Triet hoc va Khoa học tự nhiên Part1

I
QUAN H~ QUA L~I

GIÜ'A TRItT

KHOA HQC Tl] ~HlEN
PHAT TRttN

HQC

vA

TRONG QuA TRiNH
LICH sir

..

Khi chung ta BUY nghi d~ xem xet v'e giai tl}.' nhi~n,
thi trll'ac hgt chung ta th4y hi~n ra b1l'C tranh tong qnat .••,
Khi chung ta suy nghi de xe:n xet ve gi&i tl! nhien, velich sir
loai ngm'ri hay ve S\1' ho:;tt dQng tinh than cuta, thi tru&c het, chung ta tlÜ1Y hi~n ra mQt m6' chang chll
va t~1I nhfrng sQ'i day lien h~ va nhung tac dQng qua 19-i Iffil
nhau, trong d6 khöng co cäi gi la van y ngnyen nlm cu, va:
dung ngnyen chü cu, ma tat ca den v~n d(mg, bien h6a, sinh
thanh va tien vong. Nlm vi}.y la tru&c het chung ta thay buc
tranh tong quat, trong do nhfrng chi tiet van con illÖ" nh:;tt
it nhien ; chung ta chu y den sv v~n dQng, den sv qna di)··
tu cro nay sang cai khac, d~ nhung l1loi lien h~ nhien hO'n la,

y den cai dan~ v~n dQ!1g, dang q~ dQ va dang lien M·

veri nhau. Cac11 nl19-n xet th(; gi&i mQt cach ngnyen thuy, ngay
thO', nhung can ban la dung ay, la cach nh~n xet cua cac nha
triet hQc Hy-l:;tp tho'i co, va ngm'ri dan tien dien d~t auQ'c ri),
rang cach nh~n xet ay la Heraclit:
l11Qi v~t deu ton t:;ti,
»hung aong thö-i l:;\i khöng ton t:;\1vi, IllQi vi}.t (Ien tröi di, illQi
v~t deu dang kh6ng ngtrng bien h6a, sinh thanh va lien vong.
<0..,u

F. Engen, Chong Bl1yrinh. Nha xnat bä,n'
S\!, thh, Ha-Jl{li, 1§6@, tr. 33 - 34.
4'1'


I
Trong triet hQc nay (triet hQc Hy-l~p - NguM sog.n), tu
duy bi~n chung mai xuat hi~n vai tlnh c1dit thu"an phac tv
nhien cÜa no, nochua bikhuaydl,1c bai nhüngtr6-ng~i
dang yeu
ma chinh chÜ nghia sieu hinh cÜa the ky XVII va XVIII Becan va Locca & Allh, Vönpha & Duc - da tv t~o ra va dung
ile tv ngan chi;i.n c~n dm'mg tien tu S\l' hieu biet cai cä bi~t den
sv hieu biet cäi toan tU, den SI.1'thau suot moi lien h~ pho
bien cÜa S\l' v~t. Chinh vi ugu()'i Hy-l~p cl~ua dal to-i trinh ClQ
mo x~, phau tich t11(;giai tl.l nhien, cho nen hQ hay con quan
ni~m the giai tv nhien uhu mQt chinh the va xem xct chinh
the ay trong toan bQ cÜa no. Moi lien M pho bien gifra cac
hi~n tUQ'ng t\f nhien chaa dugc chung 11linh trong chi tiet ;
aoi vai ngm'ri Hy-~~p, moi lien M do la ket qua cÜa Ln,lC giac
. trvc tiep. Do chinh la thieu sot cÜa triet hQc Hy-l~p, vi thieu
sot da, sau nay no bUQc phai nhuo-ng buac cho nhüng cach

1

mai chi lh4y dU'Q'cbirc tranh lbng qual nhU' vliy nen

1!
!

l'

I
j;

j;

