Sinh Học Đại Cương TS. Trần Thị Xô

SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 1

GIÁO TRINH SINH H C ð I CƯƠNG
4 ðVHT

M

ð U

Chương I

1.1.

SINH H C ! KHOA H C V# S$ S%NG

CÁC KHÁI NI&M CƠ B(N V# SINH H C

Sinh h c có th nói ñó là khoa h c v s s ng. Trong sinh h c bao g m
nhi u lĩnh v c nghiên c!u như th c v#t h c, ñ%ng v#t h c, vi sinh v#t h c, t&
bào h c, sinh lý h c, di truy n h c, … S phát tri n ngày càng m-nh c.a
ngành khoa h c này xu0t hi1n thêm nhi u b% môn m3i c.a sinh h c như sinh
h c phân t5, công ngh1 gen, công ngh1 sinh h c, … Sinh h c t#p h7p nh8ng
ki&n th!c kh9ng l v s s ng.
Sinh h c ñ-i cương cung c0p cho sinh viên nh8ng ki&n th!c v c0u t-o
và ho-t ñ%ng c.a t& bào s ng. Là nh8ng li&n th!c cơ s< quan tr ng v s
s ng, v c0u t-o t& bào, v s phân chia t& bào ñ t-o nên m%t th& h1 m3i, v
quá trình chuy n hoá và tích lu@ năng lư7ng cũng như cơ s< khoa h c v các
quá trình v#n ñ%ng sinh h c và quá trình ti&n hoá.
Sinh h c nghiên c!u s ña d-ng c.a các cơ th s ng, c0u t-o ch!c

năng, ti&n hoá, phát tri n cá th và nh8ng m i tương quan v3i môi trưCng
chung quanh c.a chúng [1].
Sinh h c là m%t t#p h7p kh9ng l v các h c thuy&t v cơ th s ng.
Trong ngành khoa h c này ngưCi ta thưCng phân chia ra thành các lĩnh v c
như th c v#t h c, ñ%ng v#t h c, vi sinh v#t h c G ñó là ki u phân chia theo
ñHc ñi m loài c.a sinh gi3i, ngoài ra ñ nghiên c!u v c0u t-o bên trong cơ
th , ch!c năng và s phát tri n, các nhà nghiên c!u còn phân chia thành các
b% môn như giJi phKu h c, sinh lý h c, phôi sinh h c, di truy n h c, ... Tuy
v#y toàn b% các sinh v#t trên trái ñ0t, dù là ñ%ng v#t, th c v#t hay vi sinh v0t
thì mMi cơ th ñ u ñư7c t-o thành tN ñơn vO c0u t-o c.a s s ng ñó là t& bào.
T& bào m3i ñư7c hình thành bPng cách phân chia tN các t& bào ban
ñQu. Có nhi u lo-i t& bào, tuy nhiên các t& bào ñ u có nh8ng ñHc ñi m c0u t-o
và thành phQn hoá h c cơ bJn gi ng nhau như màng t& bào, t& bào ch0t và các
bào quan.


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 2

Các sinh v#t trên trái ñ0t ñ u tuân theo các ñOnh lu#t v#t lý và hoá h c.
MHc dù các quá trình hoá h c xJy ra trong cơ th s ng r0t ph!c t-p tuy nhiên
các k&t quJ nghiên c!u ñ u ch!ng minh rPng nhi u quá trình ph!c t-p xJy ra
trong t& bào s ng cũng có th th c hi1n ñư7c bên ngoài cơ th trong nh8ng
ñi u ki1n thích h7p. ði u ñó khUng ñOnh rPng khi con ngưCi hi u bi&t m%t
cách ñQy ñ. v các h1 th ng s ng và cách v#n hành c.a chúng thì con ngưCi
có th tái t-o ñư7c s s ng tN v#t li1u không s ng.
T& bào làm nhi1m vV chuy n hoá năng lư7ng, chúng bi&n ñ9i năng
lư7ng hoá h c c.a th!c ăn thành năng lư7ng có th s5 dVng cho ho-t ñ%ng
s ng c.a cơ th . ChW có cây xanh có ch!a di1p lVc là có th thu năng lư7ng

