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................... 4
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 4
Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................ 5
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài .......................................................................... 5
1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam và trên thế giới .................................... 8
1.2.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam .......................................................... 8
1.2.2. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ........................................................ 20
1.2.3. Thảo luận và xác định vấn đề nghiên cứu của đề tài ............................ 21
1.2.4. Tổng quan về khu vực nghiên cứu ........................................................ 23
1.3. Thực trạng công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn loài
và sinh cảnh Nam Xuân Lạc huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ............... 30
1.3.1. Số liệu thống kê về thực vật, động vật .................................................. 30
1.3.2. Cơ cấu tổ chức, chức năng nhiệm vụ của Khu bảo tồn ........................ 32
Chƣơng 2. NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................ 35
2.1. Giới hạn đối tƣợng và vấn đề nghiên cứu ................................................ 35
2.1.1. Về đối tƣợng nghiên cứu ....................................................................... 35
2.1.2. Về vấn đề nghiên cứu ............................................................................ 35
2.1.3. Về địa điểm nghiên cứu ........................................................................ 35
2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 35
2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu.......................................................................... 35
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
iv
2.3.1. Phƣơng pháp kế thừa các tài liệu sẵn có ............................................... 35
2.3.2. Phƣơng pháp thu thập số liệu ở hiện trƣờng ......................................... 36
2.3.3. Phƣơng pháp xử lý số liệu..................................................................... 40
Chƣơng 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 44
3.1. Sự đa dạng thảm thực vật Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân
Lạc, huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ...................................................... 44
3.1.1. Sự đa dạng về tầng cây gỗ..................................................................... 44
3.1.2. Sự đa dạng về loài của các thảm thực vật dƣới tán rừng Khu bảo tồn
loài và sinh cảnh Nam Xuân lạc, huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ..............47
3.2. Một số yếu tố tác động đến bảo tồn đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn
loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ............59
3.2.1. Các yếu tố nội tại................................................................................... 59
3.2.2. Các nhân tố ngoại cảnh ......................................................................... 60
3.2.3. ánh giá mức độ ảnh hƣởng của từng nhân tố ..................................... 61
3.3. ề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn
đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân
Lạc, huyện Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn ...................................................... 66
3.3.1. Cơ chế chính sách hợp lý đảm bảo đời sống của ngƣời sống trong
và xung quanh khu bảo tồn ................................................................... 66
3.3.2. Tuyên truyền giáo dục ngƣời dân ......................................................... 67
3.3.3. ầu tƣ vào nguồn nhân lực ................................................................... 67
3.3.4. Có những chế tài đủ mạnh để làm tốt công tác quản lý ........................ 68
Chƣơng 4. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................... 69
4.1. Kết luận .................................................................................................... 69
4.2. Kiến nghị .................................................................................................. 69
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 70
PHỤ LỤC
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
v
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
KBTL&SC
: Khu bảo tồn loài và sinh cảnh
Q - UB
: Quyết định uỷ ban
OTC
: Ô tiêu chuẩn
ODB
: Ô dạng bản
N - CP
: Nghị định - Chính phủ
DDSH
: a dạng sinh học
KBT
: Khu bảo tồn
KBTTN
: Khu bảo tồn thiên nhiên
Q - BNN- KL
: Quyết định - Bộ nông nghiệp - Kiểm lâm
VQG
: Vƣờn quốc gia
LSNG
: Lâm sản ngoài gỗ
QXTV
: Quần xã thực vật
BNN&PTNT
: Bộ nông nghiệp và phát triển nông thôn
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
vi
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1.
Tình hình dân số xã Bản Thi, xã Xuân Lạc và xã ồng Lạc ..... 26
Bảng 1.2.
Các loài thực vật quý hiếm tại KBTL&SC Nam Xuân Lạc ....... 31
Bảng 3.1.
Chỉ số về đa dạng loài thực vật thân gỗ ...................................... 44
Bảng 3.2.
Danh lục thực vật KBT Nam Xuân Lạc ..................................... 45
Bảng 3.3.
Mật độ và công thức tổ thành cây tái sinh của toàn bộ OTC ..... 48
Bảng 3.4.
Các chỉ số đa dạng cây tái sinh ................................................... 49
Bảng 3.5.
Chỉ số đa dạng của cây bụi ......................................................... 50
Bảng 3.6.
ặc điểm tái sinh và các chỉ số đa dạng cây tái sinh kiểu rừng
kín thƣờng xanh mƣa mùa á nhiệt đới độ cao trên 800 m ............. 51
Bảng 3.7.
Bảng 3.8.
Các chỉ số đa dạng cây bụi ......................................................... 52
ặc điểm tái sinh và các chỉ số đa dạng cây tái sinh kiểu
rừng kín thƣờng xanh nhiệt đới núi thấp từ 600 - 800 m ........... 53
Bảng 3.9.
Các chỉ số đa dạng cây bụi kiểu rừng kín thƣờng xanh nhiệt
đới núi thấp độ cao từ 600 - 800 m ............................................. 53
Bảng 3.10.
ặc điểm cây tái sinh kiểu rừng phục hồi sau nƣơng rẫy .......... 54
Bảng 3.11. Các chỉ số đa dạng cây bụi ở trạng thái rừng sau nƣơng rẫy...... 54
Bảng 3.12.
ặc điểm cây tái sinh ở trạng thái rừng IIIA1 ............................ 55
Bảng 3.13. Chỉ số đa dạng cây bụi ở trạng thái rừng IIIA1 .......................... 56
Bảng 3.14.
ặc điểm cây tái sinh ở trạng thái rừng IIIA2 ............................ 56
Bảng 3.15. Chỉ số đa dạng cây bụi ở trạng thái rừng IIIA2 .......................... 57
Bảng 3.16. Các nhân tố nội tại ảnh hƣởng đến bảo tồn DSH tại KBT
loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc ................................................ 59
Bảng 3.17. Các nhân tố ngoại cảnh ảnh hƣởng đến bảo tồn DSH tại
KBT loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc ....................................... 60
Bảng 3.18. Ảnh hƣởng của hoạt động khai thác gỗ của con ngƣời đến
bảo tồn DSH tại KBT loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc ......... 61
Bảng 3.19. Ảnh hƣởng của hoạt động thu hái lâm sản ngoài gỗ của con ngƣời ... 62
Bảng 3.20. Ảnh hƣởng của hoạt động chăn thả gia súc ................................ 63
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
vii
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1. Bản đồ hiện trạng KBTL&SCNXL ................................................ 24
Hình 3.1. Biểu đồ tỷ lệ các nhân tố ngoại cảnh ảnh hƣởng đến bảo tồn đa
dạng sinh học .................................................................................. 61
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
1
MỞ ĐẦU
1. Đặt vấn đề
Trong các loại tài nguyên, rừng là loài tài nguyên có khả năng tái tạo.