tub..J .sieu hinh. Do la ly do thir nhat

yf;
eiL..~

~~~hU
~
•

~d:

..

~vW
~

ngu&i I-Iy-l~p neu 110 mÜon truy

cuu lich sir pilat sinh va

hI~ l"-t
I • -phät trieIl cÜa I1hfrng
F'
I I1guyen ly pho bien cÜa 110 ngay nay.

~~

~~&d
.

.48

}if~·~

.•

mangdru dä che t~o dugc mQt cäi nMt quy, rnQt ban da
d:\ic bi~t v-e dat lien va bien, va nhieu dl,1ng Cl,1thien van. Pilaga la mQt nM toan hQc.

.....

l
nghin
hQc lo~i

Hy-l~p,
da coquan
m:hnsau
mong,
nay n&
hau vehetclIa'triet
tat ca cac
the giai
nay. vaDodang
<1&,
khoa hQc ]y lu~n ve tv nhien cung khong the khong tr& l~i

~vai

Nhfrng triet gia Hy-l~p co d~i dau tien dang thai ding ~
la nhfrng nha Mc hQc : Tatet la mQt nM hinh hQc, ong da
xac dinh ding mQt nam la 365 ngay ; theo nhU' nguai ta truyen .
l~i thi ong d'a doan truac dugc mQt lan nMt thl1C. Anaxi-

F. Engen, Phep bi~n chirng cua
tv: nhien, NM xuat bän SI! tMt,
Ha-nQi, 1963, tr. 79 - 80.

-

.

,

F. Engen, Phep bi~n chl'rng cua t"

nh;en. NM xuat ban Sv tMt, Ha-nQi,
1963, Ir. 294 va 299;

voo thanh tvu cÜa dan tQc nho he ma rrang l\fc vasv ho~t dQng
ve mQi mi;i.t da t~o ra cho no ll1Qt dia vi ma khöng mQt dan
ve khac
nhi(\u colin~l
chung trong
ta phai
l~i
uac dugc
lich -]uon
sir cualuon
nhantro-lo~i.
tQc nao
the v\!'c
mongkhac,
Nhung ly do th{l hai chinh la vi trong cac hinh thuc muon

~hinh .
'fi.;..;

trong
eb d,..i,
tri~t hQc
dbng
cOng 1~fl4I ~\k
Vi
lrongthaib1l'ac
dhu cac

nhtnnhathirevä
108n
bQ thai
lV nhien
cac: nh8 khoa hQc lQ' nhien.
~:::.
,,v.NI~

ArixtaccO' ngll&i Samot, hai tram bäy muai nam truac cöng
nguyen da dua ra thuy~t Oopecnlch lJ~ irai dCit ud lJ~ mij.t trai. ..
Bemdcrit da dua ra d\!, doan ding Song Ng1n-hd chuyen cho
chung ta änh sang lien hgp cua hang ha sa so cac vi sao nh6 ...

nhin khac,.:. Nhung chinh d6, cung la tinh chat han han cÜa no
'so vai tat ca cac dich thÜ sieu hinh sau nay cÜa no. Neu noi
ve chi tiet, chÜ nghia si eu hinh co ly hO'n nhüng ngu&i I-Iy-l~p
thi ve toim the nhüng ngao'i Hy-l"lp l~i co ly hO'n chÜ nghia

Nh1l'ng du dä nam dung Unh eh41 ehung cüa 108n bQ
bire tranh cAehi~n t1l'c;mgd~n th~ nao di ntra, cach nhin
l1yvAn khöng du d~ giäi thich nh trng chi tit1t Ut thanh
t08n b{l bire lranh,4y ...
•......

'\'

Nhung du dä mim dung tinh chat chung cua toan bQ buc
tranh cac hi~n tugng den the nao di nüa, cach nhin ay van
khöng du de giai thich nhfrng chi tiet ket thimh toan bQ buc
tranh ay ; va chung 11aO chung ta chun giai thich noi cac

chi tiet thi chung ta ciirig chua the co mQt quan ni~m ro r~t
ve buc tranh chung dugc. Muon nh~n thuc dugc nhfrng chi
M t\l
tiet ay, chung ta bUQc phäi tach' no ra kh6i moiJien
4MQH

:40

.


nhien hay lich sir cua no va phäi nghien r;lw no tilng cm mQt
ve Unh chat cua no, ve nguyen nhan vii ket qua 1'ieng cuano, V.V ••• Truac het, GO10.nhi~m v\lnghien cuu dia khoa hQc
t\l' nhitm va lich sir, Ia nhfrng nganh nghien cuu 1110.
nguai HyJQ.Pthai co dien, v&i nhfrng Iy do ratchinh dang. chi d~t vao
mQt dia vi plnJ, vi tru&c tien hQ con phUi thu th~p tai Ii~u
dä. T1'uac het phäi t~p hQ'p nh frng tai Mu ve giai Lt.l· nhien va
v~ lich sir den mQt muc Dao do, roi In&i co thc chuyen sang
philn tich ph€: plu'm, so sanh hay chia 1'a tl'rng h:~mg,tirng thu,
tirng lo~li. Nhfrng hieu bi;h sa b<) Clla khoa hQc chinh xac ve
t\l' nhien chi den thm ky Alecxandri 111o·idugc nguoi Hy-IQ.p
phAt t1'ien va ve sau, trong thai Trung co, (lugc ngum A-1'Q.p
phat trien thtnn ; v-hung khoa hQc h.l nhien chan chinh thi chi
mai bat dau ti'r ntra cnoi the ky XV, tuc Ja thai ky ma tu dö
khoa hQc ay mai bat dan tien trien v&i 111<)tloc di) khöng
ngirng tang len.
F. Engen,
biln SI!

,

i
j

II
I

,I·

Thu F. Engen gIri C. Mäc ngay 30
thang 5 nÜm 1873. Trong C. Mäc ~la
F.- Engen, Tilu' tir Chr;Hl [pc,: M,.
1953, tieng N ga,

Hl'l-ni)i,

1960,

tt·.

Vi~c nghi~n c1i:u v~ chi ti6t b1i:c tunh chung ve th6giÖ'i la nhi~m v~ cüa khoa hf,lc t1;1"
nhien.
'-

F. Engen, Ghong -Buyrinh, Nhii xua!
Mn SI! thQ.t, Ha-ni?i, 1960, tr. 93.

Boi tUQ'ngcua khoa hQc t\l' nhien 10.v~t chat dang v~n dQng,
1:\ cac v~t the. V~t the khöng tach 1'01khöi v~n dQng : chi co
the nh~n thuc nhfrng hinh thuc va d1img cua v~t the t1'ong

vi;ln dQng ; khöng thc noi gi ve nhfrng vQ.t the ngoai S\l v~n
f:J

50

283.

c

34.

Vi~c chung mil1h nhfrng S\l' bien chuyen va lien M ca bi~t
cua cac m:\t xich nhö nhilt trong sgi day chuyen cua ton tQ.i
chinh la nQi dung cua khoa hQc t\l' nhien.

LI'.

.vi~c.phän giÖ'i t11 nhien ra thanh nhO'ng hO phtn cA
hi~t va nghi~n cu:u chung v~ chi ti6t la di~u ki~n cO'
bän cho nhfrng ti(!n bO khbng lö 'mll b6n th6 k,
vl'ra qua da d~t dll'f)'c trong vi~cnh*n th1i:c giÖ'i 11,.1"
.nhi~n •••

Ghong -Buyrinh. Nila xUIl!J

th~t,

d<)ng, ngoai mQi qnan M v&i nhfrl1g v~t the khac. Chi t1'ong
vQ.n dQng vi1ltthe 11161
bQc I<)1'a n6 la cai gi. Cho nen khoa hQc

tl;1'nhien nh~n thuc v~t the chi häng c~ch xet chung trolJg
moi quan h~Ian nha,u cua chung, trong v~n dQng. Nh~n th(:re
nh'rng hinh thuc khac nhau cua v~n dQng ding la nMn thuc
v~t the. Nhu v~y, SI;r nghien cuu nhfrng hinh thuc khac nhau
uy cua V(1l1di}ng Ja deli lU'llng chu yeu cua khoa hQc t\l' nhien.

~
t

Vi~c phan giai tl;r l1hien 1'a thilnh nhfrng b1) ph:im ca bi~t.
vi~c tach cac qua t1'1nht\l' nhicl1 va sv v~t t\l' l1hien khac nhau
thimh nhfrng loQ.inhat dinh, vi~c nghien cun S\l' cau t~o ben
trong cua nhfrng v~t the hfru C(J theo cac h1nh thai giäi phAu
muön ve cua no, tiit ca l1hf:rngcäi d6 deu Ia nhfrng dieu ki~n
C(J ban cho nhfrng tien bQ kh<>ng10 ma bOn the ky Vlra qua
dä d~t (luQ'ctrong vi~c nMn thuc gi&i t\l' nhien.
F. Engen, Ghong -Buyrinh, NM xu~t
ban SI! th~L, Ha-ni)i, 1960, LI'. 34-35.

Vao thai ky d6 (thO'i ky Ph\lc hung-NgU'ui SO(ln) , ngay ca
khoa hQc t\l nhiel1 CÜl1gdnQ'c xay dl,rng Ien trong khöng kM
cach m:.mg chl1l1g va ban th:1n no cüng t1'i~t de cach m:;mg :
hä chäl1g phai n6 con phai gianh qnyen song cua no trong
dau t1'anh d6 sao ? Sat canh v&i cac vi nhän nguai Y 1110 dau
51


cho triet hQc c~n o:;1.i,khoa hQc tv nhien cüng da phäi cung
.dlp nhfrng ngu&i tu tiet cua no cho cac 10 thieu va ng\lc toi
cua Toa an Giao hQi. Va co mQt oißm o~c bi~t la nhfrng ngu&i

theo 0:;1.0Tin lanh (la han han nhfrng nguai theo 0:;1.0Gia-to
trong vi~c khung bO sv tv do nghien cuu giai tv nhien. Canvanh oa sai dot chet Xecve, luc ong nay sap sua phat hi~n ra
sv tuan ho an cua mau, bang Cäch nuang tuai ong trong hai
:tieng oong ho, con Toa an. Giao hQi l:;1.ichi can oot chet Gioocdano Bruno mQt cach giän clan la ou th6a man roi.
. Hanh OQngcach m:;mg lTiakhoa hQc tv nhien dung oe tuyen
bO sv oQc li}.pcua minh bang cal cach co thc uoi la l~p l~i cu
chi cua Luyte khi O!fgquang buc chieu chi cua Giao hoang vao
lua, chinh la vi~c phät h:'mh tac phäm bat hu trong ooCopecnich, ...:.-tuy vai mQt thäioQ de d~t va co the noi la chi trong
khi bap hoi, - oa thäch thuc ca uy quyen cua Giao hQi trong
cac van oe co lien quan den giai tv nhien. Kc tu hanh OQng
do, khoa hQc tv nhien bat oau ougc giäi phong kh6i than
hQc, m~cdu cUQc tranh chap län nhau gifra hai khoa ay ve
nhfrl1g van oe ca bi~t van con keo dai cho tai ng·ay nay va,
tro:Ug oau oc nhieu nguai, cUQcüailh chap do van chua ket
thuc. Nhung m~c du the, tu ngay 00, sv iphat trien. cua cac
nganh khoa hQc cüng tien dugc nhüng buac tien khong 10,
va da ngay c:'mg m:;1.nh.1fm, co the noi la ty l~ vai b1nh phuang
cua khoang c'ach (tinh theo thai gian) ke tu kMi diem. Hinh
rihu la tuc 06 can pMi chung minh cho thien h:;t biet ding tu
l1ay, sän phäm cao nhat cua v~t chat hüu ca, tuc la tri tu~
cua con nguai, tuan theo mQt quy lu~t v~n dQng ngugc l:;1.i
vai quy lu~t v~n dQng cua v~t chat vo ca.
F. Engen, Phep bien chii:ng caa
tl! nhUn, NM xuat bitn SI! th~t,

Ha-uQi,
52

1963,

tr. 41

-42.

\

I
f·

I
~ I

I

I

Vao cUDitMi ky ket thuc b61 nhfrng phat hi~n cua NiutO'Ili
va Linne, nhfrng nganh khoa hQc nay (ca 11Qc,thien van hQc•
toan hQC- Ngua; sot;ln) da d:;tt IDQlmuc dQ hoan chil1h nbat
dinh. Tren nhfrng net chinh, nhüng phuang phap tORn hf)c
can ban nbat da dugc xacdiuh : khoa hiuh hQc giäi tich th1:
chu yeu la nha cong lao cua Decacta, lögarit nh& cöng lao cua
Nepe, toan hQc vi phan va tich phan nha cong lao cua Lepnit
va co le cua ca Niutan nüa. Ta cüng co thc noi nhu the doi
vai khoaco' hQc cila cac the ran, ma nhüng quy lu~t chu yeu
da ougc xac minh mQt cach vinh vien. Cuoi cung la ~rong
khoa thien van hQc ve M thOng m~t traf; Keple dä phat minh
ra nhüng quy lu~t v~n dQng cua cac h:'l11htinh, con Niutan
thi da dung ve qual1 diem cac quy lu~tr:v~l1 dQng chung cua
v~t chilt ma tim 1'a cong thirc cua cac qllY lu~t v~n oQng ay.

Nhüng nganh khoa hQc LVnhien khäc thi con rat xa mai o:;1.t
t&i mirc oQ, du chi la sa bQ hoan chinh ay. Chi mai den cuoi
thai ky ay, khoa ca hQc cua cac thc löng va the hai mai dugc
nghien cuu chu dao han. [Törixenli, vai vi~c dieu tiet cac thac
nuac & nui Anpa]. Khoa v~t ly hQc, hieu theo dung nghia
cua n6, chua vugt khöi giai oO:;1.nphat trien dau tien cua
no, khöng kc khoa quang hQCJa ngfmh dä d:;tt oUQ'cnhfrng
Lhanh tvu d~c bi~t nhat, nh& co sv Idch thich cua nhüng nhu
cau thvc Lien cua khoa thien van hQc. Hoa hQc thi nh& vao
thuyet nhien to, mai thoat kh6i dugc tl1U~t luy~n vang. Khoa
dia chat thi van chira vugt qua dugc giai dO:;1.nphOi thai cua
khoang v~t hQc ; vi the nen hoan toan chua thc co khoa co
sinh v~t hQc. Cuoi cung la trong khoa sinh v~t hQc, ngu&i ta
chu yeu van con lam vi~c gorn g6p va phan 10:;1.i
mQt so l&n
tai li~u ve thvc v~t hQc, ve oQng v~t hQc cüng nhu ve giäi
phau hQc va sinh ly hQc hieu theo nghia hl;P' Khi do chua