ánh sáng, chúng s5 dVng năng lư7ng mHt trCi cùng v3i các ch0t vô cơ như
nư3c, khí CO2 t9ng h7p nên h7p ch0t h8u cơ như ñưCng, tinh b%t, xenlulo, …
thông qua quá trình quang h7p. Cây xanh là nh8ng sinh v#t t dưZng có khJ
năng chuy n năng lư7ng ánh sáng thành năng lư7ng hoá h c tích lu@ trong
các h7p ch0t h8u cơ. T0t cJ các sinh v#t di dưZng khác như ñ%ng v#t, vi sinh
v#t s5 dVng các ch0t h8u cơ do cây xanh t9ng h7p làm ngu n thúc ăn và t&
bào làm nhi1m vV bi&n ñ9i năng lư7ng hoá h c có mHt trong th c phKm thành
các d-ng năng lư7ng cQn thi&t cho cơ th s ng.
ð%ng v#t, th c v#t và vi sinh v#t, mMi lo-i có nh8ng ñHc ñi m khác bi1t
v c0u t-o c.a cơ th s ng tuy nhiên trong c0u t-o t& bào gi8a chúng cũng có
nhi u ñi m chung gi ng nhau, ñôi khi khó có th tách bi1t ñư7c, cJ v c0u
t-o và ch!c năng.
S ti&n hoá c.a các sinh v#t trên trái ñ0t như th& nào cũng là m%t trong
nh8ng nhi1m vV nghiên c!u c.a sinh h c. Nhi u nhà nghiên c!u tri&t h c và
t nhiên ñã nêu ra các quan ni1m v s ti&n hoá c.a sinh v#t, nhưng chW sau
khi S. Darwin xu0t bJn cu n sách "Ngu n g c các loài bPng con ñưCng ch n
l c t nhiên" vào năm 1859 thì h c thuy&t ti&n hoá m3i ñư7c chú ý t3i. Trong
quy n sách này Darwin ñã giJi thích v s ti&n hoá c.a các loài thông qua
ch n l c t nhiên.
M%t khái ni1m quan tr ng ñó là s tương quan gi8a cơ th s ng và môi
trưCng xung quanh. TN nh8ng nghiên c!u tW mW v các quQn xã th c v#t, ñ%ng
v#t trên trái ñ0t ngưCi ta ñã rút ra ñư7c rPng các cơ th s ng phân b < m%t
vùng nh0t ñOnh ñ u nPm trong m i tương quan chHt chc ldn nhau và v3i môi
trưCng chung quanh. Khái quát này cho th0y các d-ng các d-ng ñ%ng v#t và
th c v#t khác nhau không phân b trên trái ñ0t m%t cách ngdu nhiên mà


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 3

chúng có tác ñ%ng qua l-i v3i nhau và v3i môi trưCng s ng bên ngoài. Gi8a
sinh v#t s ng và môi trưCng s ng luôn có m i quan h1 khgn khít v3i nhau. Vì
th& nên khi ta nghiên c!u m%t cơ th s ng < m%t nơi nào ñó thì chúng ta phJi
quan tâm ñ&n môi trưCng s ng < ñó và phân tích m i quan h1 qua l-i gi8a
chúng. Nghiên c!u v m i quan quan h1 qua l-i gi8a môi trưCng và cơ th
s ng là ñHc bi1t quan tr ng. Con ngưCi cũng có m%t vO trí quan tr ng trong
th& gi3i sinh v#t, vai trò c.a con ngưCi trong quá trình ch n l c nhân t-o, góp
phQn ñOnh hư3ng s phát tri n c.a m%t s loài, vì v#y nên chúng ta nên quan
tâm ñ&n vai trò c.a con ngưCi trong s phát tri n c.a sinh h c, ñHc bi1t là
hi1n nay v3i s hi u bi&t sâu sgc v di truy n h c con ngưCi ñã t-o ra nhi u
lo-i sinh v#t có nh8ng tính ch0t m3i mà thiên nhiên chưa có.
1.2.