Rừng là tài nguyên thiên nhiên vô cùng quý giá của hành tinh chúng ta nói
chung và của mỗi quốc gia nói riêng. Ngoài chức năng cung cấp những lâm
sản nhƣ gỗ, củi, thực phẩm, dƣợc liệu,… phục vụ nhu cầu của con ngƣời,
rừng còn có chức năng bảo vệ môi trƣờng sinh thái nhƣ điều hòa nguồn nƣớc,
bảo vệ đất, làm sạch không khí, hạn chế thiên tai,…và rừng còn là nơi lƣu giữ
các nguồn gen động thực vật phục vụ cho các hoạt động sản xuất nông lâm
nghiệp. Rừng có đƣợc những chức năng đó là nhờ có đa dạng sinh học
( DSH).
DSH là một trong những nguồn tài nguyên quí giá nhất, vì nó là
cơ sở của sự sống còn, thịnh vƣợng và tiến hoá bền vững của các loài sinh vật
trên hành tinh chúng ta. Mối đe doạ lớn nhất đối với trái đất là suy giảm
DSH dẫn đến rối loạn cơ chế điều chỉnh chức năng hệ thống của chúng.
DSH đƣợc thể hiện ở 3 mức độ đó là đa dạng loài, đa dạng nguồn gen và đa
dạng các hệ sinh thái (HST), đặc biệt là các hệ sinh thái rừng (HSTR). Nhƣng
hiện nay dân số thế giới tăng nhanh, nhu cầu về lâm sản tăng theo dẫn đến
khai thác rừng quá mức và không khoa học làm cho diện tích rừng bị suy
giảm nghiêm trọng kéo theo suy giảm
DSH. Chính vì vậy loài ngƣời đã,
đang và sẽ phải đứng trƣớc một thử thách, đó là sự suy giảm về
DSH dẫn
đến làm mất trạng thái cân bằng của môi trƣờng kéo theo là những thảm họa
nhƣ lũ lụt, hạn hán, lở đất, gió bão, cháy rừng, ô nhiễm môi trƣờng sống, các
căn bệnh hiểm nghèo,… xuất hiện ngày càng nhiều. Tất cả các thảm họa đó là
hậu quả, một cách trực tiếp hay gián tiếp của việc suy giảm DSH.
Việt Nam đƣợc coi là một trong những trung tâm
ông Nam
DSH của vùng
. Từ kết quả nghiên cứu về khoa học cơ bản trên lãnh thổ Việt
Nam, nhiều nhà khoa học trong và ngoài nƣớc đều nhận định rằng Việt Nam
là một trong 10 quốc gia ở Châu
và một trong 16 quốc gia trên thế giới có
tính đa DSH cao do có sự kết hợp của nhiều yếu tố.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
2
Tuy nhiên, tài nguyên rừng Việt Nam đã và đang bị suy thoái nghiêm
trọng do nhiều các nguyên nhân khác nhau nhƣ nhu cầu lâm sản ngày càng
tăng, việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất, khai thác quà mức, không đúng
kế hoạch, chiến tranh,… Theo số liệu mà Maurand P. công bố trong công
trình “Lâm nghiệp
ông Dƣơng” thì đến năm 1943 Việt Nam còn khoảng
14,3 triệu ha rừng tự nhiên với độ che phủ là 43,7% diện tích lãnh thổ. Quá
trình mất rừng xảy ra liên tục từ năm 1943 đến đầu những năm 1990, đặc biệt
từ năm 1976 -1990 diện tích rừng tự nhiên giảm mạnh, chỉ trong 14 năm diện
tích rừng giảm đi 2,7 triệu ha, bình quân mỗi năm mất gần 190 ngàn ha
(1,7%/năm) và diện tích rừng giảm xuống mức thấp nhất là 9,2 triệu ha với độ
che phủ 27,8% vào năm 1990 [6]. Việc mất rừng, độ che phủ giảm, đất đai bị
suy thoái do xói mòn, rửa trôi, sông hồ bị bồi lấp, môi trƣờng bị thay đổi, hạn
hán lũ lụt gia tăng, ảnh hƣởng lớn đến mọi mặt đời sống của nhiều vùng dân cƣ.
Mất rừng còn đồng nghĩa với sự mất đi tính đa dạng về nguồn gen động thực vật.
Từ năm 1993, các chƣơng trình quốc gia nhƣ 327, 556 và 661 đã đẩy
mạnh phủ xanh đất trống đồi núi trọc, tái trồng rừng và cải thiện công tác
quản lý rừng, đã góp phần làm hạn chế suy giảm tài nguyên rừng. Theo thống
kê chính thức năm 2004, diện tích rừng đã tăng lên 12,3 triệu ha với độ che
phủ 37,3%, và đến tháng 12 năm 2007 diện tích rừng Việt Nam đã tăng lên
12,8 triệu ha với độ che phủ 38,2%. Nhƣng hơn hai phần ba diện tích rừng
của Việt Nam là rừng nghèo hoặc rừng đang phục hồi, trong khi đó rừng giàu
và rừng kín năm 2000 chỉ chiếm 3,4% và năm 2004 chiếm 4,6% tổng diện
tích rừng. Hầu nhƣ ở các vùng thấp không còn các khu rừng với tính đa dạng
còn nguyên vẹn. Các cơ hội để phục hồi đang giảm đi nhanh chóng vì các khu
rừng giàu đã bị chia cắt và cô lập thành những mảnh nhỏ [2].
Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc (KBTL&SCNXL) huyện
Chợ đồn, tỉnh Bắc Kạn đƣợc thành lập theo Quyết định số 342/Q -UB ngày
17/03/2004 của UBND tỉnh Bắc Kạn với diện tích 1.788 ha, nằm trong địa
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
3
giới hành chính của xã Xuân Lạc và chủ yếu là rừng gỗ quý hiếm trên núi đá
vôi. Mặc dù có diện tích nhỏ, nhƣng KBTL&SCNXL là hành lang quan trọng
nối liền Vƣờn quốc gia Ba Bể với Khu Bảo tồn thiên nhiên Na Hang. Hiện
trạng rừng ở Khu bảo tồn này còn nguyên khá nguyên vẹn, nhiều nơi chƣa bị
tác động bởi con ngƣời, còn lƣu giữ nhiều loài động vật quý hiến đang có
nguy cơ bị tuyệt chủng ở Việt Nam và trên thế giới nhƣ Voọc mũi hếch, Voọc
đen má trắng, Vạc Hoa và các loài thực vật quý hiếm nhƣ Trai, Nghiến, inh,
Lan hài và thông [7]
Núi đá vôi là hệ sinh thái rất đặc biệt của nƣớc ta, nó chứa đựng một
nguồn tài nguyên sinh học vô cùng quí giá. Nằm trong hệ thống rừng đặc
dụng của Việt Nam, KBTL&SCNXL là một đơn vị địa lý sinh vật có ý nghĩa
vô cùng quan trọng đối với sự sống còn của cộng đồng trong việc duy trì tính
đa dạng sinh học và bảo vệ môi trƣờng sinh thái. Tuy nhiên trong thực tế
nguồn tài nguyên rừng tại đây đang bị tác động mạnh bởi sức ép dân số xung
quanh. Chính vì vậy, công tác bảo tồn tính đa dạng sinh học, bảo vệ nguồn
gen quí cũng nhƣ các nguồn tài nguyên thiên nhiên khác tại Khu bảo tồn đã
đƣợc tỉnh Bắc Kạn rất quan tâm. Từ khi thành lập, KBTL&SCNXL đã có một
số cuộc điều tra, đánh giá tài nguyên rừng, bƣớc đầu cũng đã đánh giá đƣợc
giá trị, tiềm năng và ý nghĩa của một khu bảo tồn. Nhƣng một số nội dung
quan trọng chƣa đƣợc thực hiện một cách có hệ thống, đó là đánh giá đa dạng
sinh học về các taxon phân loại một cách chính xác, yếu tố địa lý cấu thành hệ
thực vật, công dụng và mức độ nguy cấp của các loài để từ đó đƣa ra các biện
pháp bảo tồn thích hợp. ể góp phần đánh giá tính đa dạng thực vật vùng núi
đá vôi KBTL&SCNXL, làm cơ sở cho công tác bảo tồn và sử dụng hợp lý tài
nguyên sinh vật vùng đá vôi, tôi thực hiện đề tài: “Nghiên cứu tính đa dạng
sinh học và một số yếu tố tác động tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam
Xuân Lạc, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn”.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
4
2. Mục đích nghiên cứu
Cung cấp thêm những thông tin khoa học về sự tác động của các yếu tố
đến công tác bảo tồn đa dạng sinh học nói chung và bảo tồn đa dạng sinh học
tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, huyện Chợ
ồn, tỉnh Bắc
Kạn nói riêng. Làm cơ sở khoa học đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả
công tác bảo tồn đa dạng sinh học.
3. Mục tiêu nghiên cứu
3.1. Mục tiêu tổng quát
Góp phần nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn đa dạng sinh học cho các
trạng thái rừng trên núi đá ở Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc.
3.2. Mục tiêu cụ thể
- iều tra xác định đƣợc các kiểu thảm thực vật tầng cây gỗ; sự đa dạng
của cây tái sinh; sự đa dạng của cây bụi tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh
Nam Xuân Lạc.
- Phân tích đƣợc một số yếu tố ảnh hƣởng đến bảo tồn đa dạng sinh học
tại địa bàn nghiên cứu.
-
ề xuất đƣợc một số giải pháp bảo tồn và phát triển nâng cao hiệu
quả công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại khu vực nghiên cứu.
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
4.1. Ý nghĩa khoa học
Bổ sung những hiểu biết về đa dạng sinh học của thảm thực vật trên núi
đá nói chung và tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, huyện Chợ
ồn, tỉnh Bắc Kạn nói riêng để làm cơ sở khoa học cho các giải pháp lâm sinh
phục hồi rừng tự nhiên ở khu vực nghiên cứu.
4.2. Ý nghĩa thực tiễn
Trên cơ sở điều tra, đánh giá phân tích đƣợc những yếu tố ảnh hƣởng đến
bảo tồn đa dạng sinh học, đề tài đƣa ra những giải pháp thiết thực, có tính khoa
học nhằm nâng cao hiệu quả công tác Bảo tồn đa dạng sinh học; Là tài liệu tham
khảo cho cán bộ, lãnh đạo Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc, huyện
Chợ ồn, tỉnh Bắc Kạn tham khảo và ứng dụng.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
5
Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài
Lần đầu tiên thuật ngữ "đa dạng sinh học" (Biodiversity hay biological
diversity) đƣợc Norse and McManus (1980) giới thiệu, bao gồm hai khái
niệm có liên quan với nhau là đa dạng di truyền (tính đa dạng về mặt di truyền
trong một loài) và đa dạng sinh thái (số lƣợng các loài trong một quần xã sinh
vật). Theo ƣớc tính gần đây nhất thì có đến 12 định nghĩa khác nhau về
DSH (Gaston and Spicer, 1998). Tuy nhiên trong số này thì định nghĩa đƣợc
sử dụng trong Công ƣớc đa dạng sinh học (1992) đƣợc coi là "toàn diện và
đầy đủ nhất" xét về mặt khái niệm.
Trong Công ƣớc về đa dạng sinh học, thuật ngữ đa dạng sinh học đƣợc
dùng để chỉ sự phong phú và đa dạng của giới sinh vật từ mọi nguồn trên trái đất,
nó bao gồm sự đa dạng trong cùng một loài, giữa các loài và sự đa dạng hệ sinh
thái (Gaston and Spicer, 1998) [30]. Nhƣ vậy đa dạng sinh học là toàn bộ các
dạng sống trên trái đất, bao gồm tất cả các nguồn tài nguyên di truyền, các loài,
các hệ sinh thái và các tổ hợp sinh thái. a dạng sinh học thƣờng đƣợc thể hiện ở
3 cấp độ: đa dạng trong loài (đa dạng di truyền), giữa các loài (đa dạng loài) và
các hệ sinh thái (đa dạng hệ sinh thái).
“ a dạng sinh học là sự phong phú của mọi cơ thể sống có từ tất cả các
nguồn trong hệ sinh thái trên cạn, ở biển và các hệ sinh thái dƣới nƣớc khác, và
mọi tổ thợp sinh thái mà chúng tạo nên; a dạng sinh học bao gồm sự đa dạng
trong loài (đa dạng di truyền), giữa các loài và các hệ sinh thái” - Công ƣớc đa
dạng sinh học, 1992.