thc noi den vi~c so S:1nh cac hinh thai cua S\i song vai nhau,
ho~c nghien cuu sv phan bO cua nhfrng hinh thai ay ve m~t
dia ly, nhfrng dieu ki~n khl h~u va dieu ki~n kMc cua S\i
53


ton t~i cuanhfrng hinh thai iiy. (y däy, nha cöng lao cua Unne,
chi co nganh th\lc v~t hQc va dOng v~t hQc la df.\.t'tai mOt
muc dO 'gan hoan chinh ..

F. Engen, Phep bi~n elllrng eua
tl! nhien, Nhä. xuat ban St.r th:}t.
Ha-nt)i, 1.963, tr. 42 - Mt ..

Nhu:ng d~c di~m cila thM d~i 4y lit sv hinh th/mh
m(lt th~ giai quan chungd(lC dao ma di~m trung täm
la quan nH~m v~:tinh ch4t hAt di hAt dich tuyl;t desi cua
thi~n nhi~n. Th~ giai quan do mäu' thuAn gay gKl val
unh ch4t tl'i(\t d~ dch mong lilC dllu cua khoa h(.H: tv
nhi~n.
"
. Nhung Mc di(~m cua thai Mi ay la Sl,rhiuh thanh mOt thC
giai quan chung oQc dao madiem
trung tam lit quan ni~m
ve fluh ehfit bU.t, di bat d(ch luyet doi cua lhUn nhiell. Khong
ke thien nhien dä hinh thanh bang eUch nao, nhung mQt khi
no da hinh thitnh roi thi trong suot thai gian no ton t;;1i, no
vloh vien khöng thay ooi. MQt khi do SI}:thuc day than bi,
"llrCla «SV thuc day ban dtm », ma vQ.n dQng, thi nhfrng hitnh
tinh va nhfrog v~. tinh cua no se tiep wc chuyen dOng theo
llhÜ:ng quy (l~o hinh bau dl,lc da (luQ'c quy dinh v1nl1 vien,
hay it nlÜlt cfing 13;cho .l(:,.ingay tQ.l1 the. Dlrng nguyen mot
chü vii khöng chuyen oQng, nhfrng vi sao van yen on Mim
mai lUai a vi tri cÜa no, ngöi nQ gift ngöi kia a vi tri ay nha vao
s(\"c hap dan cÜa v:;tu v~t ». Trai dat thi van mai mai khöng
thay doi, hoQ.c v1nh vien bao gia cfing van the, ho~c noi theo
mQt gia thuyet khac la ke tu ngay khai thien l~p dia, «narn
chau » hi~n nay «cua the giai » xua nay van ton t:;ti, va xua
.«

nay van c6 cung nhfrng nui ay, cung nhfrng thul1g lung uy,
nhu:ng con sorigay, khi hQ.u ay, cac cay co va cac dQng vQ.l
ay, trt'r phi ban tay con nguai da bien doi ho~c xe dich cli thi

khöng ke. Nhfrng Io~i thäo m(>c va dQng v~t sinh ra nhu the
n30 thi cu v1nh vien y uhu the khöng thay doi, caigiong
54

nhau Iuon luön sinh ra cal giong nhau,

va khi Linne cöng nh~n

rang mt)t döi khi co the t~o ra nhfrng giong mai bäng cach
lai giong, thi öng cam thay la da nhuQ'ng b(> nhieu larn röt
NguQ'c 1:;\1vai lieh sir cua nhän 10:;\i dien ra tl'ong th<'ri gian,
nguai ta chi thirn nhQ.n rang lich sir cua t\l nhien dan ra trong
khöng gian, nguai ta phu nh~n mQi S\l bien doi, mQi St;r phat
trien trong t\l nhien. Khoa hQc tl,l' nhien, lue dau cach mQ.ng
uhU' thC, dQt nhien dÜng tl'uac mt)t tl,1' nhien tuy~t doi bäo
thil, trong 06, - cho tai ngay t~n thc ho~c mai mai, - mQi
v~t tmac the nao thi sau cung van phäi nhU' the.
F.

Engen,

LI}:

nhien, NM. xuat ban S~r th~t,
Hä.-nQi, 19§3, tr. 44 - 45.

Pllep

bi4n ehirng

caa

Phät 8ung dllu tien chQC thiJ,ng cai quan ni~m ctrng
nhilc v~ tv nl1i~n 4y la phat minh cua CantO'. Phat minh
~y cung vlYi nhfi'ng phat minh dÖn d*p k~ ti~p sau d6
dä dua chung ta tra I-tli vai quan ditlm hi(ln chtrng cua
eae nha tri(\t hQc Cl) Hy.llJp nhung tren trinh dQ cao hO'n.
Phat sung dau tien chQc thung cai quan ni~m cung nhae
ve t\l' nhieIl ~lY, khöng phäi cua mQt nlul khoa hQc t\f nhien
ma dU) mQt nha triet hQc. Na~l1 1755, cuon Lieh sir pM thtJng
ceua LI! nhien va Ilhuytt
n6i v~ cac thUn the clla CantO' xuat
hi~n. Van de ve SV thuc day dlhi tien da bi g~t bö; trai dat
va tih d\ thai duO'ng M hi~n ra nhu ]a kit qua eua mi)t qua
trinh sinh tMnh trong thai gian. Neu tuy~t O;;1ida so cac nha
khoa hQc tv nhien

it co ac ciim doi vai tU' tuang

ma NiutO'n

da dien dQ.t häng mQt lai ca.nh cao nhu sau: «V~t ly hQc,
hay de phong sii'm hinh h9c !'" thi co Je h9 nlü'it d~nh da rut
m tu phat hi~n thien tai cua Canto' nhCrng Id;t luQ.n giup cho
hQ tranh kMi phiii di duemg vong lien micn, khöi phai mat
VÖ 80thi gia va cong 8trC trong nhfrng huang sai lam. Vi tl'ong
phat minh clla CantO' bao ham lehm diem cÜa tat ca mQi S1"
55

iien bQ sau nay. MQt khi trai aat la ket qua dia mQt qua trinh
hlnh thanh, thl tr:,1.ng thai dia chat, dia Iy va khi Mu hi~n
nay cua no, cay coi va suc v~t song tren trai dat, tat nhien
cung Ja ket qua cua mt)t qua trlnh hlnh thanh ; tat nhien trai
aat cung phai co rnQt lieh sir, khöng nhfrng mt)t lich sir trong
khöng gian - duai hlnh thuc S\l v~t nay dung ben cl;lnh mt)t
sy: v~t kia - ma COLlco ca mt)t lich Sl:rtrong thO'i gian - dum
hlnh thuc S\l v~t nay tiep tQc S\l v~t kia. Neu ngay tu luc
bay gier, nguai ta da cuO'ng quyet huang S\l tim toi theo con
duerng uy l thi ngay nay khoa hQc t\l nhien dä tien xa han
nhieu. Nhung triet hQc da dem l:,1.i cai gl tot? Tac pham cua
CantO' khöng dem IQ-iket qua ngay tuc khac, mäi cho tai ngay
roa sau d6 nhieu n~m LaplatxO' va HacxO'n phat trien nQi dung
cua tac phaIn ay va dem If}.icho no mt)t CO'sa chinh xac han
de chuan bi dan dan vi~c cong nMn « gi:i thuyet ve tinh van "..
Nhfrng cUQc phat minh ve sau dä dem l:,1.ithang 19i cho Uc
pham ay ; nhfrng phclt minh quan tl'Qng nhat trong so cac phät
minh ay In : S\l v~n dQng co hfru cac hang tinh ; S\l xac minh
rang co mQt moi trm'mg co gUC can trong khoang khong gi an
cua vu trQ ; S\l xac nh~n, nha phän tieh quang pM, Unh d{')ng
nhat hoa hQc c\Ia v~t chat trong vu trQ va S\l ton tt;li cua eilC
tinh van chay trang theo olm gia thuyet ma truac kia CantO'
da dua ra ...
Nhung chua chac 1a da so cac nha khoa hQc t\l nhien cung
nh~n thuc dugc inQt cach nhanh ch6ng la co mau thuan gifra
quan ni~m cho rang trai dat co bien doi va hQc thtiyet cho
rang nhfrng CO' the song tren trai neu cai quan ni~l11 mai cham sinh ra cho rang t\l nhien khong
nh frng chi t15n tq.i m a dang hinh thdnh va di~l VOll{J, khöng co
dugc n:Qt S\l trQ' h.rc tu mQt phia khäc dem IQ-i.Khoa dia chat

hQc xuat hi~n va khöng nhfrng chi phat hi~n ra nhung IÜ'p
dat ke tiep nhau va xep thanh tang, m a IQ-icon phät hi~n ra
(, trong nhfrng lap dat ay co nhfrng vo cung va nhfrng bQ
xuO'ng con gifr l:,1.iduQ'c cua nhfrng con vi}t hi~n nay khöng

~

.

con nfra, nhung thsn cay, lä va qua cua nhfrng csy hi~n nay
khong con nfra. Ngum ta hat bUQc phai nhin nMn rang khöng
nhfrng chi trai dat noi chung ma ca cAi be m~t hi~n nay cua:
no vai ca nhüng cily coi va thli v~t song trtm miiit dat deu co.
rnQt lich Sl:r trong thai gian. Luc dau, nguai 1.a thira nh(m nhu
v~y mQt cach gUQ'ng g:,1.0,mien cuang. Thuyet cÜa Quyvie ve
cac cUQc bien doi cua trai dat, la mt)t thuyet dch In~ng tren
lai n6i, nhung thvc ra IQ-iphan d9ng. N6 dä dem thay the vi~c'
sarig tq.o dQc ~hat cua Chua bang. ~Qt 10:,1.1.
nhung hanh oQng
sang t:,1.0Hip cli lap llili nhieu lan va lily phep mau nhi~m lam
clQng l\lc chü yeu cua t\l nhi€m. Lien la nguo'i dau tien dua
Ie phai vao khoa dja chat hQc bang cach thay the nhüng
Sl.l d9t bien do tuy huog cun Chua tt;l.Onen, bang SI,r tac
d9ng tirng bUllc cua m9t cu<)c bien Cloichi}n~ cht;l.p C1W trai aat1•
Ran tat ca dc thuyet truac kia, thuyet cua Lien It;li cimg
khöng the dung hoa duQ'c vai giä thuyet ve tinh chat khöng
bien doi cua cac loai hfru ca. Thuyet ve S\l bien doi tung buac
cua m~t trai clat va cua tat ca cac dieu ki~n sinh ton, thhtr\lc
tiep dan den thuyet ve S\l bien aoi tung buac clla cac co: th&'
va S\l thich (mg cua cac cO' the vai mQl moi truang c6 bien cloi,

dan den thuyet ve S\l bien aoi cua cac giong Joai. Nlmng
truyen thong Idlong nhung chi 1a m9l SlrC mQ-nh trong qiao
hQi Gia-tö, rna cung con la mQt suc nu=.tnhtrong khoa hQc t\l
nhien nua. Trong \lhien nam, chinh Lien cung khöng nhi}n
thay S\l mau thuan d6, cac 00 d~ cua öng 1Q-icilDg khöl~g thay.
Dieu ay chi c6 the giäi thich duQ'c, neu ta thay rang VaG th01
ky ay, S\l phän cöng na c6 mQt dja vi chi phOi trong khon hQc

1. Kbuyt';t diem cua quao ni~m cua Lien,-it
nhat In dlrai binh
thl1c ban dliu,-Jii ä cho öng dä quan ni~m rang nhfrng 11,<: lu(;mg
tac dQng tren träi dat khöng bit';n doi, v~ chat cUlIg !11m v~
lU<7Dg. Theo öng, träi dat khöng the ngu Qi di du<)'c ; träi dat
khOng phat trien thco mQt huvng nao nhat din!,. mit chi bi~n
düi mQt cach rÖ'h?c va ngiiu nhien (Chu thfch CLla Engen) .
57


tv nhien, s\r phän cong ay it hay 11hieu dä h:;Ulche SI!hieu biet
va lam cho d~i da so cac nha nghien cuu khong co kha nang
nhin th1'iy toan di~n.
Tuy nhien, khoa v~t Iy l1Qc da co nhfrng tien bQ rat l&n,
nhfrng Sl;t'tien b<}ay 'da auqc ba ngu&i tong kCt Iq.i, hau nhu
la vao cung mQt HlC,vao nam 1842, mQt num quyet dinh doi
v&i nganh khoa hQc nay. Maye & HenbO'ron va Giun Cl Mansixtdä ch{mg minh sv chuyen hoa nhi~t nang thanh ca nang va
.cO'nang thanh nhi~t nang. Vi~c xac ainh duO'ng lugng ca näng
.cua nhi~t ela lam cho kCt qua ay thanh l1lQt vi~c khöng the
nghi ngo' augc nira. Cung trong thai ky ay, Gröva, - öng

ikhöng phai la mQt nha khoa hQc tl,r nhicn chuyen nghi~p !Da
Ht m<}ttrq.ng su ngmn Anh, - chi auc k<'ltl:;tinhung thanh t\l'U
khac nhau trong Unh V\l'Cvlilt ly hQc, va da chung minh ding
trong nhÜng dieu ki911nha't dioh tl1i tfÜ ca nhfrng cm nglr&i
ta gQi la h;rc v~t ly, l\1'c cO'gi&i, nhi9t, anh sang, ai911,tu va
ngay ca cai gQila h,rc haa hQc, deu co the bien tu cai nQ thanh
.cai kia ma khöng mat di mQt clult l\1'c nao ; nhu thc la trong
Huh Vl,lCv~t ly hQc, ong lq.i da chung minh lan nua lu~n de
cua Decacto' noi rang so lugng v~n dQng trong vu tr\lla khöng
thay Goi.Do do, cac l\l'cv;%tlykhac nhau ma tru&c kia augc nguui
ta coi co the noi la nhung «thu bat di bat dich» th1 ngay nay
da tro' thimh nhfrng hioh thai khac nhau clla mQt sv vliln dQng
va chuyen h?a tu mQt hinh thai nay thanh hinh thai kia theo
nhfrng quy lui}t nhat Uinh. Nguo-i ta dä g~t b6 dugc cai ngau
