Lễ hội phủ dầy trong đời sống văn hóa cộng đồng hiện nay (tt)

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH

NGUYỄN DUY HÙNG

LỄ HỘI PHỦ DẦY TRONG
ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG HIỆN NAY

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: VĂN HÓA HỌC
Mã số: 62 31 06 40

HÀ NỘI - 2017


Công trình được hoàn thành tại
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Phạm Duy Đức
2. PGS.TS. Phạm Trọng Toàn

Phản biện 1: ......................................................
......................................................

Phản biện 2: ......................................................
......................................................

Phản biện 3: ......................................................
......................................................

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện
họp tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

Vào hồi...... giờ....... ngày...... tháng...... năm 2017

Có thể tìm hiểu luận án tại: Thư viện Quốc gia
và Thư viện Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh


1
MỞ ĐẦU

Lễ hội dân gian truyền thống và lễ hội Phủ Dầy (Vụ Bản, Nam Định) là
một bộ phận cấu thành quan trọng của văn hoá dân tộc nói chung và văn hóa tín
ngưỡng - tâm linh người Việt nói riêng. Là một đền/phủ thờ của nữ thần/thần
Mẫu trong tâm thức văn hóa Việt cổ truyền, Phủ Dầy là hiện thân của sự tích
hợp, kế thừa và phát triển của tục thờ nữ thần mang yếu tố nội sinh mà phát
triển thành tín ngưỡng thờ thần Mẫu. Từ đây, tín ngưỡng thờ thần Mẫu tiếp tục
hỗn dung với các tôn giáo ngoại lai (mang yếu tố ngoại sinh như Đạo, Phật,
Nho), để nâng cấp trở thành hệ thống thờ Mẫu Tam - Tứ phủ trong đời sống
tâm linh Việt Nam. Vị thần chủ Liễu Hạnh được tổng hợp từ tâm thức Mẹ trong
văn hóa Việt Nam, rồi được lịch sử hóa mà trở thành nhân thần, ngồi ở ngôi vị
“tứ bất tử” trong hệ thống thần linh đất Việt. Phủ Dầy đã trở thành thần điện
đặc biệt, quan trọng gắn với hành trạng, công đức, sự linh thiêng của thần chủ
Liễu Hạnh nói riêng và tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói chung. Trong quá trình
phát triển, tín ngưỡng lễ hội Phủ Dầy đã dần hoàn thiện và tạo ra những giá trị
riêng có của mình trong đời sống tâm linh Việt Nam. Những giá trị đó, theo
thời gian đã ảnh hưởng/tác động đến đời sống văn hóa cộng đồng ở khu vực
châu thổ Bắc Bộ/sông Hồng nói riêng và Việt Nam nói chung. Chính vì vậy,
nghiên cứu sinh (NCS) cho rằng việc nghiên cứu, đánh giá những ảnh hưởng,
tác động, vai trò và sự tương tác qua lại của loại hình lễ hội này đối với đời
sống văn hóa cộng đồng là hết sức cần thiết, đặc biệt là trong bối cảnh hiện nay.
Nhất là, hoàn cảnh thực tế của đời sống tâm linh hiện nay đang đặt ra nhiều vấn

đề cho đời sống văn hóa đương đại. Đặc biệt là, trong lĩnh vực quản lý văn hóa
và những tác động của đời sống tâm linh tới đời sống chính trị xã hội hiện nay.
Tín ngưỡng Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy có vai trò quan trọng trong đời
sống tâm linh của cộng đồng người Việt cổ truyền cũng như trong bối cảnh hiện
nay. Tuy nhiên, trong hành trình định hình, tồn tại, phát triển, tín ngưỡng thờ
Mẫu Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy cũng chịu trải qua những “cung bậc” thăng trầm
của thời cuộc - những giai đoạn lịch sử khác nhau. Có thời gian, tín ngưỡng Tứ
phủ và lễ hội Phủ Dầy bị ngăn cấm và coi là một sinh hoạt mang nhiều yếu tố
mê tín dị đoan, ảnh hưởng tiêu cực/xấu đến đời sống văn hóa cộng đồng. Tuy
nhiên, cho đến nay, tín ngưỡng Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy vẫn tồn tại trong dân
gian, phát triển một cách mạnh mẽ, tác động với nhiều mức độ khác nhau trong


2

đời sống tín ngưỡng của người Việt ở Bắc Bộ; và, bản thân nó cũng nhận sự tác
động trở lại của đời sống văn hóa cộng đồng. Chính vì vậy, nghiên cứu lễ hội
Phủ Dầy và những ảnh hưởng/tác động qua lại của giá trị tín ngưỡng này tới đời
sống văn hóa cộng đồng là không thể thiếu trong thế giới tâm linh Việt truyền
thống. Rồi chỉ ra được những vấn đề đặt ra cho lễ hội Phủ Dầy trong bối cảnh
đời sống xã hội hiện nay. Từ đó, cũng rút ra được những bài học trong công tác
bảo tồn và phát huy giá trị của lễ hội Phủ Dầy hiện nay và trong tương lai.
Lễ hội Phủ Dầy với các thành tố của nó như: cúng tế, hát văn, hầu đồng…
đang có những biến đổi phức tạp về nội dung cũng như hình thức và đặc biệt là
nhận thức của con người. Điều đó, đã dẫn đến nguy cơ làm mất đi những giá trị
đặc thù của lễ hội truyền thống nói chung, làm phương hại tới bản sắc văn hóa
dân tộc. Hoạt động của lễ hội Phủ Dầy đã thu hút một khối lượng không nhỏ
người dân tham gia. Đồng thời, lễ hội này cũng thu hút sự quan tâm, tìm hiểu
của các nhà nghiên cứu văn hóa ở Việt Nam và trên thế giới. Hiện tượng lên
đồng lại một lần nữa được nghiên cứu và phân tích ở nhiều phương diện, trong

đó có nhiều ý kiến có giá trị cả về mặt học thuật cũng như tính thời đại. Nhiều
tài liệu về Đạo Mẫu đã được xuất bản, không ít các cuộc hội thảo ở trong nước
và quốc tế được tổ chức như: Hội thảo quốc tế về hầu đồng nói riêng và
Shaman giáo nói chung (tổ chức tại Nam Định, do Viện Nghiên cứu Văn hoá
chủ trì năm 2004). Hội thảo có sự tham gia của nhiều nhà khoa học trong nước
cũng như quốc tế, những nghiên cứu đã một lần nữa làm sáng tỏ thêm nhiều
vấn đề của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam nói chung và nghi lễ lên đồng nói
riêng. Hiện nay, tín ngưỡng hầu đồng đã xây dựng hồ sơ và được công nhận là
di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại. Điều đó cho thấy tín ngưỡng thờ Mẫu
là một hiện tượng văn hoá độc đáo, nó đóng vai trò quan trọng trong đời sống
của người Việt nói riêng và người dân Việt Nam nói chung. Trong diễn trình
phát triển, đạo Mẫu (bao gồm cả lễ hội) đã và đang có xu hướng loại bỏ dần
những phức tạp của chính nó để trở thành một dạng của diễn xướng dân gian
tổng hợp mang màu sắc văn hoá, nghệ thuật nhiều hơn là ma thuật, nghi lễ. Tuy
nhiên, một số nơi vẫn còn những hiện tượng lạm dụng tín ngưỡng thờ Mẫu
(trong đó có lễ hội Phủ Dầy) để phục vụ cho mục đích cá nhân gây nên nhiều
hậu quả xấu, việc nhìn nhận về loại hình di sản này vẫn còn nhiều chiều hướng
khác nhau. Để đánh giá đúng về giá trị, vai trò của lễ hội Phủ Dầy, cũng như