Vì thế giới sự sống chủ yếu đƣợc xem xét ở khía cạnh các loài, nên
thuật ngữ DSH thƣờng đƣợc dùng nhƣ một từ đồng nghĩa của "đa dạng
loài", hay "sự phong phú về loài", thuật ngữ dùng để chỉ số lƣợng loài trong
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
6
một vùng hoặc một nơi cƣ trú. DSH nói chung thƣờng đƣợc hiểu là số
lƣợng các loài thuộc các nhóm phân loại khác nhau trên toàn cầu. Ƣớc tính
tổng số loài tồn tại trên trái đất khoảng từ 5 triệu đến gần 100 triệu loài, nếu
xét trên khái niệm số lƣợng loài đơn thuần, thì sự sống trên trái đất chủ yếu
bao gồm côn trùng và vi sinh vật. ến thời điểm này đã có khoảng 1,7 triệu
loài đã đƣợc xác định [30]
Cuộc sống của loài ngƣời trên trái đất đang phụ thuộc hoàn toàn vào
các hệ sinh thái (HST). Các HST lọc sạch không khí và nƣớc, phân huỷ và tái
quay vòng các chất dinh dƣỡng, duy trì
DSH cũng nhƣ các chức năng quan
trọng khác của chúng, làm cho trái đất có sự sống. Tuy nhiên, các HST vẫn
đang bị chính con ngƣời xâm phạm không thƣơng tiếc. Khắp mọi nơi trên thế
giới, con ngƣời sử dụng quá mức và lạm dụng các HST, từ rừng mƣa nhiệt
đới cho tới các rạn san hô, đồng cỏ, thảo nguyên,... đã gây suy thoái và huỷ
hoại nghiêm trọng các HST - nơi nuôi dƣỡng của mọi loài. Dẫn đến suy giảm
số lƣợng các loài hay suy giảm
DSH trên trái đất, đƣợc xác nhận bằng con
số các loài bị tuyệt chủng hay đang bị đe doạ tuyệt chủng, đồng thời tác động
tiêu cực đến các lợi ích của con ngƣời do các nguồn tài nguyên mà chúng ta
sống phụ thuộc đang bị cạn kiệt dần. Ngày nay, ở nhiều nơi trên Trái đất đang
hứng chịu những tác động tiêu cực do suy thoái các HST gây ra nhƣ: Nạn
thiếu nƣớc ở Punjab, Ấn
ộ; xói mòn đất ở Tuva, Cộng hoà Liên Bang Nga;
cá chết ngoài khơi Bắc Carolina, Hoa Kỳ, cháy rừng Sumatra, Inđônêxia;
hàng nghìn ngƣời chết và hàng triệu ngƣời mất nhà cửa do lũ lụt ở sông
Dƣơng Tử, Trung Quốc - hậu quả của chặt phá rừng đầu nguồn,... Mặc dù
phải trả giá rất đắt do làm suy thoái các HST và chúng ta phải phụ thuộc vào
năng suất của các HST, song chúng ta lại biết quá ít về toàn bộ tình trạng của
của các HST trái đất. [2]
Tính đến thời điểm năm 1982, các nhà sinh vật học đã biết đƣợc tất cả
khoảng 1,4 triệu loài sinh vật, chỉ đạt 5 - 10% tổng số các loài ƣớc tính có trên
trái đất (Parker 1982, trong A.Pitterle 1993). iều này có nghĩa là đại đa số các
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
7
loài sinh vật chƣa đƣợc con ngƣời biết đến và đang có nguy tuyệt chủng trƣớc
khi chúng ta biết đến vai trò của chúng đối với sự sống. Vùng có DSH phong
phú nhất là vùng nhiệt đới, trong khi đó rừng nhiệt đới (môi trƣờng sống chính
của đại đa số sinh vật) đang bị mất đi với tốc độ 11,3 triệu ha/năm (kéo theo từ
20-50% số loài có nguy cơ biến mất). Các rừng rậm nhiệt đới có hơn một nửa
số loài của thế giới, mặc dù chỉ chiếm 7% diện tích đất liền của trái đất. Tuy
nhiên mức độ phong phú loài tƣơng đối của quần xã sinh vật rừng nhiệt đới và
các kiến thức khoa học về độ phong phú loài của một số bậc phân loại vẫn còn
hạn chế. [2]
Thông tin đầy đủ nhất hiện có về rừng nhiệt đới là các thông tin về các
loài thực vật. Vùng tân nhiệt đới (trung và nam Mỹ) ƣớc tính có khoảng
86.000 loài thực vật có mạch, vùng nhiệt đới và nửa khô hạn châu Phi có
30.000 loài, vùng Madagascar có 8.200 loài, vùng nhiệt đới châu
bao gồm
cả New Guinea và vùng nhiệt đới Australia có khoảng 45.000 loài. Nhìn tổng
thể, vùng nhiệt đới chiếm 2/3 con số ƣớc tính 250.000 loài thực vật có mạch
trên Trái đất. Alwyn Gentry, Norman Myers ƣớc tính rằng 2/3 số loài thực vật
nhiệt đới đƣợc tìm thấy ở các khu rừng nhiệt đới ẩm (rừng rậm rụng lá và
thƣờng xanh). Nhƣ vậy, khoảng 45% các loài thực vật mạch gỗ đƣợc tìm thấy
trong các rừng rậm nhiệt đới. [30]
Là một HST đặc thù bởi tính đa dạng về loài, rừng gắn liền với việc
bảo tồn nguồn gen hay bảo đa dạng các loài, đặc biệt là trong bối cảnh biến
đổi hệ thống sinh thái - môi trƣờng do tác động của con ngƣời diễn ra với tốc
độ ngày càng nhanh và phức tạp. Những biến đổi này đƣợc gây ra:
- Trực tiếp bởi việc thúc đẩy và/hoặc loại bỏ một số loài động, thực vật
nhất định của các ngành sản xuất (nông, lâm nghiệp, săn bắn).
- Gián tiếp thông qua sự thay đổi khí hậu, ô nhiểm môi trƣờng, sức ép dân
số, độc canh và khai thác trắng,… làm thu hẹp cảnh quan tự nhiên/môi trƣờng
sống của các loài.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
8
Mối quan hệ giữa các loài trong tự nhiên là vấn đề rất phức tạp, trong
rừng tự nhiên, đặc biệt là trong rừng tự nhiên hỗn loài, sự đa dạng về loài làm
phong phú thêm về cơ cấu mạng lƣới thức ăn. Một số tác giả sau khi nghiên
cứu đã đi đến kết luận rằng, sự phong phú của loài đã làm tăng tính ổn định về
mặt sinh thái cho quần xã sinh vật sinh trƣởng, phát triển và lúc đó lƣợng sinh
khối trên một đơn vị diện tích là tối đa. Trƣớc đây, khi nghiên cứu sự phong
phú về loài, các nhà khoa học chỉ mới dừng lại ở mức độ định tính, mô tả. Các
nghiên cứu mới đây nhất đã sử dụng một số chỉ số nhằm đánh giá mức độ đa
dạng các loài thực vật thông qua Chỉ số Simpson, Hàm số liên kết Shannon Weaver (H'), chỉ số hợp lý.