nhien trong S\l'ton t:;ticua mQt solugng Ivc v~t ly nay hay m<}tso
Juqng l\I'c vi;ttly khac la vi ngu&i ta da chung minh augc nhfrng
moi quan h9 lan nhau giua nhfrng so h.rgng ay va S\l'chuyen
hoa cÜa so luqng nay thanh so luql1g kia. Ciing nhu khoa lhien
van hQc truo'c kia, khoa vi;tt Iy hQc da bUQc ngu&i ta phäi cong nhQ.n riing chu trinh vlnh vien cÜa
vlilt chat dang v~n dt)ng la cai kct luliln cuoi cung cua khoa hQc.

Ke tu Lavoadie va nhfit. la ko tu DantO'n tr& di, hoa hQc
phat trien nhanh ch6ng mOt cach ky di~u da. tan cong tu mt)t
Im{mg khac V3.0nhi.Ing quan ni~m cii ve tv llhien. Xuat phat.
tu nhi.Ing chat vo ca, h6a hQc da t:;to ra dugc nhfrng hgp chat
treuc kia chi co th(; tim thay trong cac ca the song, nen no da
<;hung minh rang nhfrng quy lu~t hoa hQc la co gia tri Mi v&i
cac the huu cO' 11m cac the vö cO',va dä Hip lan cai h5 sau gii.Ia tv nhicn vo cO'va t\l' nhi€m hfru cO',cai h5

sau ma CantCIvan cho la khöng bao gi& co the vugt qua duge.
Cuoi cung, trong linh V\l'e nghien cuu ve sinh v~t ding
the, nhfrng cUQcdu lich va cac cUQc tha~n hiem khoa hQc ma
ngu:o'i ta da to chllc mQt cach cohQthong, nhl'i.t.latugifra theky
tru&c, vi~c nhung nha chuyen mOll da tharq, do tq.i cho mOt
dich chinh xac han nhi.Ing thuQc dia cÜa ngu&i Au & khap mQi
nO'itren the gi&i, ngoai ra nhi.Ing S\f lien bt) tl'ong khoa co sinh
vi,\t hQc, trong khoa giai phau hQe, va noi chung la tl'ong sinh
ly hQc, nhat la tu khi ngum ta sir dl,lng kinh hien vi mQt cach
co M thOng va tu khi nguo-i ta phät minh 1'a augc tc bao, tat ca nhung Vi9C ao da tieh luy dugc nhieu tai li~u l~hien
cho co the va can phäi äp dl,lng plnrang phap so sanh ... MQt
m:;i.t,nho- khoa dia Iy-vlilt ly so sanh, ngm'ri ta xac dinh augc
dien ki~n sinh song cÜa cac thvc v~t va uQng vlilt & cac vung
khac nhau ; m:;i.t khac, ngLr&ita so sanh cac khi quall dong
10:;l.icua cac cO' tho khac nhuu, va khöng nhi.Ing so sanh trong
tr::tng thai da trm'mg thanh ma eon so sanh trong tat eil cac giai
do:;tl1phat trien cÜa cac co' tho do. Vi~c nghien Clru ay cang
duqe tien hanh StlUva chiHh X::1Cbao nhi€m, thi no l:;ti dll1g
l:hn s\lP do cai hQ thong eung nhik ve mt)t tl,l' nhien hfru cO'
bat di bat dich. Khöng nhfrng muh gi&i giua cac giong dQng
v~t va th\fC vlilt khac nhau ngay cang bi xoa bo dan dan, ma
nguo'i ta l:;ticon tim thay nhfrng con thu m6'i nhu: amphiöxuyt1
1. M(>t con v~t uM giong nhu ca, dai dQ 5em, no la m(>t gi6ng
quä dQ gifra loai khöng xllO'ng va loai co xuO'ng (N.n.).
59

.58


. bien mflt, va tat ca cai gi ma nguai ta cho 1a co tinh chat vinh

vien, dä tr& thanh co the tien vong ; nguai ta dä chung minh

va Iepiaöxirenf
Ia nhfrng con iM, khöng hQ'p vai hat ky S\f'
phän Io~i nao truac kia ... ; va sau ctmg nguÖ'i tal~i con tim th8y
nhfrng ca thekhöng tM biet la thuQC lo~i th\fC v~t haythuQc lo~ri
dQng v~t nfra. Nhfrng thieu s6t cua khoa co sinh v~t hQc duQ'c Mkhuyet dan dan, khien cho chinh nhfrng ke ngoan co nhih
ciing bat bUQc phai thira nMn S\f giong nhau ky l~ gifra lich sir
phat trien cua the giai hfru ca n6i chung va S\f phat trien cua
mQt ca thc ca bi~t, d6 la SV! däy Arian2 dan nguÖ'i la ra khoi,
clii me cung. trong d6 hinh nhu truac kia khoa th\fe v~t hQc
va sinh v~t hQc eang ngay cang bj l:;tcloi. Co mQt dieu dc)i.ebi~t lahau nhu ciing vua vao !Uc Canta da kich cai thuyet ve tinh
eh3t vinh vien cua M thong m~t tr01, vao nam 1759,thi C.K

dng W nhien v~n dQng theo mQt sv bien hoa va
trinh bat di~t.

, Nhu the la clnlng ta dä tr& ll}i .vai cai quan ni~m cua cac nha
,sang l~p vi dl}i cua tri~t hQc Hy-l:;lp, cho rang S\l ton t:;ti cua
toan bQ t\l nhien, tu cAi nM den cai lan, tu h~t cdt den m~t troi,
tu nguyen sinh v~t den con nguai, Ia mQt qua trinh vinh vien
sinh va di~t, mQt 9\1 bien dQng khöng ngtlllg, mQt sv v~n dQng
va bien hoa bat tuy~t. Nhung ehi co mQt S\l khae nhau chu

Vönp.ba eüng t361 cong llin dau tien vao thuyet ve Unh cUt
c,o dinh clw cae 10ai va -eong bo thuyet dong döi. Nhung cai.
dieu ma Ö'öng ta chi la mQt S\f tien doan thien lai, thi da hinh
thanh vOl Oken, Lamac, Baue va sau do 100 nam, den nam
1859, thi dmle Dacuyn du'a vao khoa hQc mQt cach thang 1Q'i.
Hau nhu 'lrong cung mQt luc d6, nguÖ'i ta nMn thay ding co.

thc tim thay nguyen sinh ehi'IL va te baa - ma truac kia
nguui ta dä chung minh rang ch(mg la phan tu cau thanh cu6i
cung cua tat ca cac ca the - duai nhfrng hlnh thuc hfru cu
dan gilm nhat, song mQt cach aQc l~p. Va nhu the Ja, TIlQt m<1.t,
cai hO sau gifra tv nhien hfru ca va tv nhien vö ca da bi thu
h~p den muc toi thieu, mQt m~t khäc ngmyi ta dä xoa bb>
duQ'c mQt trong nhÜng tr& ng~i chu yeu cho thuyet dong döi
cua cac ca the. Quan ni~m rr.ai ve tl.l' nhien dä. duQ'c hoan thanh
tren nhfrng ner. chinh : the la tat ca cai gi c6 tinh ch;lt cung
nhäc da bi tieu tan, tat ca cai gi co l:llJh chat co dinh da
1. MQt ]o~i ca 16'n song duai sau song Amadon va CBrcdin, n6 th& khj thj Mug mang, khi thi Mng pMi (N.n.).
2. Thun thof!.i Hy-lt;lp. Al'ian la con gai Minoxcy. Chi ta da t1'<10ebÜ'
'rede mQt sqi diiy khien eho Tede c6 the tboat khöi me cung sau
khi uü giet eon qU,ai v~t. Sau d6, Tede l:;ti bö rai chi ö' dao Naxox(J:'
(B.T.).
60

möt chu

r
'd

:yeu la cäi ma & nguui Hy-l:;lp chi mai 1a mQt trl,l'C kien thien
tai, thi doi vai chung ta l~i1a ket qua cua nhfrng SI! nghien cnu
lthoa h<)c va t1wc nghi~m nghicm chinh, vr,1.do do, no the
hi~n duai möt hinh thnc xac dinh va sang to ho-n.. Tat nhien S\l'
chung minh häng t1We llghi~m cai chu trinh d6 khöng phäi
1a hoill1 toan khöng c6 thieu sot, nhung nhfrng thieu sot d6
th~t khöng dang ld~ so vai nhfrng dieu da aUQ'e xac dinh m(>t

cach chac chan va ml)i na:n nhfrng thieu s6t ay l:;ti duge !lin
~lan'bö khuyet. Va llt:n thC nflO ma Sl! chung minh l:;ti khöng
the co thieu sot & mQt diem chi tiet nay hay mQt diem chi
tH~t khae, neu nguoi ta nghi rang eUQc dai khoa hQc cua nhfrng
ngfmh khoa hQc chu yeu nhat, - khoa thien van hQc ve cae
hanh tinh, hoa hQc, dia chat hQc, - mai dUQ'e gan mQt tra:n
na:n, phuang phäp so sanh trong sinh 1y hQc moo duQ'c gan
115m muai näm, va te bao, cai hiuh thai ca ban ay cua hau het
tat ca sv phät trien cua sv song, mai auQ'c phät
.day chua day bOn muai nam! 1.

minh ra cach

F. Engen, PJHl.p bicn chung cua
t~r nhien. NM xuat ban SI! thQ,t,
IU-nQi 1963, tr. 47 - 55.

1. Do~n trieh l1ay eo thay Goi l~i mQt vai cho d\l'a theo ban
tieng Nga (C. Mac va F. Engen; To"n lq.p, t~p 20; tr. 350-355);
61


'" vao khoang thui gi an uy (rdra cHiu thc ky XIX~NglrtT!~
sOQ.n), khoa hQc t\1' nhifm kinh nghi~m
aa phat trien va d:;t.t
duge nhüng küt qua rl}'c rÖ' (len ll1U'Clam cho nguui ta khong
nhüng co the klÜic phl}C hoim to:'m duge Sl;t'thien c~n may m6ccua the ky XVIII, ma ngay han thun khoa hQc t\1' nhicn, nh&
ehung minh ouqe nhfrng moi lien M t<>n t'ili trong han th&n
giai tl}.' nhien giüa nhfrng linh vve nghien cuu khac nhau (CCf
hQc, v~t ly hQc, hoa hQc, sinh v:}t hQc, v.v.) ma dä hien tl?

kho'a hQc kinh nghi~m th.'mh khoa IH)c I)' lu~n, va nhu tong'
hqp nhfrng Ht qua dä 01;lt auqc ma du tr& thanh mOt M th6ngnh;ftn thuc duy v;ftt ve giai tv nhien. Khoa ca hQc cac chilt khi,
khoa hoa hQc hüu ca mai thanh hinh, mon hQc nay da l1in
lugt t1;l0ra ougc.,nhüng cai ma ngum ta gQi la hqp chilt hüu cO'
hang nhfrng v~t vo ~a, va nM do ma dä xoa hO augc dau vet
cuoi cung ve sv hi m~t cua nhüng hgp chilt hüu ca ay ; khoa
bao thai hQc; mQt khoa hQc hat dau co tu nam 1818 ; (1ia cha,t
hQc va co 8inh v~t hQc ; gicli phau so sanh cac th\fc v~t va
dQng v~t - tat ca nhfrng mon khoa hQc ay dä cung cap duge
nhüng tai li~u mai vai so 1mlng chua tung co. Nhung & ouy
ba phat minh vi d1;li da co y nghia quyet dinh.
Ph:.it minh thu nhat la chung minh ougc S\f chuyen h6a
eua nang lugng, bat ngu<>I1 tu S\f kham pha ra auang lugng
ca hQc ella nhi~t (do Röbe Maye, Giurl va Condinh) ...
... Phat minh thu hai, - m~c du sam han ve th&i gian,"la phat minh cua Saoan va Saluyden ra te bao hfru Cva lan len häng cach SiIlh soi ra ,ja phän hoa ...
... Phat minh vi 01;lithu ba ... la tien hoa lU~\l1 augc
Hin dllu tien xuy dvng len va trinh bay mQt cach co

Dacuyn
M thOng.

Nhb'

I.t ba phat
hi~n :vi'd\li do vii nhb' nh fing thanh<
10'n lao khäc cüa khoa hqc t.., nhien, ma nga y nay
da co th~ trinh bay m(H blrc tranh tong quat v~ toan b~
11}' nhien xem nhU' mt)t chinh th~ cd k~t bAng cac tai li~1J;
do chinh cac khoa hQc t\l' nhi~ri thl;rC nghi~m cung e4p••~

t1}'U

NM & ba phat hi~n vi d9i do va nho' nhfrng thanh tvu lan
lao khac eua khoa hQc t1.rnhien, ma ngay nay chung ta co the
vQ.ch ra tl'ong nhüng

neL chung

lien h9 gi fra cac qua trinh

va toan bi), khöng

cua

tv nhicn

trong

nhüng

moi

cac linh v~c

rieng bi~t, ma cll moi lien M giüa CllCHnh Vl.re rieng hi~t ily.
Do do, co thc trinh buy mQt huc tral1h tong quat ve toan hQ
t\l' nhien CO! nhu mi)t chinh thc co ket, duai
• m(>t hinh thuc
khä co M thOng, bang ellc tai li~u do chinh cac khoa hQc tlF

l1hien thl}'c nghi~m

dii cung dip cho.
F. Engen, Lu/vieh Phabach vd s(t
cao chung cua triel hQc c~ di'ln
lJirc. Nhit xuih ban Sv th~t, Hit-n(>i,.
1969, tI'. 58 - 59.

TrU'O'c kia, vi~e trinh bay mt)t b1're tranh tbng qUBt
nhU' th~ la nhiem V'Q. eüa eid gQi la tri~t hQc t1}'nhien.
Uu di~m va thi(!!u 80t eüa n~n tri~t hQc t\l' nhien ily •
Truac

kia, vi~c trinh

th(; la nhi~m

Vl}.

do chi co the lam nl1i~m
lien

M hiQn thvc

bay

mi;Jt buc

cua cai gQi la triet
Vl}.

tl'anh

tOl1g qual

nhu

hQc tl,r l1hien. Triet

hQc

uy bang cach thay the nhüng

moi

ma no chua biet, bm l1hÜng moi lien

M tu&ng"