3

loại bỏ những yếu tố lạc hậu, phản văn hóa… đối với đời sống văn hóa cộng
đồng, cần phải có những nghiên cứu cụ thể cho vấn đề này.
Bên cạnh các yếu tố tâm linh liên quan đến các nghi thức của lễ hội Phủ
Dầy, thì chính những hoạt động có tính chất kinh tế xã hội mang danh “dịch vụ
tâm linh” đang chi phối và tác động mạnh mẽ tới các mặt của đời sống văn hóa
cộng đồng. Không những thế, nó còn ảnh hưởng không nhỏ tới các phương
thức hoạt động của lễ hội Phủ Dầy. Yếu tố kinh tế, đã dần trở thành chủ đạo
trong các hoạt động của lễ hội Phủ Dầy; hoặc, chính yếu tố kinh tế đã chi phối

yếu tố tâm linh/niềm tin tín ngưỡng của lễ hội Phủ Dầy và ảnh hưởng trực tiếp
tới đời sống văn hóa cộng đồng cư dân. Tuy nhiên, tương tác qua lại của yếu tố
kinh tế trong lễ hội Phủ Dầy tới đời sống văn hóa cộng đồng ở những mức độ
đậm nhạt khác nhau.
Với những lý do kể trên, NCS đã chọn đề tài nghiên cứu "Lễ hội Phủ
Dầy trong đời sống văn hóa cộng đồng hiện nay" để hoàn thành luận án tiến
sĩ của mình.
2. Đối tượng và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án tập trung vào nghiên cứu đối tượng sau: đó là sự tác động của lễ
hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng và ngược lại, những tác động
của cư dân cộng đồng đối với lễ hội Phủ Dầy. Hay diễn giải theo cách khác,
chính là sự tương tác qua lại giữa lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng
đồng, trên các phương diện: ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất nông nghiệp,
ảnh hưởng đến công việc học tập, ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh, ảnh
hưởng đến mối quan hệ trong gia đình - xã hội, ảnh hưởng đến sức khỏe… Đặc
biệt là, luận án đề cập đến mức độ tác động của các giá trị lễ hội Phủ Dầy như:
giá trị tín ngưỡng tâm linh, giá trị giáo dục truyền thống lịch sử, giá trị thẩm mỹ
nghệ thuật, giá trị kinh tế xã hội… tới đới sống văn hóa cộng đồng.
Trong đó, để làm rõ các thành phần trong đối tượng nghiên cứu đó, NCS
tập trung khảo sát: phỏng vấn bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu…, bao gồm các
thành phần:
- Người tham gia vào hoạt động lễ hội (cả trực tiếp lẫn gián tiếp) như:
người dân địa phương (người dân địa phương không làm nghề dịch vụ và người
dân địa phương làm nghề dịch vụ) và du khách hành hương tới lễ hội Phủ Dầy.


4

- Nghi lễ lên đồng với tất cả những thành tố liên quan (trang phục, đạo

cụ, âm nhạc, nghệ thuật trình diễn...) và những thành viên là chủ thể, khách
thể của lễ hội Phủ Dầy: Thanh đồng, cung văn, hầu dâng, con nhang đệ tử,
thủ nhang các đền phủ…
2.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.2.1. Mục đích nghiên cứu
- Trên cơ sở làm rõ một số vấn đề lý luận và vai trò của lễ hội Phủ Dầy
đối với đời sống văn hóa cộng đồng, luận án sẽ đi sâu vào đánh giá thực
trạng tác động của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng. Từ
đó nhằm chỉ ra những vấn đề đang đặt ra cho lễ hội Phủ Dầy và phương
hướng bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của lễ hội này đối với đời sống văn
hóa cộng đồng hiện nay.
2.2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Phân tích đánh giá những thành tựu nghiên cứu về tác động của lễ hội
Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng.
- Xác định một số vấn đề lý luận/lý thuyết về giá trị của lễ hội thờ
Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng đối với đời sống văn
hóa cộng đồng.
- Khảo sát đánh giá sự tương tác giữa lễ hội Phủ Dầy với đời sống văn
hóa cộng đồng hiện nay.
- Chỉ ra những vấn đề đang đặt ra và đưa ra khuyến nghị nhằm bảo tồn,
phát huy những giá trị của lễ hội Phủ Dầy trong đời sống văn hóa cộng đồng.
3. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện được luận án, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp sau:
- Luận án sử dụng phương pháp điền dã thực tế: quan sát, ghi chép mô
tả, phỏng vấn sâu các mẫu nghiên cứu để có thể định tính được tác động, ảnh
hưởng của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng. Phương pháp
này cho phép NCS tạo dựng một cái nhìn tổng thể về lễ hội Phủ Dầy và định
tính được sự tương tác qua lại với đời sống văn hóa cộng đồng. Phương pháp
này sẽ được tiến hành trên cơ sở tham dự trực tiếp tại địa bàn nghiên cứu
trong thời gian diễn ra lễ hội cũng như ngoài thời gian lễ hội. Việc tiến hành

phỏng vấn sâu sẽ được thực hiện trên cơ sở chọn mẫu ngẫu nhiên và chọn
mẫu có chủ đích. Các bước tiến hành và câu hỏi phỏng vấn được xây dựng
trên cơ sở xác định đối tượng, mục đích, nội dung của luận án. Đối với việc


5

chọn mẫu ngẫu nhiên: là do vào mùa lễ hội, nên rất ít người/cư dân cộng
đồng bỏ thời gian đi hội của mình giúp đỡ cho người phỏng vấn; đối với
chọn mẫu có chủ đích là do NCS cũng cần xác định cụ thể các mẫu tiêu biểu
trong quá trình phỏng vấn, phục vụ cho đối tượng và mục đích nghiên cứu
của đề tài.
- Tiếp theo, do tính chất của đối tượng nghiên cứu tương đối phức tạp,
nên trong quá trình triển khai luận án, tác giả cũng lưu ý sử dụng phương
pháp đa ngành/liên ngành như: Văn hoá học, Nhân học, Xã hội học, Sử
học,... Trong việc sử dụng phương pháp đa ngành này trong quá trình thực
hiện luận án, NCS đã sử dụng phương pháp của Văn hóa học - Nhân học để
nghiên cứu, diễn giải và trình bày kết quá của luận án. Phương pháp Sử học
để định vị khung niên đại, sắp xếp theo trình tự thời gian, luật nhân - quả để
bổ trợ cho việc diễn giải và trình bày kết quả trong quá trình thực hiện luận
án, trên cơ sở diễn giải, rút ra những kết luận khoa học dựa trên số liệu thống
kê và sản phẩm định tính tại thực địa.
- Đặc biệt, NCS sử dụng phương pháp Xã hội học: sử dụng bảng hỏi để
điều tra thu thập số liệu, trên cơ sở đó để định lượng được những tương tác
của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng. Phương pháp này
được NCS sử dụng để xây dựng bảng hỏi liên quan đến đối tượng và mục
đích nghiên cứu để tiến hành khảo sát, thu thập số liệu dưới dạng định tính.
Trên cơ sở đó, đánh giá mức độ tác động của lễ hội Phủ Dầy đổi với đời sống
văn hóa cộng đồng. Phương pháp điều tra xã hội học được tiến hành từng
bước cơ bản từ: xây dựng bảng hỏi trên cơ sở đề cương nghiên cứu chi tiết

của luận án, đến việc thành lập nhóm điều tra, tập huấn và tiến hành xác định
mẫu để phỏng vấn. Các thành viên trong nhóm điều tra trực tiếp phỏng vấn
và điền vào bảng hỏi đối với cộng đồng cư dân tại địa bàn nghiên cứu là khu
vực Phủ Dầy, Vụ Bản, Nam Định. Riêng đối với các mẫu phỏng vấn sâu,
NCS trực tiếp phỏng vấn trên cơ sở đặt câu hỏi liên quan đến nội dung cần
nghiên cứu. Quá trình phỏng vấn sâu được tiến hành tại các phủ và không
gian của Phủ Dầy. Số phiếu thu thập sau phỏng vấn được xử lý trên hệ thống
SPSS để rút ra số liệu và tính phần trăm tác động và mức độ ảnh hưởng,
tương tác qua lại giữa lễ hội với cộng đồng cư dân.
- Ngoài ra, NCS còn sử dụng phương pháp chuyên gia để đưa ra những
đánh giá khách quan nhất về tác động, ảnh hưởng của lễ hội Phủ Dầy đối với


6

đời sống văn hóa cộng đồng. Phương pháp này, NCS đã tận dụng ý kiến của
các nhà nghiên cứu/chuyên gia về lĩnh vực văn hóa tâm linh (cụ thể là các
nhà nghiên cứu thờ Mẫu Tứ phủ như: Ngô Đức Thịnh, Trần Lâm Biền, Bùi
Hoài Sơn…) để làm sáng tỏ hoặc định hướng trong quá trình lý giải và hoàn
thiện luận án.
4. Câu hỏi nghiên cứu
Để thực hiện luận án, chúng tôi đặt ra những câu hỏi nghiên cứu sau:
Sự tương tác qua lại giữa lễ hội Phủ Dầy đời sống văn hóa cộng đồng
hiện nay đã diễn ra như thế nào?
Để trả lời câu hỏi trên, chúng tôi đặt ra những câu hỏi cụ thể sau:
Các giá trị của lễ hội Phủ Dầy đã tác động đến đời sống văn hóa cộng
đồng cư dân địa phương như thế nào? Và ngược lại, cộng đồng cư dân địa
phương đã có tác động gì tới lễ hội Phủ Dầy?
Các giá trị của lễ hội Phủ Dầy đã tác động đến đời sống văn hóa cộng
đồng cư dân khách thập phương như thế nào? Và ngược lại, cộng đồng cư