1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam và trên thế giới
1.2.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam
1.2.1.1. Các nghiên cứu liên quan đến ĐDSH
Việt Nam có khoảng 12.000 loài thực vật có mạch, trong đó đã định tên
đƣợc khoảng 7.000 loài thực vật bậc cao, 800 loài rêu và 600 loài nấm. Tính
đặc hữu của hệ thực vật rất cao, có ít nhất là 40% số loài đặc hữu, không có
họ thực vật đặc hữu, nhƣng có tới 3% số chi thực vật đặc hữu. Các khu vực:
Hoàng Liên Sơn, Tây Nguyên, Bắc và Trung Trƣờng Sơn đƣợc coi là trung
tâm các loài đặc hữu. [6]
Nhƣ chúng ta đã biết, tính đa dạng sinh học của một hệ sinh thái tiêu
biểu hay một vùng lãnh thổ nào đó đều đƣợc biểu hiện trong các phạm trù
khác nhau. Trƣớc hết là sự đa dạng các taxon (ngành, lớp, họ, chi, loài…); sau
đó là sự đa dạng trong cấu trúc của hệ sinh thái, mối quan hệ tƣơng hỗ giữa
các quần hệ, quần xã, tạo nên sự cân bằng sinh thái bền vững, tồn tại một cách
tự nhiên; và cuối cùng là vai trò của con ngƣời tác động vào sự đa dạng đó để
duy trì, phát triển, phá vỡ, huỷ hoại sự cân bằng đó. Việt Nam nằm ở
ông
Nam bán đảo ông Dƣơng có phần đất liền rộng khoảng 330.000 km2, với bờ
biển dài khoảng 3200 km, phần nội thuỷ và lãnh hải gần với bờ biển rộng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
9
khoảng hơn 22.600 km. Ba phần tƣ diện tích của cả nƣớc là đồi núi với đỉnh
núi cao nhất là Phan Xi Păng 3143m ở phía Tây Bắc. Nơi đây các dãy núi cao
đƣợc hình thành do sự kéo dài của dãy núi Hymalaya. Mặc dù có những tổn
thất quan trọng về diện tích rừng trong một thời kỳ kéo dài nhiều thế kỷ
nhƣng hệ thực vật nƣớc ta vô cùng phong phú và đa dạng về chủng loại…
iều đặc biệt là hệ thực vật nƣớc ta giàu những loài cây gỗ, cây bụi, dây leo
gỗ… và rất nhiều đại diện có tồn tại từ kỷ đệ tam. Theo dự đoán của các nhà
thực vật học (Takhtajan, Phạm Hoàng Hộ, Phan Kế Lộc) số loài ít nhất sẽ lên
đến 12.000 loài thực vật bậc cao, trong đó có khoảng 2.300 loài đƣợc sử dụng
làm nguồn lƣơng thực, thực phẩm, làm thuốc chữa bệnh, thức ăn cho gia súc,
lấy gỗ, lấy tinh dầu, dầu béo và nhiều loại nguyên liệu khác (Nguyễn Nghĩa
Thìn, 1997) [16], mặt khác hệ thực vật Việt Nam có mức độ đặc hữu cao. Tuy
rằng hệ thực vật Việt Nam không có các họ đặc hữu mà chỉ có các chi đặc
hữu chiếm khoảng 3% nhƣng số loài đặc hữu chiếm đến khoảng 20%, tập
trung ở 4 khu vực chính: núi Hoàng Liên Sơn, Ngọc Linh, cao nguyên Lâm
Viên và khu vực rừng ẩm Bắc Trung Bộ. [30]
DSH của Việt Nam là sự khác biệt của tất cả các dạng sống hiện hữu
trên mọi miền của đất nƣớc. DSH không tĩnh tại mà thƣờng xuyên thay đổi, nó
tăng lên do sự biến đổi về gen và các quá trình tiến hóa và giảm bởi các quá trình
nhƣ suy thoái và mất sinh cảnh, suy giảm quần thể và tuyệt chủng. Năm 1992,
Trung tâm giám sát bảo tồn thế giới đã xác định Việt Nam là một trong 16 nƣớc
có tính DSH cao nhất trên thế giới. Việt Nam đƣợc công nhận là một trung tâm
đặc hữu về loài, 3 vùng sinh thái trong hơn 200 vùng sinh thái toàn cầu do WWF
xác định và 6 trung tâm đa dạng về thực vật do IUCN xác định. Toàn bộ đất
nƣớc Việt Nam nằm trong điểm nóng Inđô-Bơ Ma do tổ chức bảo tồn quốc tế
xác định, là một trong những vùng sinh học bị đe dọa nhất và giàu có nhất trên
trái đất. ộ che phủ của rừng Việt Nam khoảng 37% với tổng diện tích tự nhiên
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
10
là 12,3 triệu ha. Số loài thực vật ở cạn ở Việt Nam vào khoảng 13.766 loài,
chiếm khoảng 6,3% so với toàn cầu. [2]
Theo kết quả kiểm kê rừng đƣợc công bố tại Quyết định số 2159/Q BNN-KL ngày 17/7/2008 của Bộ trƣởng Bộ NN&PTNT, diện tích rừng của
Việt Nam là 12,837 triệu ha, với độ che phủ rừng tƣơng ứng là 38,2%, trong đó
có 10,283 triệu ha rừng tự nhiên. [20]
Những nghiên cứu về nguy cơ suy giảm
DSH và các biện pháp bảo
tồn cũng đã đƣợc chú ý ngày càng nhiều ở Việt Nam. Trƣớc năm 1975, ở cả
hai miền đã xây dựng đƣợc nhiều khu rừng cấm. Sau giải phóng 1975, nhà
nƣớc đã quan tâm xây dựng các Khu bảo tồn thiên nhiên và Vƣờn quốc gia để
bảo vệ tính
DSH. Số lƣợng các khu bảo tồn và vƣờn quốc gia đã tăng từ 49
khu năm 1975 lên 73 khu năm 1980 và năm 2005 đã lên tới 128 khu với tổng
diện tích gần 2 triệu ha.