tugng, khöng tU'&ng, bäng cach dung nhüng 1m cau bo sung·
vao nhfrng sv ki~n con thieu sot va bäng each hö khuyet nhüng

"I>

62

F. Engen, PhCp bi~/l eh/mg CUCl'
t(t nhien. NM xuat ban Sv th~t.
Hit-uQi, 1963,tl'. MB ....:310.

10 hang hi~n thl!C chi trong S\f tu&ng tUQ'og 00'0 thuan. Lam
nhu thC, triet hQc t\f nhien dii aua ra O!lgc nhieu tu tu&ng
63:


'I
co quan' M den nen. khoa hQc tl,l nhlen bi~11chung co tv. ginc
cung giong nhu nhfrng nha khöng tuerng chu nghia co quan
M den' chu nghia cQng san hi~n dl}.i.

thien tai, dä d\l doall duQ'c nhieu sv phat hi~n ve sau, nhung
,dong thai no ciing de ra nhieu cai nham nhi. Vao thai ky ay,
khöng thc nao Iam khac the duQ'c.
F.

Engen,

Sl.l'

cao

Ltltvich
chung
cua

P!ZC1bO:ch va
tritt
hpc co

di'en Buc, Nha xUftt. ban S1;l thiftt,

Ha-nQi, 1969,

t1'.

59.

F. Engen,.
Chong
Bllyi'infL
C.Mac va F. 'Engen, Todn tqp,
tieog Nga, l. 20, 11'. 11-12.

I'

I

Quan ni~m bif.\n chirng v~ ll! nhi~n
hQc ll! nhien tr& nen vö d1}.ng.

.Di nhien, neJjl triet hQc t1;l nhien cu tuy co bao harn it
wieu gia tri chan chinh va mam mong tot, nhung van
khöng .the th0a man cMng tao Nhu trong tac pham nay
,(lä trinh hay t1!ro-.qgt~n khuyet diem cua nen triet hQc ay,
',nhat la duai hinh thuc cua Hegen, 11'1khöng thira nh~n
.rang giai tv nhien phät trien trong thai gian va co Unh lien
t\lc. ma chi thl1ra nh~n do. 11'1SI! cung ton tl}.i cua cai nQ ben
cl}.nh cai kia. Sb di nhu the, mQt phan la do ban tMn M
thOng cua Hegen chi thira nMn SV phät trien lich sir cua
~'chung cua khoa hQc t\l nhien thai ay.

trit'\t

, . Nhung quan ni~m lich Slr cua Mac da giang cho triet hQc
mQt don chi tir trong liuh vvc lich sir, ciing hoau toan giong
nhu quan ni~m bi~n ch1'rng ve h.f nhien Mg 1,'1mcho mQi thu
triel hQc tl! nllien t.hanh ra vö d\lng, ciing nhll: khöng the co
auQ'c. Ngay nay, nhi~:n V\l er trong ca hai linh Vl,lCay deu
khöng phai Ja tuang tUQ'ngra nhfrng moi lien M tir trong
dau oc, ma la phat hi~n ra nhfrng mOl lien M 116tir trong
han tlÜln J;hfrng Sl,lthvc.
L!i!uich PllO'Mch ua S~l' cao
lritt hpc cC5 dien BLi:c,
xuat ban SI! lhq.l, Ha-I1Qi,

F.Engen,
c/UZllg

Nha
F. Engen, Chong Buyrinh, NM xuat
ban S1;l thiftt, Ha-nQi, 1960, tr. 17 -18
(lai t1;la vii:lt cho ba llin xuat ban)

dä lam cho

1969, tr. 77.

t

1

cib

Da kich nen triet hQc tv: nhien cu, nhu bQn nguo'i thieu suy
nghi kieu Cac Phögow, thi tMt qua de dang hon la danh
gia. cai '.1nghia lich sir cua no. No chua dvng nhieu cm völy va
khöng tuerng, nhung cung khöng chua dl,lng nhieu bang nhfrng
1'.1thuyet phi triet hQc dia cac nha khoa hQc tl,l nhien kinh
Dghi~m chu nghia duong thai j deD khi thuyet tien hoa duQ'c
truyen ba thi nguai ta bat dau nh~n thtiy no cung chua dl,lBg
nhieu cäi c6y nghia va hgp 1'.1... Cac nM triet hQc ve tv nhiel1

Trai vai cai quan ni~:n ve tl,l nhien aa chi. pMi ca nhfrng
nguai Phap the 1<-5'XVIII lall Hegen, thu 'q"uan ni~m coi tl,l
i1hien nhu mQt toan bQ truac sau val1 khöng the thay doi va
v~n UQngtrong nhfrng vong tnan hOUll ch~t lwp, vai nhfrng
thie:1 the vinh ciru thco nlm thuyet clla Niuton, v&i nhfrng
lo~i hfru co bat di bat dich (theo nhu thuyet cua Linne), -trai
vai quanni~.n do, chli nghia dllY v~t hi~n u~i tong hQ'pnhfrng
tie,l bQ mai nhat cua khoa hQc tl,l nhien cho ding han than
gib.i tl.r nhien ciing co lich sir cua no lrong tho'i gian; cac
lhib t.he, ciing nlm nhfrng giong sinh v~t co the song trong
nhfrng dieu ki~n thich dang tren cac thien the, deu co sinh

164 '

5 MQH

65

co di~t ; va nhfrng 'V'ongtuan hoim cua vü th)., neu qua. la nhtr
vfJ.y, tl;Ü deu co nhfrng quy ml) VQ cimg to Um ho:n. Trorig
ca hai trucmg hgp, chil nghia duyvfJ.t hi~n d~ ve ban chat
10. bi~n chung, nen no chäng can gi den mQt triet hQc dung tren
cac khöa hQc khac. Khi ma moi khoa hQc rieng bi~t cau phai
thay dung vj tri cua no tro~1g moi lien h9 chung cua cac S\l
v~t va cua S\l'nhfJ.nthuc cac S\I'vi}.t,thi khöng din phiii co Mit
cir mQt khoa hQc d~c bi~t nao ve moi lien h9 chung nfra. Trong
tnan bQ n~u triet hQc cu, chi con l{\i hQc thuyet ve tu du)' va
quy lui}.t cua tu duy, lö-gich hinh thirc va phep bi~n chung,
la co y nghia dQc IfJ.p.MQi cai khac deu thuQc vao khoa hQc
th\fC nghi~m ve tl! nhien va ljeh sir.

11
VAI TRO

061 VOl SV PHAT TRltN

H()C

1. KHOA H()C TV NHItN vA SV PHAT TRIf::N
dJA TRItT H()C TRUÖ'C MAc

F. Engen, eh ong Bugrinh, Nha xuat
Mn Sv th~t, Hu-nQi, 1960,tr. 41- 42.

Engen, Llltlrich
l1habcich
ud'

SI; caa chung cua trili hpc cCl di'en-

CUA TRl~T

.

e

,..

Hi~n nay, khi ma chnng ta chi can quan sat nhfrng ket quä.
dia vi~c nghien ctru giai t1;rnhien mQt cach bi~n chung, nghia
la theo S\I'lien h9 von co cua S\l'vi}.t, la du de co the di Mn
mi)t -« h9 thOng cua t\l' nhien » my man doi v&i thoi 4~i chnng
ta, va'khi ma y thuc ve tinh chat bi~n <.;hirngCUR moi lien
h9 ay thäm nhi}.p ngay ca vao dau oc cac n.ha khoa hQc tl!
nhien ,dugc dao t:;\Otrong trm'mg hQC sieu Muh, m~c dau hQ
muon hay khöng, thi triCi hQc t\l' nhien da vinh vi~n bi g:}.t
sang mQt hen. MQi muu toan khöi plwc lljli triet hQc t\l' nhien
khöng nhfrng la mQt vi~c thua, ma con La mgt bU'ac thlJ-t llii.

CUA KHOA HOC Tl! NHIEN

"

a) Khoa hqc tv nhien thuc dAy tri(!l h9c tien lEln va
tri~t h9c duy v~t dä thay dM hinh thl'rc theo m6i phät
minh v~ch thai dl"litrong khoa hqc tv nhien.
... Trong suot thai ky läu dili tu Decaew den Hegen va
tu HopxO' den PhO'bäch, cai thnc däycac nM triel hQc tienlen

hoan toan khöng phäi chi la suc m~nh cua Lu duy thtd\n LUy
nhu hQ tUC)'Dgtm;rng. Trai l~i, cai thi}.t ra da thnc dlly hQ tien
len chu yeu la Sl;rphat trien m{\nh me, ngay cang nhanh chong'
va ngay cang mänh li~t cua khoa hQc 1\1' nhien va cua cöng
nghi~p.

F.

Buc, NM xuat Mn Sv tMt, Ha-n<)i.
1969,

tl. 59.

Müi !an co m(>l phat minh v~ch thm o{\i lIgay cil Ll'Onglinh
Vl;rCkhoa hQc t\l' nhien, thi chu nghia duy velL khoug lranh
kh6i phäi thaydöi hinh thuc cua no.
1". Engen,

Lritvich

S~l caa chullg da

tritt

Plwbdch

vd

h9C cCl (iiell

Blrc, Nha xuat Mn Sv th~ t, I:JÜ-PQi,
1969, tr. 28 va 30-31.

66

G7


e6 di~t ; va nh Ü'og v'

vh,

thi deu co cä hai trnap/
Ja bi~n elcae

J.-'

t"

'Ja duy v~t

(a trong khöng

va tren träi diit)! - n6i to~ h;ti chi co
la da dQt tai mQtmÜ:c oe} houn bi 11110
'dO. Hoa hQc hay eon a t.rong hinh thue au tri, C011 theo thuyet
phlögixtön. Sinh v~t hQc ding con & vao trinh dQ phöi thai ;
cO' the'cua
th.gc v~t va dQng v~t chi mai' d~Q'c nghien cuu
mQt each rat thö sO' va nguo'i ta giäi thich 110 bang 'nhÜ'ng

nguyen nhun thuan tuy cO' giai. Doi vai eOll mat eae nhit
duy v~t ehu nghia Mi the ky XVIII, thi ngl1o'i 1~ l11Qlb<) may,
ciing nhu Decaeto da cho dQng v~t Ja mQl cai lIu'ty. Vi~c
chuyen dem ap d\ll1g lhuae do cuaeO' hQ(; vilO cae qua trinh
co tinh chat hoa hQc va hÜ'1l ca, - Irong linh vl,e· cAe qua
trinh do, nhÜ'ng quy lu~t ca. giai ttiy val! con tae dQng, nhung

khöng trbnh khö;

/hQC
A Hin
tl! conhien
Sl! phat
nÜ'a (trong
minh h'rng
linh Vl!C
U.y
öng can phäi noi)>> (LUtvich Pha9) 1. Cho nen, vi~ Engen xet l~i
ü nghia duy v~t va xet l~i nhÜ'ng
. nhien la hoan toan khong co tinh
theo y nghia thöng thuang cua danh
nh Ja chu nghia Mac doi höi phäi

xet l~h _

,..

V.I. Lenin, ',cM. nghia

duy

chu 1Ighia kinh

phC phan,

Nhtl

xuat

bän
1960,

nghiem
S1):

th~t,

veV

vd

Ha-nQi,

tr. 349.

b) Chli ughia duy v~t Phäp tht\ ky XVIII chu y(!u 18
co tinh chtH may moc vi h6i 4y trong tAt ca cac khoa hqc
tv nhiell chi co cO'hqc la d~l t(yi mirc hoan bj 1180 do.
... Chu nghia duy v~l Phap the ky XVIII ... thvc le la mQt
chu nghia duy v~t hoan toan ca gi&i vi mQt 1y do rat tv nhien

la vao thai ky do v~t ly l1Qc, hoa hQc va sinh v~t hQc con dang
trong thai ky au tri va Luy~t doi khöng the lam ca sa cho mOt
quan ni~m chung ve tl}' nhien duQ'c.
F. Engen,
LI!

Phep bi~1/ cJu'mg cua
/lhien,
NM xuat ban SI! th ~t,
I-Ia-nQi, 1963, tr. 409.

Chu nghia duy v~t cua thc k5' tr,uac, chu yeu la co tinh
chat illay rnoc, vi hoi bay gia, lrong lat ca cac khoa hQc W
nhien chi co ca hQc va C\l thc , chi co cO' hQc cac v~l thc ran
1. Xem F. Engen: Luluich Phabciclz va Sl.r caa chung czia
11'itl h9c cl) (UlJn nu·c. NM xuat ban S\t tMt, I-Ia-nQi, 1969, tr.
30 - 31. .(N gu'ai 50q.1I)

trung

ca hQC ve trQng ll!e, -

i'f

la thu yeu ben cQnh cac quy lu~t kJd1c'ecao hO'D, - t1;lO 1'a
tinh h;;\11che Mc bi~l aau tien, nhung hoi do khöng the tranh
khöi auQ'c cua ehu nghia duy v~t co aien Phap.
Tinh h~n che di}.c bi~tf thu hai cua ehu nghia duy vi,it ay
laa chO no khöng the hieu auQ'c thc giai la mQt qua trinh,
lh v~t chal a trong qua trinh phat triel) lieh sir khong ngirng.

Dieu d6 phu hqp vai tr<;lng thai cua khoa hQc tl! nhi~J1 Mi <16,
va'phu hQ'p vai phuO'ng phap tu duy triel hQc sieu hinh, nghia
la phän hi~n' chung, co lien quan vai lr~ng thai fiy. Hoi fiy,
Jlguo'i ta' eung da biet rang tl! nhi€m a vao mQt lr:;wg !.hlii
v~n dQng vinh vien. Song theo quan ni~
hoi ily, lhi 811 v~n
di)ng d6 llili vinh vien c11QYquanhll'Ong ciUlg mQt vong tran,
va nhu lhe Ja bao giÖ' cling dll'l1g & mQt chü ; sv v~n eVmg do
bao giÖ' eiing dan tai nhung kel quä nhu JJhau. Thaiay,
quan
J\i~m do la rnQt dieu khöng thC tra'nh khOi. Thuye!. eua CantO' ve S\! pltElt sinhcua
'I)hai duO'og M, hoi ay, chi 'v.:ra II,ai
fluQ'c neu ra V[I chi eluQ'e coi nlm la rnQt Sl.l'ky 1:). Lieh si'r
;phat trien cÜn qua dat, lucla
dia chat hQc, hoan loan c1ma
ai biet; den. Tu tuang ehorung
cuc 8inh vl%t hi~n 1l0Y la Ht
qua clW ,rD<}tcu<)e ti'en h6a lau dai, di tu'gian dan den phÜ(~
1.TJ'ong

ban d~eh la :

h\yJ1

ehe

dQc hÖ'lI. (Ngzrai

soq.h)

69
(?8

'I