dân khách thập phương đã có tác động gì tới lễ hội Phủ Dầy.
Những tác động của lễ lội Phủ Dầy đã ảnh hưởng đến những lĩnh vực
nào của đời sống văn hóa cộng đồng?
5. Phạm vi nghiên cứu của luận án
5.1. Về thời gian
Luận án tập trung nghiên cứu bối cảnh xã hội của lễ hội Phủ Dầy trong
thời điểm hiện nay (đương đại). Chính vì vậy, tư liệu được sử dụng trong quá
trình thực hiện luận án dựa trên hai nguồn cơ bản: 1. Nguồn tài liệu của các
nhà nghiên cứu đi trước, trong các lĩnh vực: văn hoá học, tôn giáo học, xã hội
học, tâm lý học tôn giáo…; 2. Nguồn tư liệu điều tra thực địa của NCS, được
khai thác từ phương pháp phỏng vấn sâu với những nghiên cứu trường hợp,
điều tra qua bảng hỏi, qua tư liệu quan sát tham dự trong nhiều năm gần đây
để làm căn cứ phân tích, đánh giá, trình bày kết quả của luận án.
5.2. Về không gian
Luận án tập trung vào nghiên cứu sự tác động - ảnh hưởng qua lại giữa
lễ hội Phủ Dầy với đời sống văn hóa cộng đồng ở hai dạng không gian:
không gian hẹp và không gian rộng. Không gian hẹp là NCS tập trung khảo


7

sát lễ hội ở quần thể di tích Phủ Dầy thuộc huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định.
Không gian rộng là thành phần cư dân địa phương và du khách hành hương
từ khắp nơi về dự lễ hội. Những thông tin mà tác giả đưa ra trong luận án
cũng như những kết luận của luận án chỉ có tính chất nhận diện lễ hội Phủ
Dầy và tác động - ảnh hưởng qua lại giữa lễ hội Phủ Dầy với đời sống văn
hóa cộng đồng
6. Những đóng góp của luận án
6.1. Đóng góp về mặt lý luận
Luận án sẽ hệ thống hóa, khái quát hóa và làm rõ hơn một số vấn đề lý

luận về lễ hội Phủ Dầy trong đời sống văn hóa cộng đồng, nhìn từ góc độ văn
hóa học.
6.2. Đóng góp về mặt thực tiễn
- Thông qua phân tích, đánh giá những biến đổi trong lễ hội Phủ Dầy,
luận án nhận diện mối quan hệ tương tác giữa lễ hội này với đời sống văn
hoá của cư dân vùng đồng bằng/châu thổ Bắc bộ hiện nay.
- Trên cơ sở chỉ ra những mặt tích cực và hạn chế của lễ hội Phủ Dầy,
luận án đề xuất, kiến nghị nhằm phát huy giá trị của lễ hội này trong đời sống
văn hoá của vùng đồng bằng Bắc bộ hiện nay.
- Luận án sẽ trở thành một tài liệu tham khảo cho các học giả trong và
ngoài nước về một hoạt động văn hóa tâm linh đặc thù của người Việt ở đồng
bằng/châu thổ Bắc Bộ nói riêng và Việt Nam nói chung. Đặc biệt, là các học
giả nghiên cứu về lễ hội nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng.
7. Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục công trình khoa học của tác giả
đã công bố liên quan đến luận án, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục,
luận án gồm 4 chương, 13 tiết. Trong đó:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý thuyết của đề tài
Chương 2: Tổng quan chung về lễ hội Phủ Dầy
Chương 3: Tác động - ảnh hưởng qua lại giữa lễ hội Phủ Dầy với đời
sống văn hóa cộng đồng
Chương 4: Những vấn đề đặt ra cho lễ hội Phủ Dầy trong đời sống văn
hóa cộng đồng


8

Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI

1.1. Tình hình nghiên cứu lễ hội Phủ Dầy và ảnh hưởng của nó đối
với đời sống văn hoá cộng đồng
1.1.1. Những công trình đề cập đến vấn đề lý luận chung về lễ hội
Những công trình có tính chất lý luận chung về tôn giáo tín ngưỡng đã
được xuất bản khá nhiều. Tuy nhiên, những công trình/tác phẩm đề cập đến
những vấn đề lý luận chung về tôn giáo tín ngưỡng ở Việt Nam chưa có nhiều.
Những công trình nghiên cứu kể trên là những cuốn sách, bài báo khoa học tiêu
biểu liên quan trực tiếp đến công việc thực hiện luận án.
1.1.2. Những nghiên cứu về lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy
Các công trình nghiên cứu đề cập trực tiếp tới lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ nói
chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng không nhiều. Tuy nhiên, trong các công trình
nghiên cứu về tín ngưỡng Việt Nam, đạo Mẫu nói chung, thì các hoạt động có
tính chất nghi lễ liên quan đến lễ hội được đề cập đến một cách gián tiếp.
+ Các công trình nghiên cứu lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ
Công trình viết về lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ nói chung có một khối lượng
không nhỏ ở dưới dạng các sách chuyên khảo và bài báo khoa học. Tuy nhiên,
không có những công trình chuyên khảo (dưới dạng sách) riêng cho lễ hội thờ
Mẫu Tứ phủ, mà nó được lồng ghép vào các công trình chuyên khảo về Đạo
Mẫu nói chung.
+ Các công trình nghiên cứu về lễ hội Phủ Dầy
Các công trình nghiên cứu về lễ hội Phủ Dầy cũng có một khối lượng
khiêm tốn, phần lớn là những bài viết trên các tạp chí khoa học, hoặc nằm trong
những cuốn sách tổng hợp của nhiều tác giả. Đôi khi, lễ hội Phủ Dầy chỉ được
cấu trúc thành một chương hoặc một phần trong các cuốn sách chuyên khảo
liên quan đến đạo Mẫu hoặc tín ngưỡng tôn giáo ở Việt Nam.
+ Các công trình nghiên cứu về lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ trong đời sống
văn hóa cộng đồng
Các công trình nghiên cứu lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ trong đời sống cộng
đồng cũng không có nhiều. Những cuốn sách hay bài viết chủ yếu đề cập đến lễ
hội nói chung trong đời sống cộng đồng, chứ không có những chuyên khảo

riêng biệt cho lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng tới
đời sống văn hóa cộng động.


9

1.1.3. Đánh giá chung về tình nghiên cứu liên quan đến đề tài của
luận án
Các công trình chủ yếu đi sâu vào nghiên cứu sự hình thành, tồn tại, phát
triển của tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ ở Việt Nam trên cơ sở hội tụ, hỗn dung với
các tín ngưỡng bản bản địa và tôn giáo ngoại lai khác. Ngoài ra, có một số công
trình (dưới dạng bài viết nghiên cứu trên tạp chí chuyên ngành) đề cập đến sự
tương tác/tác động của tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội thờ Mẫu
Tứ phủ nói riêng tới đời sống cộng đồng, nhưng ở góc độ khái quát thành quan
điểm, lý thuyết mà chưa đi sâu vào phân tích, đánh giá trên nền tảng số liệu.
Các công trình của học giả đi trước chưa đi vào nghiên cứu đánh giá
những tác động của tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội tín ngưỡng
thờ Mẫu Tứ phủ nói riêng (đặc biệt là lễ hội Phủ Dầy) đến đời sống văn hóa xã
hội của cộng đồng cư dân như một hệ thống chuyên biệt. Đây là khoảng trống
để tác giả luận án đi sâu vào tìm hiểu, nghiên cứu và đánh giá những tác động
của lễ hội Phủ Dầy tới đời sống văn hóa cộng đồng.
1.2. Cơ sở lý thuyết
1.2.1. Các khái niệm cơ bản
1.2.1.1. Các khái niệm về: lễ hội, lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ, lễ hội Phủ Dầy
Theo cách hiểu tương đối phổ biến hiện nay, quan niệm lễ hội cổ truyền
gồm hai phần, đó là: phần lễ và hội. Tuy nhiên, theo cách hiểu của các nhà
chuyên môn, thì lễ hội được khái niệm là một hiện tượng văn hóa tổng thể,
trong đó phần lễ đã bao gồm cả hội và phần hội bao gồm cả phần lễ (trong lễ có
hội, trong hội có lễ). Không những thế, lễ hội còn được coi là một hình thức
diễn xướng tâm linh dân gian.

+ Lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ là một dạng (một loại hình) của lễ hội cổ truyền
dân gian Việt Nam, chính vì vậy, nó cũng đảm bảo các yếu tố văn hóa tổng thể
và mang tính diễn xướng tâm linh dân gian.
+ Trên cơ sở những khái niệm trên, chúng tôi tạm hiểu: Lễ hội Phủ Dầy là
một sinh hoạt văn hóa tâm linh dân gian tổng thể; một hình thức diễn xướng
tâm linh dân gian của người Việt ở địa bàn/không gian Phủ Dầy thuộc huyện
Vụ Bản tỉnh Nam Định. Các sinh hoạt tổng thể, diễn xướng tâm linh ấy gắn liền
với Đức thánh Mẫu Liễu Hạnh, một trong tứ bất tử của người Việt ở châu thổ
sông Hồng nói riêng và Việt Nam nói chung. Không những thế, lễ hội Phủ Dầy
còn gắn với một hệ thống phức thể các thần linh tín ngưỡng dân gian Việt
truyền thống và tam giáo: Phật - Nho - Đạo.


10

1.2.1.2. Các khái niệm về: Đời sống văn hóa, Đời sống văn hóa cộng đồng
+ Đời sống văn hóa được hiểu là toàn bộ các hoạt động sống của con
người được sáng tạo, tích lũy và biểu hiện qua hai dạng vật chất, tinh thần,
nhằm ứng xử, tương tác với môi trường tự nhiên và môi trường xã hội.
+ Đời sống văn hóa cộng đồng, được hiểu là: Được hiểu là mọi hoạt động
sống của một cộng đồng trong một không gian văn hóa nhất định. Nó bao gồm
các phương diện hoạt động như: chính trị, tôn giáo - tín ngưỡng, lao động sản
xuất (sản xuất nông nghiệp, kinh doanh…), giáo dục, nghệ thuật, chăm sóc sức
khỏe, các mối quan hệ gia đình - xã hội, vui chơi giải trí… Các phương diện
hoạt động này của cộng đồng có mối quan hệ đan xen, mật thiết, tương tác lẫn
nhau. Từ đó, nó định hình các giá trị văn hóa đặc trưng cho cộng đồng người
trong môi trường văn hóa nhất định.
1.2.2. Khung lý thuyết phân tích của luận án

11

Tiểu kết chương 1
Những nghiên cứu của các học giả đi trước đã trở thành nền tảng khoa
học quan trọng vừa mang tính lý luận vừa mang tính thực tiễn cao. Những
nghiên cứu ấy không chỉ cung cấp nền tảng lý luận, phương pháp nghiên
cứu…, mà còn cung cấp một khối lượng kiến thức, quan điểm nghiên cứu cho
chúng tôi thực hiện nghiên cứu này.
Trên cơ sở những vấn đề đã được giải quyết, giải quyết chưa thấu đáo
hoặc thậm chí bỏ ngỏ…, đã được tác giả của luận án khai thác, kế thừa và tìm
ra những khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu, tìm hiểu. Nền tảng tri thức
nghiên cứu này đã trở thành bệ đỡ quan trọng cho chúng tôi thực hiện hiệu quả
luận án với nội dung: đánh giá tác động của giá trị lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ (qua
trường hợp lễ hội Phủ Dầy) tới đời sống văn hóa cộng đồng. Và, những tác
động của đời sống cộng đồng tới các giá trị của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ trong
bối cảnh hiện nay.
Qua những nghiên cứu của các học giả đi trước, chúng tôi nhận thấy rằng
chưa có nhiều công trình (rất ít, thậm chí chưa có) đề cập, nghiên cứu đánh giá
sự tác động, ảnh hưởng của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ đối với đời sống văn hóa
cộng đồng. Đặc biệt là những giá trị của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ (cụ thể là lễ hội
Phủ Dầy) ảnh hưởng tới đời sống văn hóa của các nhóm cộng đồng cư dân
(nhóm cộng đồng địa phương, nhóm cộng đồng khách thập phương, nhóm cán
bộ địa phương). Chính vì thế, chúng tôi đã hướng nghiên cứu của mình vào vấn
đề này.
Các khái niệm cơ bản về lễ hội, lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ và lễ hội thờ Mẫu
Tứ phủ ở Phủ Dầy được xây dựng cùng với hệ thống lý thuyết về lễ hội, đời sống
văn hóa cộng đồng, giá trị văn hóa, hiện tượng xã hội tổng thể. Trên cơ sở hệ
thống khái niệm và lý thuyết này, khung lý thuyết phân tích về sự tác động, ảnh
hưởng của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ tới đời sống văn hóa cộng đồng được xác lập.
Đó là mối quan hệ biện chứng, tác động qua lại giữa đời sống kinh tế - chính trị xã hội với với Lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ và đời sống văn hóa cộng đồng.

Chương 2
TỔNG QUAN CHUNG VỀ LỄ HỘI PHỦ DẦY
2.1. Tục thờ Mẫu và thờ Mẫu Tứ phủ ở Việt Nam
2.1.1. Tục thờ Nữ thần và thần Mẫu
Văn hóa Việt Nam xuất phát từ nền tảng kinh tế nông nghiệp lúa nước và
ý thức xã hội mẫu hệ (vốn đề cao vai trò của người phụ nữ). Theo diễn trình của


12

lịch sử dân tộc, xã hội Việt đã “đụng độ” với văn minh Trung Hoa, rồi tiếp nhận
những yếu tố/tư tưởng Nho giáo dần dần, mà chuyển sang xã hội phụ hệ. Tuy
nhiên, người phụ nữ Việt vẫn có ảnh hưởng nhất định tới đời sống xã hội, đặc
biệt là trong các hoạt động của gia đình.
2.1.2. Hệ thống thờ Mẫu Tứ phủ
Trong quá trình phát triển, biến đổi tục thờ Mẫu đến Mẫu Tam/Tứ phủ,
vào thế kỷ XVI, chúng ta thấy có sự xuất hiện của Mẫu Liễu Hạnh. Dân gian
thường coi bà là hóa thân, thậm chí đồng nhất với Mẫu Thượng Thiên, trở
thành một thần chủ trong đạo Mẫu Tam/Tứ phủ. Các vị Thánh trong đạo Mẫu
không chỉ phân biệt theo các hàng, mà còn phân biệt theo các phủ. Tứ phủ
tương ứng với các miền khác nhau trong vũ trụ: Thiên phủ - miền trời, Địa phủ
- miền đất, Thoải/Thủy phủ - miền sông biển, Nhạc phủ - miền rừng núi; mỗi
một phủ do một Thánh Mẫu cai quản
2.2. Khái quát về sự hình thành và phát triển của lễ hội Phủ Dầy
Tháng tám giỗ Cha, tháng ba giỗ Mẹ là câu nói quen thuộc của dân gian
Việt Nam thể hiện sự kính trọng đối với hai vị: thánh Cha - Đức Thánh Trần và
thánh Mẫu - Đức Liễu Hạnh. Đến ngày giỗ kỵ của Cha và Mẹ, dân gian lại tổ
chức lễ hội nhằm tôn vinh công đức của Thánh Cha Trần Hưng Đạo và Thánh
Mẹ Liễu Hạnh. Lễ hội Phủ Dầy, Nam Định là một trường hợp tiêu biểu và điển
hình cho lễ hội thờ Mẫu Tứ Phủ ở Việt Nam nói chung.

2.2.1. Không gian của lễ hội Phủ Dầy
Hiện nay, Phủ Dầy thuộc xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định.
Đây là một quần thể di tích gồm hai phủ Tiên Hương, Vân Cát và lăng Chúa
Liễu Hạnh. Bên cạnh đó còn có các ngôi đền thờ Lý Nam Đế, chùa Linh Sơn và
nhiều di tích khác.
2.2.2. Thánh Mẫu Liễu Hạnh trong lễ hội Phủ Dầy
Dân gian Việt vẫn tin rằng, Liễu Hạnh vốn là con gái của Ngọc Hoàng
Thượng Đế, vì xảy tay đánh vỡ chiếc cốc mà bị đày xuống trần gian, thác sinh
vào nhà họ Lê (Lê Thái Công) nên được đặt tên là Giáng Tiên. Giáng Tiên cưới
chồng tên là Đào Lang và sinh được một con trai và một con gái. Ba năm sau,
vào ngày 3 tháng 3, Giáng Tiên không mắc bệnh gì mà mất (năm 21 tuổi), trở
về tiên giới. Sau, Liễu Hạnh lại giáng trần gặp lại người thân, rồi kết duyên với
một thư sinh ở xứ Nghệ, giúp chàng đỗ đạt làm quan. Vừa lúc đó, Liễu Hạnh lại
có lệnh phải về trời. Trái lệnh Ngọc Hoàng, một lần nữa, Liễu Hạnh lại giáng
sinh, lần này thì không ở cố định một nơi, mà cùng hai thị nữ chu du thiên hạ.


