Dạy học tác phẩm nghị luận trong chương trình ngữ văn 12 theo đặc trưng loại thể

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
---------------------

PHẠM THUÝ HẰNG

DẠY HỌC TÁC PHẨM NGHỊ LUẬN
TRONG CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 12
THEO ĐẶC TRƢNG LOẠI THỂ

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên - 2010
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

1




ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
---------------------

PHẠM THUÝ HẰNG

DẠY HỌC TÁC PHẨM NGHỊ LUẬN
TRONG CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 12
THEO ĐẶC TRƢNG LOẠI THỂ
Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY - HỌC VĂN TIẾNG VIỆT

Mã số: 60.14.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC : TS. Nguyễn Gia Cầu

Thái Nguyên - 2010
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

2




LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới Tiến
sĩ Nguyễn Gia Cầu, người thầy đã tận tình hướng dẫn em trong suốt quá trình
thực hiện và hoàn thành luận văn này.
Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo của khoa Ngữ văn và khoa
Sau đại học trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ
em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.
Xin chân thành cảm ơn các bạn đồng nghiệp, các em học sinh ở các
trường thực nghiệm đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận
văn này.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2010
Tác giả luận văn

Phạm Thuý Hằng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

3




DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

GV:

Giáo viên

HS:

Học sinh

THCS:

Trung học cơ sở

THPT:

Trung học phổ thông

CT – SGK:

Chƣơng trình – Sách giáo khoa

TPNL:

Tác phẩm nghị luận

VBNL:

Văn bản nghị luận

TPVC:

Tác phẩm văn chƣơng

TTC:

Tính tích cực

THCVĐ:

Tình huống có vấn đề

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

4




MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU

Trang

1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................... 4
2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................... 6
3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................ 10
4. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 11
5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................. 11
6. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................... 11
7. Kết cấu của luận văn ............................................................................... 12
PHẦN NỘI DUNG
Chương 1: MỘT SỐ TIỀN ĐỀ LÍ LUẬN CỦA VIỆC DẠY HỌC TPNL
THEO ĐẶC TRƢNG LOẠI THỂ
1.1. Tác phẩm nghị luận ............................................................................ 14
1.1.1. Khái niệm TPNL ................................................................................ 14
1.1.2. Đặc trƣng của TPNL........................................................................... 17
1.1.3. Những yếu tố cấu thành TPNL ........................................................... 19
1.1.3.1. Những yếu tố nghị luận ................................................................... 19
1.1.3.2. Những yếu tố khác ........................................................................... 22
1.4. Phân loại TPNL ..................................................................................... 25
1.2. Định hƣớng dạy học TPNL trong trƣờng phổ thông ......................... 25
1.2.1. Đảm bảo đặc trƣng của phân môn Văn trong quá trình dạy học TPNL ......26
1.2.2. Đảm bảo đặc trƣng về loại thể trong quá trình dạy học TPNL ............ 28
1.2.2.1. Khái quát chung về loại thể ............................................................ 28
1.2.2.2. Dạy học theo đặc trƣng loại thể ...................................................... 29
1.2.2.3. Dạy học TPNL theo đặc trƣng loại thể ............................................ 31
1.2.3. Đảm bảo nguyên tắc tích hợp trong quá trình dạy học TPNL ............. 33

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

5

1.2.3.1. Khái quát về nguyên tắc tích hợp ..................................................... 33
1.2.3.2. Nguyên tắc tích hợp trong môn Ngữ văn ......................................... 33
1.2.3.3. Thực hiện tích hợp trong dạy học TPNL ......................................... 36
1.2.4. Đảm bảo tính tích cực trong quá trình dạy học TPNL ........................ 38
1.2.4.1. Tính tích cực .................................................................................... 38
1.2.4.2. Phƣơng pháp dạy học tích cực ........................................................ 39
1.2.4.3. Đọc hiểu TPNL theo hƣớng tích cực ............................................... 39
Chương 2: THỰC TRẠNG DẠY HỌC TPNL THEO ĐẶC TRƢNG
LOẠI THỂ TRONG CÁC TRƢỜNG THPT Ở QUẢNG NINH
2.1. Khảo sát nội dung CT – SGK Ngữ văn THPT hiện hành ...................... 44
2.2. Khảo sát hoạt động dạy TPNL của GV trong giờ học chính khoá .......... 46
2.2.1. Giáo viên với việc dạy TPNL theo đặc trƣng loại thể ......................... 48
2.2.2. Giáo viên với việc định hƣớng tích hợp cho bài dạy ......................... 51
2.2.3. Giáo viên với việc tổ chức giờ học TPNL........................................... 57
2.3. Khảo sát thực tiễn việc học TPNL của học sinh ..................................... 62
2.3.1. Hứng thú của HS với việc học TPNL ................................................. 63
2.3.2. Học sinh với việc đọc hiểu TPNL ....................................................... 65
2.3.3. Trình độ hiểu biết của HS về TPNL.................................................... 66
2.3.4. Những khó khăn và nguyện vọng của HS khi tiếp nhận TPNL ........... 71
Chương 3: MỘT SỐ BIỆN PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY
HỌC TPNL TRONG CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 12 VÀ THỰC
NGHIỆM SƢ PHẠM
3.1. Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học TPNL trong chƣơng
trình Ngữ văn 12 .......................................................................................... 73
3.1.1. Hình thành và bồi dƣỡng kĩ năng đọc hiểu văn bản nghị luận cho HS .....73
3.1.2. Sử dụng linh hoạt các dạng câu hỏi nhằm phát huy tính tích cực, sáng