t(lP, tu tuong d6 nai chung hl>i ay clma co the xac lf.ip ra mQl
cach khoa hQc duQ'c. Do d6, quan ni~m phi lich sir ve tl! nhien
1<\ dien khö'lg the t1'anh khöi: Nguai ta l~i cang khQng th(;
'I cae
' n h'a tnet
.", h QC h'"01 h"'k'
, d'0,
e y XVIII'" ve SI,l' t I''''
neu sot'
trac]

t

vi llgay (leu 'di. Hegen ~ung mac phai, Theo Hegen, tt.r »hien,
v~ nl~tllo eh dmt tllU/in la mQt «SV tha hoa » cua y ni~m,

i

kh6ng
miT

c6 khä nang phat .trien trong thai gian ; n6 chi c6 the
l'Qng tl.nh 1Ouon ve dIa no a trong khong gi an ; thanh thir

d(tng ve moi lien h0 lieh sir vi d~i, va lieh su Dhieu Hirn thl
(~ung chi la mQt tuyeu t~p nhfrng thi cl\l va rninh hQa cho
de uhu triet hQe str d'Qng ma thÖi.
F. Engen, Llitvich PhClMch vä Sl.r cao
c/lllng caa tritt hf;>c cl; m~n -Birc.
NJÜ xuat
Mn SI;t thi~t, BiI-nqi,
:19ß9, Ir. :31 -. :n.

~i&j tt,r nhicll hay ra dong thO'i tat ca nhung giai do~n phil!
lrien ma na bao h:hn, cai nay ben c~nh Gai kia, va bUQc phäi
vinh vieu l~p di l~p l~i nhung qua trinh bao gia ding nlm
nhau. Va chinh di~u VQ ly d6 ve sv phat trien trong khöng

Theo Mac v,\ Engen, thl !lai llhn ean ban dia e11u nghia duy
v~t «cu », ke ca chtt nghia duy v~t cua PhO'bach (di nhiell
elUl Buycang phäi ke ca chÜ nghia duy v~t ~~tarn thuaJlg"
khO'ne, PhögO'tO'; Mölesot), la a cM : i) chu nghia· duy v~t

giul1, :na lr!i er ngpai thai gian - thö'i gi an la dieu ki~n cO'
bär! Clltt Hl9i sv phat [rien - la oieu ma Hegen dä demga:n
{'ho i;1.1~llhieTl,MlDg ngay vao luc ma di.a chat hQc, baD thai

nay «ean ban 1:\ may moc ••.va khöng dern •.xia gi den s'\I:pll:H
trien mai nhat eua hoa hQc va sinh v~t hQc (hi~n na y, coa ))lt :"ti
ke them ca thuyet di~n v~ vi.it chilt nua) ; 2)... .'
.

h~)(',silJh 1y Iwc ve th\lC v~t Vfl dQng v~t, va hoa hQc hfru
deu (tu (11:[Q'('.

nghicn cuu khä du, va dung vao
l,·tb ('H s& llhu,'g' khoa hQc moi do, dau dau cung
('0'

hk,

d\l':l
dä xuu'

hi~n nhung d"r tloan t.hien tai ve tien hüa Juf.in sau nay (tlJi
d'Q nlm & Gate Vi) Larnacca). Nhung M thong doi höi nhu thc
v,l d1-\l:\m vuu. Ibng h~ thOng thl phuO'ng phäp bUQc phüi phan
hoi I <;li Lan Ihan mlnh.

Tr(l~\g linh v\~:clich su, Gung c6 Hnh tr~ng thieu quan dilhn
lidl slr ve SV V:~1 nhU' V(iy. (J day cUQe dau tranh ehong J~i
nhl[Jig'I iw tich eua thai Trung co gi&i h(ln mQt clich ch~t h~p
I )hJ ('(In rnat. Nguo'i ta xem thai Trung co ehi Ja mQt SI! giiw
dO;.lll trong lien trinh lieh sir do Unh tl'~ng 1.000 nam dä man
phi) bien gay ra. Nhfrng tien bQ Ibn lao cua thai Trung Cl))dm SI! mo- r(lng Hnh VVG vän hoa cu.a chäu Au, vj~e nhfrng
dan ti)e l&Jl, co sire song Mnh thanh 0- ben c~nh nhau tTOllg
giai do,~n nay, va sau cung la nhfrng tien bQ l&n lao ve k y
thU~l cua thC ky XIV va XV - tat ca nhung cai 00, chang
lllQt ai ehu y Mn. Do d6, rna khöng the co qnan diem

10

VJ. I.&nin, Todn lt).p. t. 21; Nhil KIIU\:
Mn SIJ tMt, HU-Jli)i, Hl63, tr. 49 - 50.
... Ba <, giui h:;w» (Beschränktheit)

ca ban dä h~n ehe Lu
tulmg clLa cac nh3 duy v~t Phäp the ky XVIII, nhfrng g-i6j
h~n ma Mac va Engen dii thoat ra duQ'c, eon BuykhO'ne va be
lü tl1i l~i khöng thc thoat ra duQ'c, Gi&i Iwn thÜ nhat:
qlln!l
diem Clla cac nh:\ duy v~t cÜ «co Unh elÜ\t may moc ,> theo
cai nghia Ja hQ « dä ap d\,mg di xich dQ ca hQc vao quÜlrl:dl
cua gi&j LV nhien h6a hQC va huu cO' »•• Gi&i h:;tn t.lni- li:1i :
quan c1iem cÜa cac nha duy v~t cu la sieu hinh vi '" tritt h9c
dw h9 co linh eh!t kMng bien clu'rng ».•, IGi&i lwn th6- ba : .
duy tri chu nghia duy tl1m " 0- nua t1'en". tue la ·trong linh Vlp~
khoa hQc xii hQi ; khöng hHlu gi ve chu nghia duy v~t licll SU.
V.I. Lenin, cM nghia dUIl vt).t .~d
eh" f1ghia kinh nghiem pM phan.
Nhit xuih biw SI.r thi).t, Ha-nQi,1960,
Lr. :132 --

3:33.

.11.


c) PhU'O'ng phäp nghilln-:- euuvil

phU'O'ng phap 'tU' duy
cl1 mll Hllgeo g9i Ja ph U'O'ng phap « sieu hirih»
vno
tho-i cua no dä co du cu Iichsir
vi d,i cua 06.

thai mam mong den khitruang
cuu

Sl;t

hinh thanh

hQc do la con oe

thanh,

Heghen

nghien

cuu 'va phuang

phap

tu duy

gQi 1:1 phuO'ng phup «si€m hinh », tuc phuang

cu

täl ca cac khoa,

dia the ky chung ta.
F. Engen,

PhuO'ng phap

va oia chfÜ hQG ng'hien

dan dun cua m~t oih., -

111:1

phap

LLllvich

tritl

chullg

caa

NM

xuat

tI pd SI! cao>
cl) di~1l Blre,

Phabac
h(Jc

ban SI! th~t
1969, tl'. 56 - 57.

ap d\lng chti yeu vao vj~c nghien cuu nhfrng $tr

Hfl-nQi,

vi)l QUQ'ccoi
nhu H.•nhfrng cui gi da hoan thimh va bat bien, phuaug phap
ma tan, tieh chö den Hay van C<)lltiep L1;IChärn chaclrong
dau

oe nguai ta, phudng phap' do, vao thai cua n6, da co can cu
lich sir vi d{li cua no. ,Tr;;&c khi co thc bat tay I1ghien cuu cac
(iUa trinh, thi can phäi nghien cuu enc S11 'v;}t. Trubc het, dm
phäi biet mQt sv v~t nao da)' la cäi gi, roi mai co thc lIghiell
clrunhfrng
SIl bien Goi dien ra trong Sl,t Vf,lt 06. Trong cac khoa
hQc t\l nhien, Llnh hinh chinh la nhu vf}.y. Sieu hinh hQC cu
<:ho rang cac SI! v~t duqc cau t::,lo'rnQt lan la xong, sieu JÜnh
hQc 00 lä sän pham cua n;Qt 'tht'c khaa hQc tv nhien nghien cuu
nhfrng v~t vö sillh va JJhfrng v~1. hüu sinh cua t1)' nhien nhu
Ja llhfrng Sl.r vi),t cau t~o IDQt lan la xong. Nhung khi vi~c nghien
cuu ay ve nhÜng sv V(lt rieng bi~t tien len den giai dO{ln co
I he c6 augc slj tien bQ quyet aj.nh, nghia la chuyen sang sv:
lIghien cuu co M thOng nhfrng bien ooi cua nhfrng Sl,I v~t do
& 'ngay lrong ll,f nhien, Lhi luc do, trong Hnh vvc triet hQc,
f!iÖ' cäocllung
cua 'sieu hlnh hQc cu ciing diem. Va. tJl\lC v~y,
neu nhu, clencuoi 'the ky lmac, khoa hQc tv nhienchÜ
yeu
la rnQl khöa hQc, Slru Ig.p Uli li~u, mQt khoa hQc ve dc sv: v~t

Jlhat thanh bat bien, tId (y trong the 1..y cua chÜng La, khoa
hQc tv ~lhien thvc chat dä tr<'! th:'mh mQt khoa hQc chinll l(;
L;\i li~u, khaa hQG ve cac quä trlnh, ve SI! philL sinh vi.• SI}.' ph~t
Lrien cua cac SIY v.)t U6 va ve moi lien M ket hgp qua Lrinh 06
euaLv nhienth:'mh
nl?t, ClitnhtM 1&11.Siuh ly hQc nghien dru
eac' qua tI'~nh Ll'Qng ca the tlll;rc vi),t va dQng v~t ; bao thai
hQc nghien cuu sv phät trien cua tung ca the mQL, tu tr~ng

sv

2. KHOA HQC TV NHlf:N val
PHAT 'fRI~N

CVA'

RA Dal

HQC MAc -

TRItT

~

vA

LtNIN

a) ,Ba phat minh lan lrong khoa h<)c tl! nhien däu t,htky XIX Jil li~n d~ kboa hQc ll! nhien cho sv 1'a dchi1 nghia duy v~t bi~n chung.

Du sao nguai ta cÜng CLagiri dia Loi quyen Triel

II! nhien

cua Hegen ma nguaj

ta da haa.

Hi~n nay,

h9c

CUlfJ

töi dang

:n'ghien c.uu mQt it ve sinh Iy 11Qc, vii sau d6 Lai diilh nghien
eau giai' phau so sanh. Ve phlXang di~n triel. hQc, trong cac
khoa hQc ay co nhieu Qiell1 quan trQng mu mai gan day mai
auQ'c plult hi~n, Tai rnuon biet öng gia (tuc Hegen - Nglr&i'
co d\l' kien gi ve ca.i do khöng. Co mQL dien khöng nghi

soc;zn)

nga In neu
cÜa öÜgla,
khap

!Ji& öng La viet qnyen

l'rill h'9G clia Il/nhiell'
[hi Lat d nhfrng dieu d6 se ch<)y aeD vai öng tu

bay

mQi phin. Tuy v~y, khöng

ai

0'0

rnQt khai ni~m nilO ve'

nhÜng thUDh I \tU ma l~haa hQc t\1' nhien
Idioimg ba ch\lc nam gan day.
'!9j.nl~40i v&i sinilly
llQc hlr~l CO',th(dwi,

da 1:hll (h~Q'(;IroJlg

NhG:ng cai co y lIghia quyet

hQc la, thu uhal ,Sl} ticlI bQ 1.0 1(YJ\cua hoa,
I,inh hien vi,duQ'c Slr eIl.Ln/!, aung dan ~J'ong
,9J;;'

112


,'" Nghien cuu sinh ly hQc so sallh, anh se hat dau cam th~y

Mit suc khinh. bi vi~c oe cao con nguÜ'i theo quan (liem duy
tl1m... Moi bu6c anh den thay sv phu hqp hoan tOfm nhat
(~ua cau t~o con ngllÜ'ivai cau t:,10eua nhfrng loai co vu khäc ;
trong nhfrngnet ca bt'm, sv phu hQ'p d6 cung ma l'Qngsang tat
ca nhfrug loai co xuang song va, - du6j binh thuc kin oao
hon, _ sang ca Joai con trung, loai giap xac, Ioai giun v.v.
(J däy, lieh sir theo quan ni~m clla Hegen vm buac nhäy vQt
ve eMt sang chnoi ve IUQ'ngcung phu hQ'p!llQt cach tai.tinh.
Cuoi cung, a nhfrng thäo tTimg 11:;1
dang cbl111gta di t6i nguyen
hii1h,tai t(~ bao song dQc Iftp, dein giim, te bao Day J~i khöng.
khilCgi 1'0 r~t vai nhfrng tbl)'c v~t b~ oang ... va vm mam
mong clla nhfrng trinh 09 phat trien cao ban cho den ca trung
nguÜ'i vanhfrng tinh trullg ...

hai ch\Ic nam tru&c day. Kinh hieu vi da d~a d~n rnhfrngket
dua I:,1i.Cäi clrl1 yeu cach m~ng hoa toan llQ sinh Iy hQc va
ilam cho sinh ly hQcso sänh co theco auQ'c, do Ia pMt hi~n ve
te hao ; trong thl)'c v~t t111do SO'layden pMt hi~n, trong
dQng v?tt thi do SO'oan phat hi~n (khoang narn 1836). Tat ca
·(teu Ja te hao ...
MQl ket .qua kMc ... do Ia Sl)' tac dQug Hm nhau cua cac
;1l)'c1trong vftt Iy hQc hay la quy luftt theo do v:\in dQng Cel
gi6i, nghia la h,rc ca gim (l;hl d\l, bang cach ma-sat) trong nhfrng
(Mu ki~n nhat dinh chuyen th3nh nhi~t, nhi~t thi10h anh sang,
.änh sang tl1anh äi Ivc hoa hQc, äi Ivc hoa hQc (thl d\l, trong
pin Vönta) thimh Bi~n, va di~n thann tu. Nhfrng SI}' chuyen hoa
nay cung c6 the duQ'cthvc hi~n theo nhfrng phuO'ng hu6ng khäc

nhau. Hi~J1nay mQt ngmn Anh ma töi khöng nh6 ten2 dä chung
minh rang nhfrng Ivc ay chu'yen h6a Hin nhau theo nhfrng ty
'I~ so IUQ'llghoan toan xac ai.nh, thanh th'6: mQt so lUQ'ngnhat
dinh C1IamQt Jvc, chäng h~n, Clla (Mn, phu hQ'p v6i mQt 86
,luQ'ng nao do clla bat cu mQt h,rc nitO khac, thi d\I, dia tu,
anh sang, nhi~t, äi 'Il)'choa hQc (duO'ng ho~c ilm, ket hQ'pho~c
phan ly) va Cl1asv v~n oQng. Nhu v:\iy, l~ lu~n phi Iy ve tiem
nhi~t bi g~lt M, Dieu d6 ha chang phäi Ja mot thi d\I v:\i,tebat
tuy~t di~u chi 1'0 dch chuyen hoa lau nhau cua nhfrug quy
dinh phim X:,1hay sao?
1. a däy Engen noi ve quy lu~t chuyen h6a nang 1l1gng.Sir di
Engen dung thu~t ngfr « l~rc", vi VaG thai d6 ngllui ta chua co 5\,1