13

2.2.3. Diễn biến của lễ hội Phủ Dầy
Tương truyền, trước kia lễ hội Phủ Dầy kéo dài 10 ngày, bắt đầu từ ngày
30 tháng 2 kéo dài cho đến hết ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm.
2.2.4. Nghi thức hầu bóng trong lễ hội Phủ Dầy
Đây có thể được coi là một hoạt động quan trọng nhất trong tín ngưỡng
thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng. Hầu bóng trong lễ hội
Phủ Dầy là một hoạt động không thể thiếu. Đó là nghi lễ nhập hồn của các vị
Thánh Tứ phủ vào thân xác các ông Đồng, bà Đồng, là sự tái hiện lại hình ảnh
các vị Thánh, nhằm phán truyền, chữa bệnh, ban phúc lộc cho các tín đồ đạo
Mẫu. Trước khi hầu, ông Đồng hay bà Đồng phải thông qua người chủ đền làm
“lễ chúng sinh và lễ Thánh”.

2.3. Giá trị đặc thù của lễ hội Phủ Dầy
2.3.1. Giá trị tín ngưỡng, tâm linh
Trước hết, chúng ta phải khẳng định và thống nhất với nhau rằng, lễ hội
thờ Mẫu Tứ phủ là một phần quan trọng của tín ngưỡng dân gian Việt Nam nói
chung và tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói riêng. Thông qua các nghi thức và lễ
hội thờ Mẫu Tứ phủ mà tín ngưỡng thờ Mẫu đã tạo ra những đặc trưng và có
sức sống riêng biệt trong đời sống văn hóa của cộng đồng.
2.3.2. Giá trị giáo dục truyền thống lịch sử
Bản chất của văn hóa mang trong nó tính lịch sử và đại diện cho một dân
tộc nhất định. Chính vì thế, lễ hội dân gian nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói
riêng là một thành tố cơ bản của văn hóa, nên nó cũng mang trong nó tính lịch
sử và đại diện cho một dân tộc nhất định. Tính lịch sử được thể hiện khác nhau
qua các giai đoạn khác nhau.
2.3.3. Giá trị thẩm mỹ nghệ thuật
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng là
một hiện tượng văn hóa dân gian tổng thể, một hình thức diễn xướng tâm linh.
Chính vì vậy, bản thân tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy đã hội tụ
đầy đủ các loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống. Từ trang phục, nghệ
thuật trang điểm, âm nhạc, ca từ, vũ đạo… dân gian, đến nghệ thuật tạo hình,
điêu khắc… dân gian.
2.3.4. Giá trị kinh tế xã hội
Giá trị về kinh tế xã hội là một phần vô cùng quan trọng nhằm đảo
bảo/duy trì sự vận hành, hoạt động, phát triển của không chỉ lễ hội Phủ Dầy, mà
còn cho cả hoạt động của tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói chung. Thông qua
các hoạt động tâm linh, người dân hướng về cội nguồn (giáo dục truyền thống


14

lịch sử), nhận thức các giá trị thẩm mỹ thuật…, từ đó họ phát tâm công đức

(bằng điền sản, tiền tài, công sức…) để hưng công sửa chữa, xây mới, tổ chức
các hoạt động tâm linh (cũng lễ, lên đồng, tổ chức lễ hội… và các lễ thức, sinh
hoạt liên quan).
2.4. Vai trò của lễ hội Phủ Dầy
2.4.1. Vai trò đáp ứng nhu cầu tâm linh cộng đồng
Mỗi một loại hình tôn giáo tín ngưỡng tâm linh đều giữ vai trò riêng có
của mình trong việc đáp ứng nhu cầu tâm linh của cộng đồng con người. Tín
ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng cũng không
nằm ngoài mục đích đó.
2.4.2. Vai trò cố kết cộng đồng
Bản chất của các lễ hội nói chung, lễ hội cổ truyền thống nói riêng (trong
đó có lễ hội Phủ Dầy) đều mang vai trò cố kết/gắn kết các thành viên trong
cộng đồng. Một nguyên tắc bắt buộc trong các lễ hội là phải hội tụ được số
lượng người đông đảo. Lượng người này nhiều hay ít thường phụ thuộc vào
quy mô, tầm ảnh hưởng của lễ hội và sức linh thiêng của vị thần được thờ cúng.
2.4.3. Vai trò giáo dục truyền thống cộng đồng
Lễ hội truyền thống ở Việt Nam nói chung và ở châu thổ sông Hồng nói
riêng đều mang trong nó các giá trị của quá khứ - lịch sử. Nó chính là hiện thân
sinh động nhất những giá trị của truyền thống, được lưu truyền theo không gian
và thời gian cho đến tận ngày nay. Lễ hội Phủ Dầy cũng không là trường hợp
ngoại lệ.
Tiểu kết chương 2
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ được định hình trên cơ sở tín ngưỡng thờ
Nữ thần và Mẫu thần của dân gian Việt Nam truyền thống. Trải qua thời gian
và cùng với sự phát triển của xã hội, tục thờ thần Mẫu đã tích hợp tư tưởng tôn
giáo đương thời (Phật, Đạo, Nho) mà hình thành tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ.
Đến thế kỷ XVI, thần điện của tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ xuất hiện vị thần
chủ Liễu Hạnh và trở nên hệ thống, chặt chẽ và bài bản hơn. Lễ hội Phủ Dầy là
sự kết tinh, biểu hiện rõ nét nhất của tín ngưỡng thờ Mẫu này tới đời sống tâm
linh cộng đồng ở Việt Nam hiện nay.

Lễ hội Phủ Dầy được tổ chức có quy mô hoành tráng và hội tụ những
bước cơ bản của một lễ hội cổ truyền dân gian Việt Nam. Trong lễ hội Phủ
Dầy, các bước cơ bản nói chung và các bước đặc thù nói riêng của lễ hội thờ
Mẫu Tứ phủ được sáng tỏ. Đặc biệt nghi lễ hầu/lên đồng được coi là linh hồn,


15

trung tâm, biểu hiện đặc sắc của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ. Từ đó tạo ra hệ thống
vai trò, đặc trưng của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói
riêng tác động tới đời sống văn hóa cộng đồng cư dân Việt ở vùng châu thổ
sông Hồng và trên cả đất nước Việt Nam. Lễ hội sinh ra từ nhu cầu của cộng
đồng, đáp ứng nhu cầu của cộng đồng và từ đó nó có những ảnh hưởng/tác
động đến đời sống văn hóa của cộng đồng.
Lễ hội nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng luôn tạo ra các giá trị hoặc
hệ thống các giá trị đối với đời sống văn hóa cộng đồng. Trong lễ hội Phủ Dầy,
các giá trị của loại hình sinh hoạt tâm linh này được chỉ ra một cách rõ ràng.
Trong đó, nổi bật lên là các giá trị cơ bản như: giá trị tín ngưỡng tâm linh, giá
trị giáo dục truyền thống lịch sử, giá trị thẩm mỹ nghệ thuật, giá trị kinh tế xã
hội. Mỗi một giá trị đóng một chức năng, vai trò khác nhau đối với đời sống
văn hóa cộng đồng cư dân. Nhưng tựu chung lại, các giá trị của lễ hội Phủ Dầy
đã được tạo bởi/kết tinh từ những nhu cầu, mong muốn, nhận thức chuẩn mực
của cộng đồng cư dân Việt Nam nói chung và người dân ở châu thổ sông Hồng
nói riêng.
Chương 3
TÁC ĐỘNG - ẢNH HƯỞNG QUA LẠI GIỮA LỄ HỘI PHỦ DẦY
VỚI ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG
3.1. Tác động tới đời sống văn hóa cộng đồng
3.1.1. Tác động đến đời sống văn hóa cộng đồng địa phương
Lễ hội Phủ Dầy đã tác động trực tiếp và mạnh mẽ nhất tới đời sống của

người dân địa phương sinh sống trên địa bàn hai xã Kim Thái và Vân Cát,
huyện Vụ Bản, Nam Định. Không những thế, lễ hội còn tác động gián tiếp tới
đời sống văn hóa, xã hội của người dân các xã lân cận trong huyện Vụ Bản. Đối
với nhóm cộng đồng cư dân địa phương tham gia vào các hoạt động của lễ hội,
họ vừa là chủ thể duy trì, thể hiện và sáng tạo ra các giá trị tín ngưỡng tâm linh
của lễ hội, nhưng đồng thời, họ cũng chính là khách thể hưởng thụ những giá trị
tín ngưỡng tâm linh của lễ hội. Các giá trị tín ngưỡng tâm linh của lễ hội đã tác
động mạnh mẽ tới quan niệm và đời sống văn hóa của cộng đồng cư dân địa
phương. Người được chọn trở thành thành viên tham gia các công việc trong lễ
hội thường rất vinh dự và tự hào.
3.1.2. Tác động đến đời sống văn hóa cộng đồng cư dân thập phương
Bên cạnh việc ảnh hưởng/tác động đến nhóm cộng đồng cư dân địa
phương, lễ hội Phủ Giầy còn tác động đến nhóm cộng đồng cư dân là khách
thập phương nữa. Nhóm cộng đồng cư dân khách thập phương chính là nhân