Hiện nay, đã có nhiều các công trình nghiên cứu liên quan đến bảo tồn
DSH ở Việt Nam đã đƣợc tiến hành và công bố dƣới các hình thức khác
nhau, sau đây chúng tôi chỉ điểm qua một vài công trình chủ yếu. Nguyễn
Hoàng Nghĩa (1997, 1999) [14] đã đề cập rất chi tiết đến bảo tồn nguồn gen
cây rừng. Nguyễn Nghĩa Thìn (1997) [16] với “Cẩm nang nghiên cứu đa dạng
sinh vật” đã cung cấp các phƣơng pháp nghiên cứu đa dạng sinh vật và cách
nhận biết nhanh các các họ thực vật hạt kín ở Việt Nam. Hàng loạt các nghiên
cứu, điều tra, đánh giá sự phong phú của tài nguyên sinh vật phục vụ cho việc
qui hoạch, xây dựng các khu bảo tồn thiên nhiên đã đƣợc tiến hành. Với sự
giúp đỡ của các dự án quốc tế do các tổ chức nhƣ IUCN, WWF, Bird Life,
UNDP… nhiều nghiên cứu chuyên đề về DSH cũng đã đƣợc tiến hành ở các
Vƣờn quốc gia. Nhiều luận án tiến sĩ cũng đã đƣợc hoàn thành liên quan đến
vấn đề nghiên cứu bảo tồn DSH, Cao Thị Lý (2007)[3] với luận án: “Nghiên
cứu bảo tồn
DSH: những vấn đề liên quan đến quản lý tổng hợp tài nguyên
rừng ở một số khu bảo tồn thiên nhiên vùng Tây Nguyên” đã đề cập đến một
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
11
hệ thống phƣơng pháp tiếp cận kết hợp kỹ thuật với xã hội để nghiên cứu
giám sát trong quản lý, bảo tồn tài nguyên rừng và đã đề xuất hai giải pháp cụ
thể phục vụ quản lý tài nguyên rừng nhằm giải quyết hài hoà hai mục tiêu:
sinh kế của dân cƣ vùng đệm và quản lý bền vững tài nguyên bảo tồn. Ngô
Tiến Dũng (2007) [8] với luận án “Tính đa dạng thực vật của VQG Yok ôn,
tỉnh
ak Lak” đã mô tả sự biến đổi thảm thực vật thông qua điều tra theo
tuyến với 5 kiểu thảm, 21 ƣu hợp và 4 kiểu trảng và hoàn thiện danh lục thực
vật của VQG Yok
ôn với 129 họ, 478 chi, 858 loài thực vật bậc cao có
mạch, trong đó tác giả đã bổ sung 21 họ, 188 chi và 292 loài.
Về mặt địa sinh học, Việt Nam là giao điểm của các hệ động thực vật
thuộc vùng Ấn
ộ - Miến
iện, Nam Trung Quốc và Inđônêxia - Malaysia.
Cùng với các yếu tố địa lý, địa hình, khí hậu thủy văn đã tạo cho nơi đây trở
thành một trong những khu vực có tính đa dạng sinh học cao của thế giới (Bộ
Nông nghiệp và PTNT, 2002 - Báo cáo quốc gia về các khu bảo tồn và phát
triển kinh tế).
DSH có vai trò rất quan trọng đối với việc duy trì các chu
trình tự nhiên và cân bằng sinh thái.
ó là cơ sở của sự sống còn và thịnh
vƣợng của loài ngƣời và sự bền vững của thiên nhiên trên trái đất. Theo ƣớc
tính Việt Nam có khoảng 15.000 loài thực vật có mạch. Hiện nay đã xác định
tên đƣợc 11.373 loài thực vật bậc cao, 793 loài rêu và hơn 600 loài nấm.
bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, nhất là các vùng có tính
ể
DSH cao, nơi phân
bố các loài quý hiếm, Chính phủ Việt Nam đã cho thành lập một hệ thống các
Khu rừng đặc dụng bao gồm Vƣờn quốc gia, Khu dự trữ thiên nhiên, Khu bảo
tồn loài/sinh cảnh, Khu bảo vệ cảnh quan đƣợc phân bố trên hầu khắp các
vùng sinh thái, gồm 127 khu. Cần phải hoàn thiện hệ thống chính sách, luật
pháp, nâng cao ý thức và năng lực bảo tồn, huy động đƣợc sự tham gia của
cộng đồng vào công tác bảo tồn. (Dẫn theo Nguyễn Duy Chuyên). [11]
Nguyễn Gia Lâm (2003), nghiên cứu về a dạng sinh học tài nguyên rừng
Bình ịnh cho biết hiện có khoảng 155 họ, 1.625 loài, trong đó thực vật hạt kín
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
12
hai lá mầm 113 họ, 1.162 loài; thực vật hạt kín 1 lá mầm 22 họ, 141 loài; ngành
hạt trần có 6 họ, 286 loài, quyết thực vật 14 họ, 36 loài, số loài thực vật làm
thuốc có 282 loài, cây có công dụng đặc biệt có 41 loài. Thực vật Bình
ịnh
mang tính đặc trƣng, có rất nhiều loài cây quý hiếm nhƣ Lát, Cà te, Giáng
hƣơng, Gụ, Trắc, Thông tre. [13]
Vƣờn quốc gia Yok
ôn đặc trƣng cho hệ sinh thái rừng khộp, kết quả
điều tra thống kê đƣợc 566 loài thực vật bậc cao có mạch, thuộc 290 chi và 108
họ. Hệ cây gỗ ở đây khá phong phú và đa dạng. Sự phân bố của các taxon trong
ngành là không đồng đều, trong đó ngành hạt kín có số loài nhiều nhất 559 loài
chiếm 98,8% và ít nhất là ngành hạt trần có 1 loài chiếm 0,1%. Tuy nhiên tác giả
cũng so sánh với hệ thực vật ở Pù Mát, Cúc Phƣơng, Sa Pa thì thấy mức độ đa
dạng của hệ cây gỗ Yok ôn thấp hơn. iều đó cũng phù hợp với thực tế điều
kiện khí hậu Yok ôn khô, không thích hợp. Hệ thống phân loại thảm thực vật
Yok
ôn gồm: Kiểu rừng kín thƣờng xanh, kiểu rừng thƣa nửa rụng lá, kiểu
rừng thƣa cây lá rộng rụng lá (rừng khộp), phân quần xã này rất đặc trƣng, độc