phän bi~t 1'0 rang gifra khai ni~m «h.rc ••va « nang llIgng", « Lt,rC ,.
.ä day hien theo nghia« nang lugng .•., ch(r khöng phäi theo ~n~hia
Il,lc'" t.hco Niutvn).
den
(<<

2. U. R, Gropvv (V.R. Grove) - Ngm'ri ma Engen dä sir d1}ng
..cnon Moi Llrallg quan gii'ra cac lr.re vi).t ly (The Correlation of
PhysicH') Forees) Knih

burt HiTl th{r 3, Lul\n-dön,

1855."

. F. Engen giri Mac ngay

14-7-1858.
C. Mac va F. Engen, Thu: Lir chQ1L 19C,

tieng N ga, M., :1953, 1;r, 103 - 1.04.

~.'

Trong thai gian thir thach cua töi toi da oQCtat ca cac thu sach. Trong
Dacuyn n6i ve «sv chQn lQc t\l' nhien
bily n~ng ne theo I,ieu Anh, nhung
hil'n ca siY.lich sir tv nhien cho quan

IilUOtthang euoi dmg so d6 co cuon sach cua
,.f. M~c dau dUQ'etrinh
cuon saeh nay dä hao
diem eua cbung ta.

C, M.le gÜi Engen

og.\y 19-12-1860;
Todn Li).p, ticng
N ga, Xllfit bün lan tb
C, Mac va p, Engen,

N6i ehung, Dacuyn ma toi dang
!in 'j Vl)'Cay, m \Ie dich lu~n tru6e
Jlo:ln tor1l1,th1 ngay nay dieu d6
ra, eho den nay chua co mQt S\l co
1. SI! Illnll

thdnh

c~c

oQc th~t 11\ tuy~t. Trong
day con chua bi diinh do
dä dUQ'ethvc hi~n. Ngoili
gang lern lao nao oe chung

lodi Mng condu:&ng

c1l911

l(Je LV: nhitfl

,

75
'74


niinh SQ'phat trih lich su trong L Q'nhicll, han n fra chirng minh
mQt cuch thrmh cong den nhu the. Di nhien ]a phäi thich ung
v6i phuang phUp n~ng ne cua nguF. Engen giri C. Mac ngay 11 hoi;\c
12 thang 12-1859. C. Mac va F. Engen;
Toilll Ii'!.p, tieng Nga, xuilt pan Il:\.n
th11' 2, M., 1962, t.:W, t1'. 424.
I

Tac pham cua Dacuyn1rat

quan tl'Qog, no hQ'p vai toi nhu
oe hieu biet cUQc dau tr.nTihlich
sir gi o'a cac giai cap. Di nhicn, d:'mh phäi thich ung "ai phong
cach trinh My n~ng ne kieu Anh. M~c dau c6 nhfrng thieu s6t,
o dily Hin dau tief. khong nhfrng -« n;\lC oichluQ.n» trong khoa
hQc t\l' nhicn dä bi giang mQt don chi tu ma l1Qidung hQ'p ]y
eua n6 con dUQ'egiai thich bäng thl;rC nghi~m.

]a ca sa khoa hQc t\fnhien

c:

Mac, Th\1' gi'ri P. L:ltxan,
n~ay l(j-I1861. C. Mac va F. Engcn, Todlllq.p, Licng
Nga, xuat bl\ll lan th(r 2,. t. 30, tl'. fä5.

[BQn nguoi tarn thuang t1,l:dam nh~1l "ai 11'0 cua nhfrng ke
ban rong ehu nghia duy v~t 0 D(re tl'r nhÜng nam 1850 den
1860, du ve n~~t nuo ding khöng vUQ'tl10i cae hQc tbuyet eua
nhfrflg h~e thuy c:Üa hQ2. Tat ca nhÜng th:'mh tQ'u mai cua
kho:.l hQc tQ' nhien chi glup 11<)]them nhfrng chirng ca wai de
chong l~i long tin VaG mOt c1fingt:;10 hoa ma thOi. BQ ding
Idlöng he ngh!: tai vi~c plult trien ]y thuyet xa han HÜa. Chu
nghw. duy uhn da hi trQng thuO'ng Mi eUQc Cach mQ.-ng1848,
?hung chu nghiu duy V~lt tl'ong cm Mllh, th{f~" (loi mai fiy l::}.i
cOlll'O'ixuong thap hO'11nÜu. PhO'bilch c1ii)oan toim yO ly khi
1. S\r fziJ/fz Ihiillh eire loui
. 2., NhfJllg üb;). dtly v~tPb6p

bAllg eOIl dmYll!l

ehpll Ipe tllllhiell.
thek5' xvm~ INgir&i 50«11) '.,

1

,

~

ong tuyen bO la öng J\'.hOngchiu tl'ach nhi~m gi ve th(r chu
nghia duy v~t ay ; tuy nhien, ong khong co q\lyen duQ'c llln
l(>n hQc thuyet cua bQn thuyet giao rong vai chu nghia dl,ly
v~t noi chung.
Nhuno'tl ciion'tl vaG khoäno. 0' tho·j tlo-ian a)' (nira dau the ky'
.
XIX _ Ny/tai sog.n), khoa hQc tl;r nhienkinh
nghi~m cHi phät
trie.n va dlilt duQ'c nhfrng ket qua r\fc ra den muc lam chQ
nguai ta khöng nhfrng khäc p1wc hO~U1toan duQ'c 5\\, thien C~ll
may moc cua tlÜ~ky XVIII, ma ngay han thaa khoa hQc tl'
ilhien, nha chung minh duQ'c nhfrng moi lien h~ ton tlili l.rong
bän than giai tQ' nhien gifra nhfrng Unh V\tC nghicn c(ru khac
nhau (cO'hQc, v~t ly hQc, hoa hQc, sinh v~t 11Qc,v.v,) ma da
bien tu ],hoa hQc kinh nghi~:n thanhkhoa l~Qcly lu~n Vtong ]wp nhfrng ]ä~t qua dii dlilt c1uQ'c,ma c1ä tl'a thanh 1119t
M thOng nh~n thuc duy v~t ve giai t1,l:nhien. Khoa cO' hQc
(:ac chiit khi, khoa hoa hQc hfru cO' mai thfmh hinh, }non hQc
na.y da lan lUQ'ttQ.-O
ra nhfrng eili ma nguo'i ta gQi ]a hQ'p chat
hÜu cO' bang nhÜng vf,tt vö cO',va nha (10 ma da xoa bö

äuQ'c duu vet cuoi cung ve S\f bi m~t cua nhfrng hQ'p chat hÜll
CO'ay ; khoa Mo thai hQc, mQt khoa hQc bat dau co tu nam
1818 ; dia cM!t hQc va co sinh v(tt hQc ; giai phau so s{\1Ihcac
thQ'c v~t va dQng v~t - tat ca nhi.'rng mon khoa hQc ay du
.cung capäuQ'c nhfrng tai ]i~u mai vaj so lUQ'ngdura tung co.
Nhung 0 day ba ph:'lt minh ~i d:;ti·da co y nghia quyet dinh.
Phät minh thu nhat la chung minh duQ'c SQ'chuyen hoa
~ua nang lUQ'ngbih nguon tu 5\\, khacu pha ra duO'ng lUQ'ngca
hQc cua nhi~t (do Robe Mäye, Giun va Condinh). Bäy gia thi
dä chung minh duQ'cding tat ca nhfrng nguyen nhan tac dQng
trong giai t\f nhicn, truac day van ton l:;li mQt cach bi ffiQ.t,
\khöng the giäi thich duQ'c duai cai ten gQi ].1 h:rc - h.rc CO'hQc,
nhi~t, b(rc XQ.-(anh sang va nhi~t bue x:)), dil;n, tu, h.tc hoa
lwp va h;rc phan giai Ma hQc- deu la nhLrng hinh thai, nhung
iphuO'ng th(rc ton tl}i d~c bi~t cua cl:mg mQt nang lUQ'ng,t{rc
1;\ Clia sv v~n dt)ng. Khong nhfrng ehung ta co the ch(rng minh
77,

:;'IJ


dvng len va trinh bay mQt eaeh c6 h~ thOilg. Mik dau lu~fi,
thuyet nay dm ca,n phäi c6 nhieu sua dOive ehi tiet, nhungngay
tu ,bäy gia, ve toan bi), no dä gi;\i quyet van oe mi)t cäeh .bet
s*,e day du. Nguai ta dä X3C d!nh duQ'c, trong llhfrng net Chll
yeu, sv phät tri~n lien tvc cua cac ca the tu mQt so nM nhfrng
hinh Lhuc giän dan den nhfrHg hinh thuc muan ve va ph1'rc'
t:;lp han nhu chung ta dä trong thfly ngay nay, oe Lien lenG.en'con nguai. Nha d6 ma khong nhfrng ngu€ri ta e6 thc ca.t
nghia aUQ'e nhfrng san pham tieu bieu ctla dm song hfru ca·'
hi~n dang ton t~i, ma con co thc xay d\\,ng duqc cO'so' cho·

S\1'nghien cuu tien su cua' tri t.u~ loai nguo-i, co the theo döi
duQ'c nhfrng giai do~n phat trien khac nhau cua no, bih dau ,
tu nhfrng nguyen sinh chat giän dan, khön&;co cau t:;lOnhuDg
nh~y cäm truac nhfrng kich thich cua nhfr~g ca thc h:;t dang,.
den bQ oe biet. suy nghi cua con nguoo. Neu khöng co em tien
Slr nay, thi S\f ton t:;li cua b(> oc biet suy nghi cua con nguai
v3n con 10. mi)t S\\, ky l:;l.

l'angnklrng S\\, ehuycn hoa eÜ3 nang Iu<)'ngtir rÜQthinh
thtrong tl"l'nhien, ma chung ta I:;li CÖDco the tl1\1'chi~n duqe'
ngay ca nhfrng S\\, chuyen Ma ay trong phong ·thl nghi~m va
trong cong nghi~p, va nhu v~y sao cho ID(}tso hrqng nang
luqng nhi'it dinh, duai m(}t hinh thuc nao Go, luon Iuon tut:mg
xung vai rn(}t so Iuqng nang hrqng nhi'it dinh duai m(}t hinh
thuc khac. Vi the chung ta co thc bieu hi~n dan vi tua nhi~t
häng kilogam-I.net, va nhfrng dun vj hay bllt cu nhfrng so
Iuqng 'd,i~n nang hay hoa nang nao day bang nhfrng dan vi
cua nhi~t, va nguqe I:;li, chung ta cung co the do auqe so
IUQ'ngnang IUQ'ngma rrQt ca the song nh~n dUQ'e hay tieu
hao di, va bieu hWn no trong mQt don vi nao day, thi cl\! nim
trong nhÜng don vi cua Ilhi~t. sv' thOng nhfit cua mQi v~
dQng trong t\\' nhien bäy gia khong con Ja mi)t quyet doan
triel hQe, ma dä 10. ml)t SI.I' ki~n khoa hQc.
ihl'(TC

Phat minh th(r hqi, - mi;i.cdu sam hO'n ve mi;i.tthai gian phat minh cua Saoan va Salayden ra te bao huu ca coi
nhu mi)t dan vi tu do rnQi ca the tu nhfrng the thap nhat
sinh ra va lan len häng cach sinh sai ra va phän Ma. Nha phat.
minh ay ~a vi~c nghien cuu nhfrng sim pham hfru ca song

cua giai- t\1 nhif~n - ca khoa giai phau va sinh ly hQe so sanh
cung nhu bao thai hQc- mai co mQt cO'sa vfrng chac. Nguoo
ta dä pha tan d.i man bi ID~t bao phu len qua trinh phat sinh,
trmmg thanh va cau t:;1.0cua cac ca thc ; dieu ky di~u, truac
day khöl1gthe hicu noi, dä hi~n ra duai hinh thuc mQt qua
trinh dien bien theo mi)t -quy Iui),t giong nhau ve can ban doi
vai tat ca nhfrng ca the da bao.
Nhung van con mQt thieu sot chinh. Neu tat ca IDQica thc
da bao - thve v~t ciing nhudi)ng v~t, ke ca nguai - moi
cäi deu Ian Jen tu mQt te bao duy nhUt, theo quy ]u~t cua Sl"l'
phän ehia te bao, thi do däu ma xuat hi~n tinh muan v,e vö
t~n eua nhfrng ca the ay? Phät minh thu ba dä tra lai eau
Mi nay. Do Ia tien Ma lu~n duQ'c Däcuyn lan <'Hiutien xäy
1ft

r
f

NM ba phät minh vi d:;li ay, nguai ta dä giai thich du:<,Yc
nhfrng qua triuh chu yeu cua giai tl"l'nhien, tim ra auQ'c nhfrng
nguyen nhan t\\' nhi~n cua nhfrng qua trbh ay. Chi con n1Qt
vi~c nfra can phäi l:'nn a dily la giai thich S\\,phät sinh ra SI;r'
song tu giai va ca. (} giai ao:;tn hi~n nay cua khoa hQc, dieu
06 chang co nghia gi khae han 10. : t:;to ra nhfrng chat Io:;tianbmnin tU-nhfrng ehat vo ca. Hoa hQc ngay cang tien gan den
vi~c giäi quyet van de ay. Ke cung con xU Hirn. Nhung, neu;
ehung ta nghi I~i rang mäi den narn 1828 Vele mai tl}.o duQ'c
v;1t thc hfru ca dau tien tu v~t ch3.t vo ca - aola ure - rang
bay gia, bang cach nhun t:;tO,nguai ta co thc ehe.ra duQ'c VÖ
van nhfrng cäi to hQ'p hfru ca ma khang ean mQt chflt hfru cO'
nao ca, thi cli nhien Ja chung ta se khöng hat h6a hQc phäi

'" dung I:;ti". truac vafi oe anbumin. Hi~n nay, Ma hQc ce)
the che tl}.oduqc bat eu ch3.t hiiu ca nao rna no biet rö tMnh
phun. He khi !laO ngm'1i ta biet oUQ'eth3.nh phan cua nhfrng
vi).t thc thuQc chat anbumin, thi nguai ta se co the san xuat
7!)

'1S

j

I


Jl1gay ehIQ'cr~)'chat anburnin s5ng. Nhung yeu diu hoa hQc
mQt sam mQt chieu phäi t:;l0 ra duQ'c cäi ma chinh giai tg
nhien chi co the Uuu duQ'c trong nhfrng hoan canh het auc

th1 hQ khÖng chi 1ft nhfrng ngutri duy tArn, ma thi},m chi con
nhung tin do chinh thOng va ngoan dQ:ocua dl;lOThiElll-chua.

In

F. Engen, Phep bi~n chirllg cua
t(f nhien, NM xuat han Sv th~t,
m.-nQi, 1963, tr. 307 - 312·.

1;hu~n IQ'i, tren nhfrng thi€m the rieng bi~t, träi qua hang tri~u