L+CH S, PHÁT TRI.N C/A SINH H C

Sinh h c là m%t ngành khoa h c xu0t hi1n r0t s3m, tN thCi c9 xưa con
ngưCi ñã có th xác ñOnh ñư7c loài ñ%ng v#t nào có thi ăn ñư7c, loài nào
nguy hi m cho con ngưCi. ð i v3i th c v#t cũng v#y, con ngưCi ñã tìm
nh8ng cây thu c ñ ch8a b1nh. Aristos (384G322 trư3c công nguyên) là m%t
trong nh8ng nhà tri&t h c Hy l-p vĩ ñ-i nh0t. Trong cu n sách "Historia
animalium" ñã mô tJ nhi u loài ñ%ng v#t, ông ñã nghiên c!u khá tW mW v s
phát tri n c.a m%t s loài như s phát tri n c.a gà con, s sinh sJn c.a cá
m#p, c.a ong.
Nhìn chung sinh h c mô tJ chi&m ưu th& trong thCi gian phát tri n ban
ñQu. Các nhà nghiên c!u v ñ%ng, th c v#t h c thì mô tJ các loài, Các nhà
giJi phKu h c thì mô tJ c0u t-o c.a các cơ quan trong cơ th ...
M%t s nét cơ bJn v s phát tri n c.a sinh h c có th mô tJ như sau:
G Giai ño-n trư3c th& kr 17, quan ni1m các t& bào s ng ñư7c hình
thành bPng con ñưCng t sinh. Năm 1680 Redi ñã ñánh ñ9 quan ni1m trên

bPng m%t thí nghi1m ñơn giJn sau ñây: Ông ñã dùng 3 cái bình sau ñó cho
thOt vào, bình th! nh0t ông ñ h<, bình th! hai ông dùng vJi màng mxng bOt
l-i, còn bình th! ba ông dùng mi&ng da thu%c bOt chHt l-i. Sau khi ñ m%t thCi
gian thOt trong cJ ba bình ñ u bO th i nhưng dòi chW xu0t hi1n trong thOt < bình
ñ h<, bình th! hai thì có xu0t hi1n m%t ít dòi phía trên vJi màng bOt, nhưng
thOt ñ trong bình th! hai và bình th! 3 thì không có dòi. Như v#y Redi ñã
ch!ng minh rPng "con dòi" không th t sinh ra trong thOt th i ñư7c mà
chúng ñã n< ra tN tr!ng c.a do ru i ñi ra trên thOt. Sau này L. Pasteur cũng


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 4

bPng m%t thí nghi1m ñơn giJn ñã ch!ng minh rPng các vi sinh v#t cũng
không th xu0t hi1n ñư7c bPng con ñưCng t sinh tN v#t ch0t không s ng.
Ông dùng hai bình cQu tròn có c9, rót vào hai bình môi trưCng dinh dưZng,
bình th! nh0t c9 thUng h<, bình th! hai ông kéo cong c9 bình thành hình ch8
S. Môi trưCng dinh dưZng trong hai bình ñư7c ñun sôi ñ di1t các vi sinh v#t
có mHt trong ñó. Sau khi ñ m%t thCi gian th0y rPng trong bình c9 thUng xu0t
hi1n các vi sinh v#t, nh8ng vi sinh v#t này rơi tN bên ngoài vào, trong khi ñó
< bình có c9 hình ch8 S không xu0t hi1n vi sinh v#t, mHt dù môi trưCng dinh
dưZng cũng không tách bi1t v3i không khí bên ngoài nhưng chúng không
xâm nh#p dư7c là do chúng bO gi8 l-i < ng cong. Ti&p theo Pasteur cũng
c!ng minh rPng n&u bi gãy ng cong thì vi khuKn nhanh chóng xu0t hi1n còn
n&u gi8 nguyên thì có th ñ lâu dài mà không có vi khuKn. Qua ñó cho th0y
các vi khuKn không xu0t hi1n bPng con ñưCng t sinh mà chúng có trong
không khí và rơi vào môi trưCng dinh dưZng cùng v3i các h-t bVi.