16

tố quan trọng quyết định đến quy mô và tính chất đặc thù của lễ hội thờ Mẫu
Tứ phủ nói chung và lễ hội phủ Giầy nói riêng. Không giống với các lễ hội
dân gian truyền thống tại các làng xã Việt Nam khác, chỉ diễn ra trong phạm
vi và cộng đồng cư dân địa phương. Nhưng, lễ hội Phủ Dầy đã đạt đến quy
mô cấp vùng - miền (thậm chí cấp quốc gia), nên nó được tổ chức không chỉ
dành cho người dân địa phương, mà còn dành chủ yếu cho cộng đồng cư dân
thập phương.
3.2. Tác động của cộng đồng cư dân tới lễ hội Phủ Dầy
Bên cạnh những tác động của lễ hội Phủ Dầy tới đời sống văn hóa của
cộng đồng, thì bản thân các nhóm cộng đồng cũng có những tác động nhất định
tới lễ hội Phủ Dầy. Tuy nhiên, không giống với tác động của lễ hội Phủ Dầy tới
các nhóm cộng đồng cư dân, chúng ta có thể điều tra bằng bảng hỏi và định

lượng các mức độ tác động khác nhau, từ đó đánh giá được vai trò của lễ hội
này tới đời sống văn hóa cộng đồng cư dân. Tác động ngược trở lại của các
nhóm cộng đồng tới lễ hội Phủ Dầy khó có thể định lượng bằng con số được,
chính vì vậy chúng tôi tiến hành phỏng vấn sâu những thủ đền ở các đền/phủ
trong quần thể di tích Phủ Dầy.
3.2.1. Tác động của cộng đồng địa phương tới lễ hội Phủ Dầy
Để đánh giá được tác động của nhóm cộng đồng địa phương tới lễ hội
Phủ Dầy, chúng tôi tiến hành phỏng vấn sâu các thủ nhang đồng đền như đã đề
cập ở trên. Dựa trên tổng hợp nội dung cuộc phỏng vấn, chúng tôi có đặt vấn đề
về việc ảnh hưởng/tác động của nhóm cộng đồng địa phương tới công tác tổ
chức quản lý lễ hội Phủ Dầy. Căn cứ trên nội dung trả lời của các cá nhân được
phỏng vấn sâu có tính chất định tính, chúng tôi đưa ra những đánh giá, kết luận
về sự tác động của người dân thập phương tới lễ hội Phủ Dầy.
3.2.2. Tác động của cộng đồng thập phương tới lễ hội Phủ Dầy
Bên cạnh những tác động của cộng đồng địa phương tới lễ hội Phủ Dầy,
thì còn có tác động của cộng đồng du khách thập phương. Theo chúng tôi, có lẽ
tác động của du khách thập phương tới lễ hội Phủ Dầy đôi khi còn mạnh mẽ
hơn cả cộng đồng cư dân địa phương. Tuy nhiên, trong quá trình tìm hiểu,
chúng tôi cũng không thể làm điều tra xã hội học để đo mức độ tác động bằng
số liệu thống kê. Điều này rất khó thực hiện trong việc đánh giá tác động ngược
lại. Nhưng bằng kết quả phỏng vấn sâu các thủ đền và người dân địa phương
làm dịch vụ bán hàng tại Phủ Dầy, chúng tôi có những căn cứ định tính ban đầu
để đưa ra kết luận.


17

3.3. Đánh giá chung về tình hình tác động của lễ hội Phủ Dầy đối với
đời sống văn hóa cộng đồng
3.3.1. Đối với nhóm cộng đồng cư dân địa phương

Tác động của lễ Phủ Dầy đến đời sống văn hóa xã hội của cộng đồng cư
dân địa phương diễn ra trên cả hai phương diện tích cực và tiêu cực. Tuy nhiên,
căn cứ trên con số thực tế, lại cho thấy rằng, những tác động của lễ hội Phủ Dầy
tới cộng đồng địa phương trên các mặt của đời sống xã hội không mạnh mẽ.
Những vấn đề phức tạp, hệ quả xấu của một nơi đông người như lễ hội
Phủ Dầy sẽ ảnh hưởng/tác động trực tiếp đến cuộc sống của người dân. Hơn thế
nữa, tình trạng ô nhiễm môi trường, ùn tắc giao thông, tệ nạn xã hội ăn theo lễ
hội… sẽ tác động không nhỏ tới đời sống của cá nhân, gia đình và cộng đồng
địa phương.
3.3.2. Đối với nhóm cộng đồng cư dân thập phương
Tác động của lễ hội Phủ Dầy đã có những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực
đến đời sống văn hóa xã hội của cộng đồng cư dân thập phương. Tuy nhiên, căn
cứ trên số liệu điều tra, thực tế những tác động tích cực và tiêu cực của lễ hội
Phủ Dầy tới đời sống văn hóa của cộng đồng cư dân thập phương ở mức độ
thấp. Nói theo cách khác, những tác động của lễ hội Phủ Dầy tới đời sống văn
hóa xã hội cộng đồng cư dân thập phương diễn ra không mạnh mẽ. Tuy nhiên,
đối với nhóm cộng đồng cư dân thập phương lại rất thành tín về sức linh của
Thánh Mẫu khi hành hương về Phủ Dầy. Có đến 82% số người được hỏi cho
rằng những lời cầu cúng của mình đã được chứng giám và linh nghiệm. Chính
vì thế, khi đến với lễ hội Phủ Dầy, nhóm cộng đồng du khách thập phương chủ
yếu hướng đến việc cầu bình an cho bản thân và gia đình, cầu công danh, cầu
tài lộc và cầu để tai qua nạn khỏi, thoát được bệnh tật.
Tiểu kết chương 3
Các giá trị của lễ hội Phủ Dầy đã có tác động/ảnh hưởng tới các mặt cơ
bản đời sống văn hóa xã hội các nhóm cộng đồng cư dân (nhóm cư dân địa
phương, nhóm cư dân thập phương, nhóm cán bộ địa phương). Thông qua số
liệu thống kê tại địa phương Phủ Dầy, nơi diễn ra lễ hội, cho thấy rằng, sự tác
động của các giá trị lễ hội tới mọi mặt đời sống của các nhóm cộng đồng cư dân
là có những khác nhau:
Đối với nhóm cộng đồng cư dân địa phương thì giá trị kinh tế xã hội đã

tác động rất mạnh mẽ tới đời sống của họ. Thông qua lễ hội Phủ Dầy, người
dân nhóm cộng đồng địa phương đã tổ chức các hoạt động cung cấp dịch vụ


18

cho du khách thập phương. Việc cung cấp dịch vụ này đã tạo ra: thứ nhất, công
ăn việc làm cho cộng đồng cư dân địa phương; thứ hai, nó tạo ra nguồn thu
nhập cho không chỉ các hộ gia đình, mà còn cả nguồn ngân sách cho địa
phương cấp xã, huyện. Hơn thế nữa, chính số tiền thu được từ hoạt động lễ hội
Phủ Dầy này còn được tái đầu tư cho các công trình phúc lợi của địa phương
như: điện, đường, trường, trạm. Lễ hội cũng tác động tới đời sống sinh hoạt của
nhóm các em học sinh của địa phương trên nhiều phương diện khác nhau, đặc
biệt là công việc học tập. Tuy nhiên, con số khảo sát lại cho thấy những tác
động/ảnh hưởng xấu của lễ hội tới các em gần như ở mức độ rất thấp. Trong khi
đó, nhu cầu tìm hiểu lịch sử truyền thống, vui chơi giải trí, cố kết cộng đồng lại
đóng một vai trò nhất định đối với đời sống sinh hoạt của các em.
Đối với nhóm cộng đồng cư dân thập phương, các giá trị của lễ hội Phủ
Dầy vẫn luôn đóng vai trò quan trọng tới đời sống văn hóa xã hội của họ. Tuy
nhiên, trong bối cảnh hiện nay, tâm thức, nhận thức và cách ứng xử của nhóm
cộng đồng cư dân này có nhiều thay đổi. Chính vì vậy những tác động của giá
trị lễ hội Phủ Dầy tới nhóm cộng đồng này cũng có nhiều mức độ khác nhau.
Nhưng, căn cứ trên số liệu cho thấy, các giá trị của lễ hội Phủ Dầy vẫn có tác
động mạnh mẽ tới đời sống của nhóm cộng đồng cư dân này.
Chương 4
NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA CHO LỄ HỘI PHỦ DẦY
TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG
4.1. Các nhân tố tác động đến sự biến đổi giá trị lễ hội Phủ Dầy
hiện nay
4.1.1. Nhân tố lịch sử

Nhân tố lịch sử đã có tác động mạnh mẽ tới các hoạt động tâm linh nói
chung và lễ hội nói riêng. Trong đó lễ hội Phủ Dầy không là một trường hợp
ngoại lệ. Bản thân mỗi một tôn giáo, tín ngưỡng cũng như lễ hội gắn liền với nó
đều có lịch sử của riêng mình, đó chính là quá trình/diễn trình phát triển, từ lúc
hình thành, phát triển, thậm chí tiêu vong hay thăng trầm của bản thân loại hình
(tín ngưỡng, tôn giáo, lễ hội)
4.1.2. Nhân tố tôn giáo - tín ngưỡng
Bên cạnh việc lễ hội Phủ Dầy chịu sự tác động của lịch sử, thì bản thân nó
cũng chịu sự tác động của các tôn giáo tín ngưỡng khác cùng tồn tại và phát triển
trong một nền văn hóa nhất định. Sự tương tác giữa các tôn giáo, tín ngưỡng ở
Việt Nam nói chung và giữa Đạo Mẫu với các tôn giáo, tín ngưỡng nói riêng sẽ
tạo nên hai xu hướng rõ rệt: dung hòa - phát triển; triệt tiêu - loại bỏ nhau.