nam, - nhu tbe co nghia Ia yeucau mQt phep 11;\.
Nhu the Ia quan die:u duy v~t ve giai h,f nhien ngay nay
da dga tren cd s(y vfrng vang han Mn

day, ngm'yi ta, chi hieu mQt cach tuang
·cua cac lilien the va Sll v~n dQng cua
dat dien ra duai anh hu(yng cua trQng

the ky tnrac. Tnra~
doi 1'0 S\l v~n dQng
cac v~t ran tren trai
Ivc ; hai do hau 11t~t

toan bQ Huh vgc hoa hQc va toan bQ giai hfru co' con Ia nhfrng
dieu bi an khöng bieu n1)i. Bay gia thi toan bQgiai tt.f nhien da.
nay ra tnrac nÜi.t clning ta nhu mQt M thong nhfrng moi lien
.h~ va cac qua I.rinh, mQt h0 thong ma ta dä giäi thich duQ'c,
da. hieu dUQ'cit ra cung tren nhfrng net chu yeu.· Tat nhien~
c6 thc giai quan duy v~t chi c6 nghia la giail v nhien the pao
thl hieu no nhu fhe, khöng mang nhÜng ca! (yngoai the.l1 that
vao, va vi the ma doi vai nhfrng nha triel. hQc I-ly-l:iJ.p,quan
ni~:n nay ngay tu dau dä Ia mQt S\l hien nhien. Nhung gifra
nhfrng nguai Hy-ll;\p co dl;\i ay vÜ'i ChlU1gta da c6 han hai
nghlll nun trong d6 chu yeu Ia the giai quan duy tau thong
tri, do do ma vi~c quay tra I:iJ.icai hien nhien I:iJ.ikh6 khan han
:M. ·r>.gm'yi
ta tuo'ng khi mÜ'i tho:iJ.tnhln. Vi ding v:ln oe khöng

pMi Ja chi co g:iJ.thö mQt cach dan gian toan b9 nQi dung tu
tu(yng cua hai nghln na 11 ay, ma Ja phai pbe phan no, va tt'r
cai hinh thai t:iJ.mtMi ay rut Jay nhfrng ket qua dä e1:iJ.tduQ'c
trong khuon kho cua hinh l.huc duy ta:n sai Hirn, song khöng
thc tranh khoitrong thai d:iJ.icua no va trong bün than qua
trinh philt trien. Da Ja mQt vi~c rat kho khan, chlrng ca la co

nhieu nha bac hQc, trong Hnh VI!C khoa hQc eua hQ thl hQ Ja
nhfrng nha duy v~t vfrng vang,uhung ben ngoai Hüh vvc ay

{

I
I

2

if

r
!

!

Sv nh~n thuc ve moi lien h~ Iän nhau cua cac qua trlnh
di~n ra trong l.l,fnhien dii lien lt~n mQt clich rat nhanh ch6ng,
d~c bi~t Ia nhO vao ba phat hi~n vi df.lisau day :
Thir nMt Ia nha phat hi~n.ra te bao coi nhu la l1IQtdan vi
ma tu d6 toan bQ ca. the cüa thvc v~t va dQng v~t phat uien
len häng clich tang bQi them va phän h6a. Sv phät hi~n d6
khöng nhung Ium cho chung ta tin chac raLY~S9~phät trien va
St.ftruang thanh cua tat ca cac ca th& cao dang deu tilin h:'mh
theo mQt quy lu~t phO bien duy nMt, ma n6 con chi rö nang
19c bien h6a cua te bao, do do cung chi ra con dm'yng d~n
tai nhfrng bien Ma ve chung cua cac ca the, nhfrng bien doi
l11a do do ca thc c6 the th\1c hi~n l11Qtqua trinh phat trien
khöng chi la ca the ma thöi,

Tillr hai 11\nha phat hi~n ra sg chuyen h6a cua nang IUQ'ng,
no chi eho chung ta thay rang tat ca IIhfrng cai gQi Ja Ivc hO:iJ.t
dQng truoc bet (y trong tl.l nhien vo ca, - Ivc ca giai va cäi
bü sung cua n6, cai gQi Ja the nang, nhi~t, phong x:iJ.(anh sang
hay X:iJ.nhi~t), di~n, tu, IIang Iugng hoa hQc - la nhfrng hinh
thue bieu hi~n khac nhau cua mQt SI}: vl}n dQng pho bien chuyen
tu cai IIQ sang cai kia lheo nhfrng quaIl M nhut dinh ve so
IUQ'ng, thanh ra khi HlQ\. so luQ'Jlg nao d6 eita mol. hillh lhll:c
bien di, thi I:;1ie6 mQt SQ hrgng lIi\o du eUII 1ll(11. Illllh Ih'.re
khac xuat hi~n, va nhu V(IY 10lul h(1 HI.fVOll d(JIl~{, Il'OlIg I.\.r
nhi€m quy Il;\ithimh In<)t, qU(1 I.I·lllh('hnYl'n hba khl)lI~ 1I~1'r1l~
tu mQt 11inhthuc nay sUllg Ill(ll. hillh Ihlr(; kllik.
eUGi cung, thir ba 1a II11e1Sl~' ehlfllg lllillh dl 1I1:.I(:h 1:;tcda
Dacuyn la ngu&i dau tiell de ra, thoo 81.fdll'r/lf.( ITIillh do thi
tat ca nhfrng cO'the hii;n nay dang hllo quu I\h ta, ke ca con

:80

6MQH

8'.1

\
\


ngtrl]i,

deu 8inh rn do kcl qua eÜa mt)t quit tl'1nh phut trien
8inh

}Jhili dm.n: eh ung tlll.1'(~vii hjeuhi~n
khöng })hl1i l.iong'ml)\. khoa
PQc di;l.ebi~t cua cac khoa h<)c.ma Ja 'phirj tlulle chfrng
tln;rc
va hillu hj~n trong eac khon hQc hi~n tln.rc.'

lVI!

F. Engen, Cllo'ng Bllyrillh. C. Mac
Vii F. Engen, Todll t~p, t. 20, tjen~

lau dai t,:r mt)t so nhö mllrn mong d(Jn 1::10 Illc dllu ma nhfrng
mam mong lIay IM J~li hintl th;'mh tÜ mQt chilt nguyen
anbumin sinh rn bällg eOll auÖ'ng hoa lU,lc.

'hi:lY

NhO'

ba phÜl'11i~n vI

Ö'

d;;li

lan ~ lao.. klHk ci'ta khan hQc,

11.1'
..

06 va nh(] nhÜng
ühien,

TUn

thanh

ngilY nay r.hlrng

ta

Ng3,

-'I

1.". 142,

eo thi)' v~ch 1':1trollg ,nhfrng 'net chlm~ ,va lo::m b(>, khöllg nhfrng

m6i lien h(; gifra c;k q~ul frinh

ClI,ti ;IV lLhien

lrang c~c ]1nh vl;re

,,"'.iengbi~t., rna eil rnoi lIen h~ gifra cac !in}, vvc ricug bi~t ay.
Do 00, co lhe Irll1h bhy mOL bÜc trallh tong: quÜt ve toim bt)
.tl! nhien eoi nhu mgt chirih thc co ket, dmhrnt)t Mnh thrrc

M thOng,ttbang.

l{ha co
Ilhien

thl)'C

nghi~in

cHi C1JI1g

'

"'

57· 59.

,

b)'frMt
hge Mac - Lenin }'a do'i
,
~ va phat tri~n h'en cO'
sÖ' eua 8t;r khai qual hoa nhirng thanh tt;rU cua tri~thqc,
CU,8 khoa hQc tv nhien va mi8 th1,l'c. tien xä h(li 8u6t hai
nghin näm lieh sil'. Nhfrng thaJ1:h t1,l'U m(d ~üa khoa hqc
t'1 nhien khöng ngl'rng xQc nh~n va thne, d111 triet hqe
,Mac - Lenin ti~n len.
.

m6ng virrJg e.h~h: Clla chu nghil~ duy V~lt cu tat ca ni)'i dung
nam"phat'

tl'fen cua tr.iel. hQc va cua

hQc tt,r J~hien, va ca ~oid~ng :tu'tU'&ng cua chinhhai
nghln nam lich Slr t16 n lra. TomlQi, a~y khöng con l~ m9~ triet

khon

Jlf.lC nÜa,

~~

~na chi.Ja

illQt

Ha-nöi,
f' • 196:3,

11'.

250.

NhÜng phirL hi~n m6i nhtlt clI.a khon 119c tt;r nhien - nJm
radium, c~i~n 1&, St;r elmyen h6a CÜ3 eae nguyen
aell xac
nh~n 10(lt cachluy~t
di0u chÜ nghia duy v~t hi~n cht'rng ctia

Mac, bih ~hap nhirng lwc thllyet cun cac nhil.. triet IlQc tU' san
cÜng v6i S\l « mai» qlluy tl'& 11,1i cÜa h9 ve ch1'1 nglÜfl duy Hlm
thoi nltt trmJC kia,

to-

.

. Ch1'1 nghia duy vQt hi~n dlili ... IdÜlJig pMi chi Ja pht;lc hoi
l~i dan gi{m chu nghia duy vi}:t cu, fna -'dä utra th'em V:lO n~n
eua hai nghin

bein Sn. thilt,'
,

dip ('ho.

LI'.

tu&ng

V.I. Lenin, SI! phd sein clia {jl1f;c Ir!
11. Toan t(lp. t~p 21, Nlul xuat

elle 'tai lj~u do chÜ;h cac khoa hge L\f

F, Engen, Llit vich PllO'bdch vd S(r cao
"e/lUIl!] cnu tritt hf}c cl; di~Il Bue, NM
:j{uat ball SI.r th ~1, Hil-uQi, 1969,

tu

Sv phat 'Il'ii}n cÜa khoa 1I<)c du cung dip ngay i~;)n~ rlhiell .
eJH'rng minh rang Llt tuÖ'og ella Mac lä (lun~.

L:li li~u

the gi&(q,~~n,;

tM gip.i

qUl;\n

n~y can

V. 1. Li~n in, Ba llg11ßn goc va
ba 'b?> ph(m cC1.rrthanh dill ngllia
Mac.
Tadn tl)p, tl)p 19, tieng
N ga, xuat. bÜll lan •.h(r -'t, 1;1'. 4.

-M~e d~u

.hi~L1

tuqng

ete

khöng

c6 trQng· hrgng

ma bien

v~t chilI. co Lrc,mF In'Q'ng, vii IJg'UQ'C l~lj,v~t chat co trQJlg
bien thanh eIe khoJlg cb 11'Qng hl,\rng, co la m(lt hi~n
tugng l{l hing doi vvi ~de hieH lhöng lhlrang» chiing nii'a;
rni},c di1i1i~n tu khong e6 khoi lU'Q'ng nuo kh3C, ngoiti Idlo1
luqng cli~n' lt'r,c'6 1a m(lt di(~u ~< 1\y quell» chiing nÜ'a ; m~c du
nhfrng ql{Y luQ.t C(J gjvi cua v~n dQt1g chi. hl;ln che trong Unh
vve nhii'ng hi~u tuqng tt,r nhien ma 19-iphä.i phl}.C tung nhiing
quy lu~t s:1u kin h(J1l cua nhfrng hi~n tuqrig di~11tll, -'- Ta mQt
thanh
luqng

83


di~u h~t StlC khac thutat ca nhung cai do chi cimg xdc nMn thefn rnc')t lan nua chu
nghia

duy v~t bi~n chung

ma thöi.
Chu nglLt« duy lJ~t ud
chu nghta kin.h nghi~m ph~ phan.
NM xuä:t bän S'.l th.t, Ha-nQi,

V.I. Lenin,

Cam giac la mQt hinh anh cua v~t cbat dang v~n dQng.
Ntlu khOng c6clun giac thi.chung
ta khöng thEl biet gi Mt v~
nhfrng hinh thuc cua v~t chatciing
nhu ve nhunghinh
thuc
cua v~n dQng ; cam giac l~i do v~t cbat dang v~n d<)ng täc
oQng vao giae quan cua chung
nhin da khoa hQc t\1.' nhi~n ....

ta ma

sinh ra. D6

eäch

Ja

1960, tr. 363 .
... Cäm giac da
« 1\1.' nhien la v~t ch(rng thve eho phep bi~n chung, va phäi
noi riing khoa hQc t\l' nhi€m hi~n d~i da. chung to ding v~t
ehung thl)!c ay vö cimg phong phu". (dol.\n nay viet tru&e khi
pMt hi~n ra raQjum, di~n tu va lu~t bien h6a cua nguy€m
to, v.v.!) «va ngay cang tieh liiy nhi~u thern tai li~u va ehung
1:6 rang, xet den cung, thi trong gi&i tv nhien, rnQi ~v vi~c xay
ra rn<)t eaeh bi~n chung eh,u khOng phäi la sieu hinh ".1.
V.I. Lenin, Todn ll!.p, t. 21; NM xuat

bän Sv thi[lt, Ha-nQi 1963,tr. 50-51.

,
Trong khoang

thO'i

gian dugc danh dau bang nhung tien b<) phi thu(Yllg va vun
V\l.t cua khoa hQe trong vi~c nh~n thuc ket eau eua v~t chilt,

NM

1. L~nin trieh dän lai eua C.Mäe

va.

duy v~t
phdn.

pM

xuat ban S~ th~t, Ha-nQi,
1960, tr; 243 - 244.

{mh thl)'C l~i khaeh quan,

va vui eam giac cua con nguoo. Caeh nhin
nhien lil nhu thc 06.

cÜa khoa

hQc t1.;r

()

V.I.

Lenin, Chu IlgMa duy
vd chU nghia
kinh
nghi~m
NMxuat
ban S\l
phcin,

v4.t

pM

tMt;

Ha-nQi, 1960, tr. 420.

... Khoa

hQc

LV

nhien

13 mQt ca nang da

von kien quyet
oc, eae cam

cua tM gieH b~n ngodi deuton

t:;li trollg

ehu tl'Ugiae tue

1d

hinh anh

ChUllg ta, do tac

dQng

etJa v~t vao cac giac quan eua chung ta gay nen.

quan diem duy v~t ve khOng gian va thai gi an van « vö h~i "',
nghia la van phu hgp vui khoa hQc tv nhien nhu tru&c, con
quan diem nguge lQ-icua Makho: va be lii thi chi la mQt svdau
hang «co h~i ". truuc chu nghia tin nguÖ'ng ma thöi.
V.I. Lenin, GM nghta
vd chü nghfa kinh nghi~m

ta phan

nghia la phan anh cai dang ton t~i oQc l~p doi vui 10ai nguoo

tuaog

ho:n ba eh\l.c nam tu 1872 tra di, khoang

chtwg

V.I.
va

Lenin,
chU

pMn,

nghta

Chu

Ilghla

kinh

dily

nghifm

u~t
pM

NM xuat ban Sv thl}t, HaDQi, 1960, tr. 110.

Khoa hQe tl)! nhien khöng cho phep nguoo tH hoai nghi rang
lai khang

dinh : qua

dat ton t~i truuc

loai nguoo, -

kMng

phai .13 InQt chl1n lY. Theo quan diern eua ly lu~n duy v~t
ve nh~n thuc thi day la mQt dieu hoan toan c6 the thira nh~n

F.Engen (NglL&i so~n)\
16

84