Hình 1!1: Các thí nghi7m c9a Pasteur

Chúng ta ñ u bi&t rPng hi1n nay không có s t sinh c.a s s ng,
nhưng chgc chgn rPng hi1n tư7ng t sinh ñã di{n ra hàng tW năm trư3c ñây khi
s s ng xu0t hi1n lQn ñQu tiên trên hành tinh chúng ta.
Cùng v3i s phát tri n c.a v#t lý h c kính hi n vi ñư7c sáng ch& và
hoàn thi1n, cho phép các nhà sinh h c quan sát ñư7c nh8ng v#t th nhx, phát
hi1n t& bào, vi khuKn, virus, ... Trong th& kr 19 sinh h c t& bào phát tri n m%t
cách m-nh mc nhC kính hi n vi ngày m%t hoàn thi1n v3i ñ% phóng ñ-i ngày
càng cao. Năm 1833, Brao ñã mô tJ nhân c.a t& bào th c v#t. Năm 1880,


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 5

Flemin ñã mô tJ nhi{m sgc th . Nh8ng phát hi1n này là n n móng cho các
nghiên c!u phát hi1n ra các giai ño-n c.a quá trình phân bào nguyên phân và
ti&p theo là giJm phân. Các lĩnh v c khác như th c v#t h c, ñ%ng v#t h c,
phôi sinh h c, vi sinh v#t h c cũng phát tri n m-nh mc trong giai ño-n này.
S phát tri n m-nh mc c.a v#t lý, hoá h c, toán h c ñã t-o ñi u ki1n
thu#n l7i cho các nhà nghiên c!u sinh h c. Trong th& kr 20, sinh h c ñã phát
tri n v3i m%t nhOp ñi1u phi thưCng, v3i nhi u phát minh quan tr ng như c0u
t-o c.a protein, axit nucleic. M%t s ngành sinh h c m3i như di truy n h c,
công ngh1 sinh h c xu0t hi1n.
1.3.

CÁC @NG DBNG TH$C TICN C/A SINH H C

Ngày nay, nh8ng k&t quJ nghiên c!u và lý lu#n sinh h c ñã ñư7c !ng
dVng vào nhi u lĩnh v c như y, dư7c, nông nghi1p, công nghi1p th c phKm,

bJo v1 môi trưCng, ... Ngành công ngh1 sinh h c ñóng vai trò quan tr ng
trong nghiên c!u !ng dVng ti&n b% sinh h c trong ñCi s ng và phát tri n kinh
t&.
1.3.1. @ng dEng trong nông nghi7p
S5 dVng các ki&n th!c sinh h c v c0u t-o t& bào, sinh lý th c v#t, di
truy n, ... ngày nay, con ngưCi ñã t-o ra ñư7c nhi u gi ng m3i, xây d ng các
phương pháp ch n gi ng cây tr ng v#t nuôi: nhC v#y mà ñã tăng năng xu0t
cây tr ng, t-o ra nh8ng sJn phKm m3i góp phQn phát tri n kinh t&.
1.3.2. @ng dEng trong sIn xuKt
M%t s ch0t h8u cơ như axit xitric, axit axetic, axit glutamic và m%t s
vitamin ñã ñư7c sJn xu0t bPng con ñưCng sinh h c thông qua s5 dVng các
ch.ng vi sinh v#t có khJ năng lên men.
1.3.3. @ng dEng trong y, dưNc
Kháng sinh ñ ch8a b1nh hoàn toàn ñư7c sJn xu0t bPng con ñưCng
sinh h c. Nh8ng hi u bi&t v c0u t-o và sinh lý c.a con ngưCi ñã giúp các bác
sĩ chuKn ñoán b1nh cho b1nh nhân và ch8a b1nh. ~ng dVng có giá trO ñQu tiên
c.a sinh h c trong y t& là tiêm vacine G k&t quJ nghiên c!u c.a Pasteur. Ngày
nay, vi1c chuKn ñoán b1nh thông qua s5 dVng k@ thu#t ADN cho k&t quJ r0t
ñáng tin c#y. Vi1c s5 dVng công ngh1 gen trong y h c m< ra m%t khJ năng
ch8a b1nh bPng li1u pháp gen, nghĩa là s5a ch8a nh8ng gen bO hư gây b1nh
thành gen lành.