19

4.1.3. Nhân tố chính trị - hệ thống quản lý nhà nước
Đây là nhân tố quan trọng quyết định đến sự phát triển thăng trầm của các
tôn giáo, tín ngưỡng nói chung và tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói riêng, trong
đó có lễ hội gắn liền với nó
4.1.4. Nhân tố kinh tế
Các hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng, lễ hội ở Việt Nam luôn được xã hội
coi trọng. Để đảm bảo các hoạt động của tôn giáo, tín ngưỡng, lễ hội thì kinh tế
là một nhân tố tiên quyết đảm bảo sự vận hành của cả một hệ thống nghi lễ.
4.1.5. Nhân tố cộng đồng
Đây có thể được coi là một trong những nhân tố quan trọng nhất có sức
ảnh hưởng trực tiếp đến sự tồn vong của mỗi tôn giáo, tín ngưỡng và lễ hội
không chỉ ở Việt Nam, mà cả đối với các nước trên thế giới
4.2. Những xu hướng phát triển và biến đổi của lễ hội Phủ Dầy
4.2.1. Xu hướng phát triển của lễ hội Phủ Dầy

Trong bối cảnh hiện nay, các lễ hội cổ truyền nói chung và lễ hội thờ Mẫu
Tứ phủ nói riêng đang chịu sự tác động mạnh mẽ của quan niệm và bối cảnh
kinh tế, chính trị, xã hội hiện nay.
4.2.2. Xu hướng biến đổi của lễ hội Phủ Dầy
Bên cạnh xu hướng phát triển có tính chất kế thừa từ lịch sử của lễ hội thờ
Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng, còn có xu hướng biến đổi
của nó trong bối cảnh hiện nay và tương lai.
4.3. Một số vấn đề đặt ra đối với việc bảo tồn, phát huy giá trị lễ hội
Phủ Dầy trong đời sống văn hóa cộng đồng
Thông qua những đánh giá thực trạng, tác động và xu thế vận động, biến
đổi của lễ hội Phủ Dầy, chúng tôi xin đưa ra những vấn đề đang đặt ra với việc
bảo tồn, phát huy giá trị của lễ hội này trong bối cảnh đương đại và tương lai.
4.3.1. Vấn đề đặt ra đối với việc bảo tồn giá trị lễ hội Phủ Dầy
Lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng cũng mang
trong nó rất nhiều các giá trị văn hóa tâm linh truyền thống. Tuy nhiên, các giá trị
ấy cũng đang đứng trước những thách thức về nghịch lý hay mâu thuẫn bảo tồn.
4.3.2. Vấn đề đặt ra đối với việc phát huy giá trị của lễ hội Phủ Dầy
Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa luôn là bài toán giải quyết các
mâu thuẫn đầy nghịch lý. Bảo tồn thì khó phát triển vì làm biến đổi các giá trị;
và ngược lại, phát huy thì khó bảo tồn các giá trị nguyên gốc. Vì vậy, để vừa


20

bảo tồn và vừa phát huy chúng ta cần xác định các vấn đề đang được đặt ra
trong bối cảnh mới.
4.4. Một số khuyến nghị về giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị của lễ
hội Phủ Dầy
4.4.1. Nhóm giải pháp bảo tồn chung
Giải quyết mối mâu thuẫn, nghịch lý giữa bảo tồn và phát huy giá trị bằng

cách: lựa chọn những giá trị đặc thù (tinh hoa) để bảo tồn và thay đổi những
yếu tố không phù hợp với phát triển cho phù hợp với bối cảnh và nhu cầu của
đời sống hiện đại.
4.4.2. Nhóm giải pháp bảo tồn cụ thể
Giải pháp trong việc bảo tồn các giá trị tín ngưỡng tâm linh của lễ hội Phủ
Dầy, chúng ta cần bảo tồn nguyên gốc các giá trị tinh hoa có tính chất cốt lõi.
Bằng cách, nghiên cứu, sưu tầm tài liệu gốc, cũng như khai thác tối đa tri thức
dân gian của những người cao tuổi tại địa phương.
4.4.3. Nhóm giải pháp phát huy giá trị lễ hội Phủ Dầy
Đối với vấn đề phát huy giá trị của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn
hóa cộng đồng trong bối cảnh kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội…, cần phải chỉ
ra được hoàn cảnh cụ thể, thực trạng hiện nay.
Tiểu kết chương 4
Vai trò của lễ hội Phủ Dầy đồi với đời sống văn hóa cộng đồng được thể
hiện trên các phương diện: đáp ứng nhu cầu tâm linh của cộng đồng; cố kết
cộng đồng, tình làng nghĩa xóm; giáo dục truyền thống cộng đồng. Những vai
trò đó của lễ hội Phủ Dầy đã đảm bảo những nhu cầu cần thiết cho đời sống văn
hóa của cộng đồng người Việt Nam nói chung và người Việt ở châu thổ Bắc
Bộ/sông Hồng nói riêng. Những vai trò của lễ hội Phủ Dầy sẽ luôn song hành
cùng cộng đồng cư dân trong đời sống văn hóa của họ và sẽ tiếp tục được phát
huy trong tương lai.
Những đặc trưng cơ bản của lễ hội Phủ Dầy như: gắn liền với đời sống
nông nghiệp lúa nước, mang đạm chất đa thần, mang tính cộng đồng cao, mang
nhiều nét lễ nghi cung đình và mang tính thời đại. Tất cả những đặc trưng đó,
đã làm nên một lễ hội Phủ Dầy có những đặc trưng chung của lễ hội dân gian
truyền thống Việt ở Bắc Bộ, nhưng đồng thời cũng có những dấu ấn riêng biệt,
đặc thù so với các lễ hội khác.
Những nhân tố: lịch sử, tôn giáo - tín ngưỡng, chính trị - hệ thống quản lý
nhà nước, kinh tế, cộng đồng đã có những tác động mạnh mẽ đến sự thay đổi

21

các giá trị của lễ hội Phủ Dầy. Việc nhận diện những nhân tố cụ thể này là rất
cần thiết, để chúng ta có thể chỉ ra được nguồn gốc, nguyên nhân của sự biến
đổi của các giá trị lễ hội Phủ Dầy trong lịch sử phát triển nói chung và bối cảnh
đương đại nói riêng. Những nhân tố này cho thấy sự tác động của nó tới lễ hội
Phủ Dầy và làm biến đổi các giá trị như thế nào. Những nhân tố này không chỉ
tác động đến các giá trị của lễ hội Phủ Dầy nói riêng, mà còn tác động mạnh
đến các giá trị của lễ hội dân gian truyền thống ở Việt Nam nói chung.
Nhận diện ra xu hướng phát triển, biến đổi của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ nói
chung và lễ hội Phủ Giầy nói riêng là hết sức cần thiết. Để từ đó đưa ra được
những dự báo giải pháp bảo tồn và phát triển trong bối cảnh đương đại. Có thể
nhận thấy rằng: xu thế vận động, biến đổi của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ luôn chịu
sự chi phối của giá trị truyền thống và những yếu tố, quan niệm mới của bối
cảnh thời đại. Xu thế vận động thích ứng với bối cảnh hiện đại luôn diễn ra và
trở thành tất yếu đối với các sinh hoạt văn hóa nói chung và hoạt động lễ hội
Phủ Dầy nói riêng.
Giải pháp bảo tồn và phát triển đổi với các giá trị của lễ hội Phủ Dầy luôn
cần phải có sự tham gia góp sức, chung tay của toàn bộ cộng đồng, trên nhiều
lĩnh vực, phương diện khác nhau của đời sống xã hội. Trong đó nổi bật lên sự
tham gia của nhóm ba nhà: nhà quản lý, nhà khoa học và người dân. Đặc biệt là
cần sử dụng nguồn nhân lực: sức người, sức của dựa trên cơ sở quy chế thỏa
thuận rõ ràng. Khi có được bộ quy chế vận hành dựa trên cơ sở đồng thuận của
toàn bộ cộng đồng, thì việc quản lý, tổ chức, vận hành lễ hội sẽ rất hiệu quả,
bền vững và đóng góp những giá trị tích cực cho cộng đồng xã hội.
KẾT LUẬN
Nghiên cứu và đánh giá những tác động/ảnh hưởng của lễ hội Phủ Dầy
tới đời sống văn hóa cộng đồng là một việc làm thiết thực và cấp bách trong bối
cảnh hiện Việt Nam hiện nay. Căn cứ trên những lập luận, số liệu thu thập được