tạo của HS trong dạy học TPNL ................................................................... 77

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

6




3.1.3. Khơi dậy hứng thú học tập của HS trong quá trình tiếp nhận TPNL ... 79
3.2. Thực nghiệm sƣ phạm ......................................................................... 85
3.2.1. Mục đích thực nghiệm ........................................................................ 85
3.2.2. Đối tƣợng và địa bàn thực nghiệm ...................................................... 85
3.2.3. Kế hoạch và cách thức thực nghiệm ................................................... 86
3.2.4. Nội dung thực nghiệm ....................................................................... 87
3.2.5. Thiết kế thực nghiệm ......................................................................... 87
3.2.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm .......................................................... 99
3.2.6.1. Những căn cứ để đánh giá kết quả thực nghiệm .............................. 99
3.2.6.2. Kết quả thực nghiệm ....................................................................... 99
3.2.6.3. Nhận xét kết quả thực nghiệm ........................................................ 103
PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................... 105
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 107
PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

7

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Dạy học TPNL trong trƣờng phổ thông là một vấn đề đã đƣợc các
nhà sƣ phạm quan tâm từ lâu. Ngay từ những năm 70 của thế kỉ XX đã có
công trình nghiên cứu của nhóm tác giả: Trần Thanh Đạm, Huỳnh Lý, Hoàng
Nhƣ Mai, Phạm Sĩ Tấn và Đàm Gia Cẩn bàn về vấn đề này. Công trình mang
tên: “Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể”. Từ đó đến nay, đã
có nhiều cuốn sách, bài báo đề cập đến vấn đề dạy học TPNL. Song, những
tài liệu nghiên cứu chuyên sâu vẫn chƣa thực sự phong phú. Thực tế này đòi
hỏi phải có những nghiên cứu mang tính cấp thiết về lí luận và thực tiễn giảng
dạy TPNL.
1.2. Một trong những điểm mới của Chƣơng trình, SGK Ngữ văn
THPT hiện nay: tác phẩm nghị luận chiếm một vị trí quan trọng. Khác với lối
văn hình tƣợng, văn nghị luận không dùng hƣ cấu, không dựa vào trí tƣởng
tƣợng mà dựa vào tƣ duy lô gic nhằm trình bày tƣ tƣởng, quan điểm nào đó
của ngƣời viết. Sức mạnh và sự thuyết phục của nó là ở lập luận chặt chẽ, lí lẽ
sắc bén và luận cứ xác đáng. Nếu lối văn hình tƣợng nhằm kích thích trí
tƣởng tƣợng, xây dựng óc quan sát tinh tế với tình cảm chân thực, những
khám phá hồn nhiên về thiên nhiên, về đời sống gia đình, xã hội...thì văn nghị
luận nhằm hình thành và phát triển cho HS khả năng lập luận chặt chẽ, trình
bày những lí lẽ và dẫn chứng một cách sáng sủa, giàu sức thuyết phục, diễn tả
những suy nghĩ và nêu ý kiến riêng của mình về một vấn đề nào đó trong
cuộc sống hoặc trong văn học nghệ thuật. Có thể nói: mỗi tác phẩm nghị luận
chính là những nguyên mẫu để HS học tập cách làm văn nghị luận.
Đề tài của TPNL nói chung và TPNL trong SGK THPT nói riêng rất
phong phú, đa dạng, đề cập đến những vấn đề thời sự quan trọng về chính trị,
văn hoá, xã hội... của đất nƣớc, cộng đồng. Sự phong phú, đa dạng; tính cập
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