đáo, bao trùm nhất Vƣờn quốc gia, với chủ yếu cây họ dầu, cấu trúc đơn giản về
tầng thứ, nghèo về thành phần loài, mật độ cây thấp. [8]
Bằng phƣơng pháp điều tra theo tuyến song song và phóng xạ, lập các ô
tiêu chuẩn, tính đa dạng thực vật Vƣờn quốc gia Cúc Phƣơng, Nguyễn Bá Thụ đã
đƣa ra số liệu tổng số loài thực vật bậc cao là 1.944 loài thuộc 912 chi, 219 họ, 86
bộ của 7 ngành thực vật, trong đó có 98 loài quý hiếm. So với tổng số loài thực vật
bậc cao của Việt Nam (11.374 loài kể cả ngành Rêu), số loài thực vật bậc cao của
Cúc Phƣơng chiếm 17,27%. Tác giả cũng đã đƣa ra đƣợc sự đa dạng về các quần
xã thực vật của hệ thực vật Cúc Phƣơng, có 19 quần xã thực vật đã đƣợc phân
loại, mô tả và lần đầu tiên đƣợc thể hiện trên bản đồ. [10]
Kết quả nghiên cứu đa dạng thực vật thuộc dự án ICBG tại Cúc Phƣơng,
đã bổ sung thêm 119 loài thực vật mới cho Cúc Phƣơng (so với danh lục năm
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
13
1997), phát hiện đƣợc 2 chi thực vật mới cho Việt Nam là Nyctocalos thuộc họ
Núc nác (Bignoniacea) và chi Gardneria thuộc họ Mã tiền (Loganiaceae), đặc
biệt đã phát hiện một chi mới và loài mới cho khoa học là Vietorchis aurea
Averyanov thuộc họ Lan (Orchidaceae). Phát hiện đƣợc 45 điểm đa dạng thực
vật tại khu vực Cúc Phƣơng. [18]
Phân tích tổ thành thực vật Vƣờn quốc gia Ba Vì cho thấy: thành phần
loài ở đai cao Ba Vì khá phong phú, có nhiều chi và loài thuộc các họ thực vật
phân bố chủ yếu ở á nhiệt đới và ôn đới. ã phát hiện có 417 loài, thuộc 323
chi, 136 họ thực vật bậc cao có mạch. trong đó ngành hạt kín chiếm chủ yếu
với 377 loài. Có một số loài quý hiếm nhƣ: Bách xanh (Calocedus
macrolepis), phỉ (Cephalotaxus mannii), thông tre (Podacapus neriifilius), ba
gạc (Rauwolfia vertieilata), sến mật (Madhuca pasquieri), vàng tâm
(Manglietia conifera),... Trên vùng cao Ba Vì còn tồn tại hai kiểu chính: kiểu
rừng kín thƣờng xanh mƣa ẩm nhiệt đới núi thấp và kiểu rừng hỗn hợp cây lá
rộng, lá kim ẩm á nhiệt đới núi thấp. Kiểu rừng thứ nhất chiếm phần lớn diện
tích khu vực nghiên cứu, là một phức hợp những loài ƣu thế: Re vàng, vàng
tâm, kháo lá to, bản xe giả, bời lời Ba Vì, trám trắng, bạc tán, dẻ đấu nứt, vỏ
mản, tổ kén, re lá bạc,... Kiểu rừng thứ hai phân bố ở vị trí cao hơn và thể hiện
qua sự hiện diện của một số loài cây hạt trần và họ đỗ quyên, rừng không có
loài ƣu thế rõ rệt. [12].
Khi nghiên cứu về khả năng tái sinh phục hồi rừng vùng
ông Bắc Việt
Nam, Phạm Quốc Hùng (2005), cho biết trong vùng ông Bắc, trạng thái rừng IIa
có nhiều dạng ƣu hợp, tùy từng nơi sẽ có những loài hoặc nhóm loài ƣu thế
khác nhau, các loài tiên phong ƣa sáng chiếm tỷ lệ lớn trong tổ thành. Ở vùng
có độ cao thấp, những loài dẻ, thẩu tấu, trám, dung, chẹo, côm và ba soi
chiếm tỷ lệ cao trong lâm phần. Ở nơi tƣơng đối cao, từ 500-700m, những
loài có khả năng chịu lạnh chiếm ƣu thế nhƣ: cáng lò, vối thuốc, chân chim và
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
14
lòng trứng. Trạng thái rừng IIb, bên cạnh những loài tiên phong ƣa sáng đến
định cƣ còn có những loài nửa chịu bóng sẽ là chủ nhân tƣơng lai của bƣớc
diễn thế tiếp theo nhƣ lim xanh, trƣờng, de, trám và các loài dẻ. Một số loài
chịu bóng dƣới tán rừng cũng đã thấy xuất hiện trong lâm phần nhƣ mạy tèo,
trâm và cọc rào. Và trạng thái rừng IIb ở xã Tuấn ạo, Sơn ộng, Bắc Giang
có 28 loài cây gỗ thuộc 16 họ thực vật cùng sinh sống, trong đó, 2 loài ƣu hợp
là lim xanh và trám đã chiếm 50% tổng số cá thể trong lâm phần. [19].
Nhƣ vậy có thể thấy nghiên cứu về đa dạng sinh học thực vật theo các
taxon đã đƣợc rất nhiều các tác giả tiến hành bằng nhiều phƣơng pháp khác nhau
và đã đƣa ra đƣợc số liệu thống kê về thành phần loài thực vật ở các khu vực
nghiên cứu. Tuy nhiên, nghiên cứu tính đa dạng thực vật thân gỗ ở trên núi đá
vôi thì vẫn ít đƣợc nghiên cứu, đặc biệt là ở trạng thái rừng trên núi đá vôi ở một
khu bảo tồn thiên nhiên mới đƣợc thành lập nhƣ Thần Sa - Phƣợng Hoàng.
1.2.1.2. Các nghiên cứu về thảm thực vật rừng trên núi đá vôi ở Việt Nam
Trong quá trình phân loại thảm thực vật rừng Việt Nam, Thái Văn Trừng
(1978) [22] đã xem xét loại hình thực vật trên núi đá vôi. Theo đó rừng trên núi
đá vôi đƣợc xác định thuộc kiểu phụ thổ nhưỡng kiệt nước trên đất đá vôi xương
xẩu (Đk) và nằm trong các kiểu thảm thực vật sau:
- Kiểu rừng kín thƣờng xanh, mƣa ẩm nhiệt đới (Rkx).