dưới dạng định lượng và kết quả phỏng vấn sâu dưới dạng định tính, chúng tôi
xin đưa ra những kết luận sau:
1. Những nghiên cứu của các học giả đi trước đã trở thành nền tảng khoa
học quan trọng vừa mang tính lý luận vừa mang tính thực tiễn cao. Những
nghiên cứu ấy không chỉ cung cấp nền tảng lý luận, phương pháp nghiên
cứu…, mà còn cung cấp một khối lượng kiến thức, quan điểm nghiên cứu cho
chúng tôi thực hiện nghiên cứu này.


22

Trên cơ sở những vấn đề đã được giải quyết, giải quyết chưa thấu đáo
hoặc thậm chí bỏ ngỏ…, đã được tác giả của luận án khai thác, kế thừa và tìm
ra những khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu, tìm hiểu. Nền tảng tri thức
nghiên cứu này đã trở thành bệ đỡ quan trọng cho chúng tôi thực hiện hiệu quả
luận án với nội dung: đánh giá tác động của giá trị lễ hội Phủ Dầy tới đời sống
văn hóa cộng đồng. Những tác động của đời sống cộng đồng tới các giá trị của
lễ hội Phủ Dầy trong bối cảnh hiện nay.
Qua những nghiên cứu của các học giả đi trước, chúng tôi nhận thấy rằng
chưa có nhiều công trình (rất ít, thậm chí chưa có) đề cập, nghiên cứu đánh giá
sự tác động, ảnh hưởng của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng.
Đặc biệt là những giá trị của lễ hội này ảnh hưởng tới đời sống văn hóa của các
nhóm cộng đồng cư dân (nhóm cộng đồng địa phương, nhóm cộng đồng khách
thập phương). Chính vì thế, chúng tôi đã hướng nghiên cứu của mình vào vấn
đề này.
2. Các khái niệm cơ bản về lễ hội, lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ… được xây
dựng cùng với hệ thống lý thuyết về lễ hội, đời sống văn hóa cộng đồng, giá trị
văn hóa, hiện tượng xã hội tổng thể. Trên cơ sở hệ thống khái niệm và lý thuyết
này, khung lý thuyết phân tích về sự tác động, ảnh hưởng của lễ hội Phủ Dầy
tới đời sống văn hóa cộng đồng được xác lập. Đó là mối quan hệ biện chứng,

tác động qua lại giữa đời sống kinh tế - chính trị - xã hội với với lễ hội Phủ Dầy
và đời sống văn hóa cộng đồng.
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ được định hình trên cơ sở tín ngưỡng thờ
Nữ thần và Mẫu thần của dân gian Việt Nam truyền thống. Trải qua thời gian
và cùng với sự phát triển của xã hội, tục thờ thần Mẫu đã tích hợp tư tưởng tôn
giáo đương thời (Phật, Đạo, Nho) mà hình thành tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ.
Đến thế kỷ XVI, thần điện của tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ xuất hiện vị thần
chủ Liễu Hạnh và trở nên hệ thống, chặt chẽ và bài bản hơn. Lễ hội thờ Mẫu Tứ
phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng là sự kết tinh, biểu hiện rõ nét nhất
của tín ngưỡng thờ Mẫu này tới đời sống tâm linh cộng đồng.
Lễ hội Phủ Dầy được tổ chức có quy mô hoành tráng và hội tụ những
bước cơ bản của một lễ hội cổ truyền dân gian Việt Nam. Lễ hội Phủ Dầy, với
các bước cơ bản nói chung và các bước đặc thù nói riêng của lễ hội thờ Mẫu Tứ
phủ được sáng tỏ. Đặc biệt nghi lễ hầu/lên đồng được coi là linh hồn, trung tâm,
biểu hiện đặc sắc của lễ hội Phủ Dầy. Từ đó tạo ra hệ thống vai trò, đặc trưng
của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng tác động tới
đời sống văn hóa cộng đồng cư dân Việt ở vùng châu thổ sông Hồng và trên cả
đất nước Việt Nam. Lễ hội sinh ra từ nhu cầu của cộng đồng, đáp ứng nhu cầu


23

của cộng đồng và từ đó nó có những ảnh hưởng/tác động đến đời sống văn hóa
của cộng đồng.
3. Lễ hội nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng luôn tạo ra các giá trị hoặc
hệ thống các giá trị đối với đời sống văn hóa cộng đồng. Lễ hội Phủ Dầy với các
giá trị của loại hình sinh hoạt tâm linh đã được chỉ ra một cách rõ ràng. Trong đó,
nổi bật lên là các giá trị cơ bản như: giá trị tín ngưỡng tâm linh, giá trị giáo dục
truyền thống lịch sử, giá trị thẩm mỹ nghệ thuật, giá trị kinh tế xã hội. Mỗi một
giá trị đóng một chức năng, vai trò khác nhau đối với đời sống văn hóa cộng

đồng cư dân. Nhưng tựu chung lại, các giá trị của lễ hội Phủ Dầy đã được tạo
bởi/kết tinh từ những nhu cầu, mong muốn, nhận thức chuẩn mực của cộng đồng
cư dân Việt Nam nói chung và người dân ở châu thổ sông Hồng nói riêng.
Các giá trị của lễ hội Phủ Dầy đã có tác động/ảnh hưởng tới các mặt cơ
bản đời sống văn hóa xã hội các nhóm cộng đồng cư dân (nhóm cư dân địa
phương, nhóm cư dân thập phương, nhóm cán bộ địa phương). Thông qua số
liệu thống kê và phỏng vấn sâu tại địa phương - nơi diễn ra lễ hội Phủ Dầy, cho
thấy rằng, sự tác động của các giá trị lễ hội tới mọi mặt đời sống của các nhóm
cộng đồng cư dân là có những khác nhau:
Đối với nhóm cộng đồng cư dân địa phương thì giá trị kinh tế xã hội đã
tác động rất mạnh mẽ tới đời sống của họ. Người dân nhóm cộng đồng địa
phương đã tổ chức các hoạt động cung cấp dịch vụ cho du khách thập phương
trong lễ hội Phủ Dầy. Việc cung cấp dịch vụ này đã tạo ra: thứ nhất, công ăn
việc làm cho cộng đồng cư dân địa phương; thứ hai, nó tạo ra nguồn thu nhập
cho không chỉ các hộ gia đình, mà còn cả nguồn ngân sách cho địa phương cấp
xã, huyện. Hơn thế nữa, chính số tiền thu được từ hoạt động lễ hội Phủ Dầy này
còn được tái đầu tư cho các công trình phúc lợi của địa phương như: điện,
đường, trường, trạm... Lễ hội Phủ Dầy cũng tác động tới đời sống sinh hoạt của
nhóm các em học sinh của địa phương trên nhiều phương diện khác nhau, đặc
biệt là công việc học tập. Tuy nhiên, con số khảo sát lại cho thấy những tác
động/ảnh hưởng xấu của lễ hội tới các em gần như ở mức độ rất thấp. Trong khi
đó, nhu cầu tìm hiểu lịch sử truyền thống, vui chơi giải trí, cố kết cộng đồng lại
đóng một vai trò nhất định đối với đời sống sinh hoạt của các em. Nhưng thực
tế, những trường hợp cụ thể được phỏng vấn sâu lại cho thấy được sự tác động,
ảnh hưởng của lễ hội Phủ Dầy tới đời sống sinh hoạt của các em và gia đình.
Đối với nhóm cộng đồng cư dân thập phương, các giá trị thờ Mẫu Tứ phủ
vẫn luôn đóng vai trò quan trọng tới đời sống văn hóa xã hội của họ. Tuy nhiên,
trong bối cảnh hiện nay, tâm thức, nhận thức và cách ứng xử của nhóm cộng
đồng cư dân này có nhiều thay đổi. Chính vì vậy những tác động của giá trị thờ