8




nhật của đề tài nghị luận trong chƣơng trình Ngữ văn phổ thông đã thể hiện rõ
quan điểm dạy học văn gắn với thực tế đời sống, rút ngắn khoảng cách giữa
văn học nhà trƣờng và đời sống xã hội. Vì vậy, dạy học TPNL có tác dụng rất
lớn trong việc bồi dƣỡng cho HS ý thức trách nhiệm đối với cuộc sống; nâng
cao nhận thức, hiểu biết về những vấn đề chính trị, xã hội, văn hoá.
Với mục tiêu chủ yếu: hình thành và rèn luyện cho HS năng lực đọc
hiểu cũng nhƣ tạo lập các loại văn bản, chƣơng trình Ngữ văn THPT lựa chọn
văn bản tác phẩm theo thể loại và tổ chức dạy học theo đặc trƣng thể loại. Với
đặc trƣng riêng của mình, TPNL đòi hỏi phải có cách tiếp cận riêng, theo
đúng đặc trƣng loại thể.
Những TPNL đƣợc đƣa vào chƣơng trình Ngữ văn 12 đều là TPNL
hiện đại. Ngoài những đặc điểm chung của văn nghị luận, TPNL hiện đại còn
mang đặc trƣng riêng về mục đích, chức năng, kết cấu. Nhƣ vậy, hƣớng khai
thác và tổ chức dạy học sẽ có những nét khác biệt so với TPNL trung đại.
1.3. Qua thực tế giảng dạy, chúng tôi nhận thấy việc dạy học TPNL còn
nhiều điểm bất cập. Nhiều HS không thích học TPNL vì: TPNL vừa khô, vừa
khó hiểu. Trạng thái tâm lí đó khiến giờ học nặng nề, tẻ nhạt, ít hứng thú. Về
phía GV, một số còn ngại dạy, thậm chí tỏ ra lúng túng khi dạy TPNL do
chƣa nắm chắc đặc trƣng, chƣa xuất phát từ những đặc trƣng của TPNL để
khai thác một cách thấu đáo những đặc sắc về nội dung và hình thức của
TPNL, chƣa cảm nhận hết vẻ đẹp, chƣa thấy đƣợc vai trò quan trọng của áng
văn nghị luận trong việc rèn luyện kĩ năng lập luận, giáo dục nhân cách cho
HS. Khó khăn đặt ra không chỉ với việc phát huy tính tích cực học tập, với
quá trình tiếp nhận TPNL của HS mà với cả quá trình dạy TPNL của GV.
Rõ ràng, việc dạy học TPNL không hề đơn giản. Dạy học TPNL nhƣ thế

nào để đảm bảo đúng đặc trƣng loại thể, khơi dậy hứng thú học tập của HS,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

9




qua đó giáo dục, rèn luyện khả năng tƣ duy, kĩ năng làm văn nghị luận cho
HS. Đó là điều trăn trở của nhiều GV dạy Ngữ văn.
Xuất phát từ thực tế giảng dạy, từ tầm quan trọng của việc dạy học TPNL,
chúng tôi đã lựa chọn đề tài nghiên cứu là: “Dạy học TPNL trong chương
trình Ngữ văn 12 theo đặc trưng loại thể”, với mong muốn đóng góp một
phần nhỏ vào việc nâng cao hiệu quả dạy học TPNL trong chƣơng trình Ngữ
văn 12.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Văn nghị luận là một thể văn ra đời từ rất lâu. Ở Trung Hoa, văn
nghị luận có từ thời Khổng Tử (551- 479 TCN). Ở nƣớc ta, văn nghị luận
cũng là một thể loại có truyền thống lâu đời, có giá trị và tác dụng hết sức to
lớn trong trƣờng kì lịch sử, trong công cuộc dựng nƣớc và giữ nƣớc. Có thể
kể từ Chiếu dời đô (1010) của Lí Công Uẩn, Hịch tƣớng sĩ (1285) của Trần
Quốc Tuấn cho đến Bình Ngô đại cáo (1428) của Nguyễn Trãi, từ Bài tựa
sách Trích diễm thi tập (1497) của Hoàng Đức Lƣơng, Chiếu cầu hiền (1788)
của Ngô Thì Nhậm đến bản điều trần Xin lập khoa luật (1867) của Nguyễn
Trƣờng Tộ...Và đặc biệt thế kỉ XX, văn nghị luận càng phát triển mạnh mẽ
hơn bao giờ hết. Hàng loạt tên tuổi các nhà chính luận, văn luận xuất sắc với
những áng văn nghị luận bất hủ, mà tiêu biểu nhất là Chủ tịch Hồ Chí Minh
với bản Tuyên ngôn độc lập (1945). Cùng với chủ tịch Hồ Chí Minh là những
chí sĩ yêu nƣớc nhƣ: Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng,

Ngô Đức Kế...Tiếp đó là những nhà cách mạng, những nhà văn hoá nhƣ:
Trƣờng Chinh, Lê Duẩn, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp...; những nhà
văn, nhà phê bình văn học nổi tiếng nhƣ Đặng Thai Mai, Hoài Thanh, Xuân
Diệu, Chế Lan Viên...Có thể nói, trong suốt trƣờng kì lịch sử dân tộc, văn
nghị luận là một thể văn phản ánh rõ nhất đời sống tinh thần, tƣ tƣởng, ý chí
và khát vọng của toàn dân ta.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

10




data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....

data error !!! can't not
read....



data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....

data error !!! can't not
read....

data error !!! can't not
read....

data error !!! can't not
read....


data error !!! can't not
read....

data error !!! can't not
read....