ây là kiểu thảm thực vật chủ yếu của rừng trên núi đá vôi với ƣu hợp
Nghiến + Trai lý (Burretiodendron hsienmu + Garcinia fragraoides) xuất hiện ở
những lèn, sƣờn núi đá vôi có độ dốc lớn, đặc trƣng của những cảnh quan Karst,
có nhiều khoảng trống lớn để lộ đá gốc, sƣờn núi thƣờng lởm chởm thấp dƣới
700m thuộc một số tỉnh miền Bắc Việt Nam (Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang,
Tuyên Quang, Bắc Cạn, Ninh Bình). Tuy nhiên do quá trình khai thác và sử
dụng quá mức nên diện tích rừng nguyên sinh hoặc ít bị tác động còn lại rất ít,
thƣờng nằm ở các VQG và các KBTTN nhƣ Cúc Phƣơng, Pù Luông,... Loại
thực bì này niện nay chủ yếu là những khu rừng thứ sinh trên núi đá vôi, phân bố
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
15
chủ yếu ở vùng gần dân cƣ, ven các trục đƣờng, nơi mà việc khai thác vận
chuyển gặp nhiều thuận lợi. Tại nhiều nơi, do khai thác mạnh và cháy, rừng đã
trở nên nghèo kiệt, còn ít những loài cây gỗ, tổ thành rừng đã thay đổi, các loài
cây mọc nhanh chiếm ƣu thế nhƣ Mạy tèo, Ô rô, Ba bét, Ràng ràng mít, Chẩn,...
Do vậy, kiểu thảm thực vật này còn đƣợc xác định là kiểu phụ thứ sinh nhân tác
trên đất đá vôi xƣơng xẩu.
- Kiểu rừng kín nửa rụng lá, ẩm nhiệt đới (Rkn):
Rừng trên núi đá vôi ở đây có sự kết hợp của nhiều loài cây khác nhau nhƣ
Nghiến + Trai lý + Chò nhai + Ô rô cùng các loài rụng lá nhƣ Trƣờng sâng, Xoan
nhừ, Gạo, Dâu da xoan, Lòng mang, Cui rừng… ở một số nơi thuộc các tỉnh Cao
Bằng, Lạng Sơn, Bắc Cạn và Quảng Bình. Loại thảm thực vật này thƣờng gặp
trên những sƣờn núi đá vôi dốc đứng hoặc tại các thung lũng núi đá vôi với đất
dốc tụ, thấp ẩm, thực vật phát triển cao, lớn gần giống với thực vật trên núi đất.
- Kiểu rừng kín thƣờng xanh, mƣa ẩm á nhiệt đới núi thấp (Rka):
Kiểu rừng này phân bố ở đai cao trên 700m: Chợ Rã (Bắc Cạn), Nguyên
Bình (Cao Bằng), Quản Bạ, ồng Văn (Hà Giang), và vùng Tây Bắc... ặc điểm
nổi bật là thực vật thuộc ngành Hạt trần có tỷ lệ tƣơng đối lớn và tập trung, có các
loài nhƣ Thông Pà cò, Sam Kim hỷ, Trắc bách Quản bạ,... ở độ cao 1000m thuộc
vùng Tây Bắc, xuất hiện ƣu hợp Kiêng + Heo (Burretiodendron brilletti + Croton
pseudoverticillata) thuộc kiểu phụ thổ nhƣỡng kiệt nƣớc trên đất rendzina giàu
chất dinh dƣỡng.
- Kiểu rừng kín hỗn hợp cây lá rộng, lá kim ẩm á nhiệt đới núi thấp (Rkh)
ở Hà Giang, Tuyên Quang và Ninh Bình ở độ cao dƣới 700m, với ƣu hợp
Nghiến + Kim giao + Hoàng đàn (Burretiodendron hsienmu + Podocarpus
latiofolia + Cupressus terulus) cùng một số loài cây thuộc các họ Thích, Dẻ,...
Ngoài ra, tại những khu vực sau hoạt động nƣơng rẫy hoặc những khu rừng
đã bị khai thác nhiều lần đến cạn kiệt ở nhiều tỉnh nhƣ Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà
Giang, Hoà Bình, Quảng Bình..., xuất hiện một dạng thực bì có diện tích tƣơng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
16
đối lớn với những loài cây bụi, cây gỗ nhỏ nhƣ Ô rô, Mạy tèo, Xẻn gai,... Dạng
thực bì này đƣợc gọi là Quần lạc cây bụi, cây gỗ rải rác trên núi đá vôi.
Trần Ngũ Phƣơng (1970) [23], khi đề cập đến rừng ở miền Bắc Việt Nam
đã xếp rừng trên núi đá vôi vào: (1) đai rừng nhiệt đới mƣa mùa với kiểu rừng
nhiệt đới lá rộng thường xanh núi đá vôi, kiểu này có 4 kiểu phụ thổ nhƣỡng
nguyên sinh 1-2 tầng cây gỗ, trong đó Nghiến là loài cây ƣu thế; (2) đai rừng á
nhiệt đới mƣa mùa với kiểu rừng á nhiệt đới lá kim trên núi đá vôi, kiểu này có 3
kiểu phụ một tầng, trong đó các loài Vân sam (Keteeleria calcarea), Hoàng đàn
(Cupressus terulus) và Kim giao (Podocarpus latiofolia) chiếm ƣu thế.
Ngoài ra, Theo Nguyễn Bá Thụ (1995) [9], rừng trên núi đá vôi ở Cúc
Phƣơng đƣợc xếp vào quần hệ phụ rừng rậm nhiệt đới thường xanh mưa mùa
cây lá rộng trên đất thấp (dưới 500 m so với mặt nước biển) thoát nước phong
hoá từ đá vôi và quần hệ phụ này bao gồm 6 quần xã, trong đó các loài cây chính
tham gia gồm Chò đãi, Sấu, Nhội, Vàng anh, Chò nhai, Mạy tèo, Sâng, Dẻ gai,
Re đá, Côm lá lớn, Trƣờng nhãn, Vải guốc, Mang cát, Hồng bì rừng và Ô rô.
Thông qua kết quả phân loại thảm thực vật rừng trên núi đá vôi của một
số tác giả trên đây, chúng tôi có một số nhận xét sau:
Trần Ngũ Phƣơng (1970) [23] chỉ tiến hành phân loại rừng trên núi đá
vôi ở trạng thái nguyên sinh, nên ở kiểu rừng nhiệt đới lá rộng thƣờng xanh
núi đá vôi Nghiến (Burretiodendron hsienmu) là loài cây luôn giữ vai trò ƣu
thế. Trong thực tế, phần lớn các diện tích rừng trên núi đá vôi hiện nay đã bị
tác động, số lƣợng tầng và loài cây ƣu thế ở các kiểu rừng này đã thay đổi.
Hệ thống phân loại rừng của UNESCO (1973) khá chi tiết và dễ dàng vận
dụng thích hợp cho việc phân loại thảm thực vật trong phạm vi một vùng khí hậu
nhƣ phân loại thảm thực vật cho một Vƣờn quốc gia, Khu bảo tồn thiên nhiên.
Hệ thống phân loại thảm thực vật rừng của Thái Văn Trừng đƣợc xây
dựng trên cơ sở học thuyết về hệ sinh thái của Tansley A.P (1935) và học thuyết
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