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 6

1.3.4. @ng dEng trong công ngh7 thPc phQm
Nh8ng nghiên c!u v hoàn thi1n các qui trình lên men d a vào vi1c s5
dVng các ch.ng m3i, ch n l c bPng con ñưCng sinh h c giúp tăng năng su0t

và hoàn thi1n sJn phKm ñư7c th c hi1n trong sJn xu0t th c phKm, ñHc bi1t là
sJn xu0t các sJn phKm s8a lên men như fomat, s8a chua. Trư3c 1950 tinh b%t
ñư7c thur phân ch. y&u bPng axit, nhưng hi1n nay ch. y&u ñư7c thur phân
bPng enzyme. Trong công ngh1 sJn xu0t rư7u, c n và nư3c u ng lên men
hi1n nay cũng ngày càng hoàn thi1n v3i vi1c s5 dVng các gi ng m3i có năng
su0t cao và hoàn thi1n qui trình. NhC nh8ng k&t quJ nghiên c!u ch n gi ng
có hi1u quJ lên men cao bPng các con ñưCng sinh h c ñã giúp các nhà sJn
xu0t th c phKm t-o ra các sJn phKm có năng su0t và ch0t lư7ng cao.


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

Chương II

TRANG 7

SINH H C TR BÀO

Sinh h c là m%t t#p h7p kh9ng l các s ki1n và lý lu#n (h c thuy&t) v
các cơ th s ng. ð sgp x&p kh i tài li1u kh9ng l 0y, thưCng ngưCi ta tách
bi1t s nghiên c!u th c v#t (th c v#t h c) v3i s nghiên c!u ñ%ng v#t (ñ%ng
v#t h c), tách bi1t s nghiên c!u c0u trúc c.a cơ th (hình thái h c hoHc giJi
phKu h c) v3i s nghiên c!u ch!c năng c.a cơ th (sinh lý h c). T0t cJ s sgp
x&p và phân chia như v#y ñ u là tương ñ i G bbi1t gi8a chúng, vdn có r0t nhi u nh8ng cái chung ñôi khi không th nào tách
bi1t, như khi nghiên c!u ch!c năng c.a m%t cơ quan nào ñó ñi u cQn thi&t là
phJi bi&t c0u trúc c.a cơ quan ñó. Vì th&, có lc t t hơn cJ là phân chia sinh
h c phù h7p v3i m!c ñ% khác nhau c.a t9 ch!c sinh v#t.
S sáng ch& ra kính hi n vi và vi1c áp dVng nó vào ñQu th& kr th! 17
ñ nghiên c!u các cơ th s ng ñã t-o ra mJnh ñ0t cho vi1c xu0t hi1n h c

thuy&t t& bào G h c thuy&t do Matriaxa Slâyñen và Teodo Soan ñ xư3ng vào
năm 1838. H c thuy&t này phát tri n m%t cách m-nh mc v3i s hoàn thi1n c.a
kính hi n vi. T bào là m t ñơn v cơ b n v c u trúc và ch c năng c a v t
ch t s ng.
S hoàn thi1n kính hi n vi và s phát minh kính hi n vi ñi1n t5 t-o
ñi u ki1n cho vi1c phát hi1n ra nh8ng t9 ch!c m3i G t9 ch!c dư3i t& bào như
riboxom, mitochondri và các bào quan khác c.a bào ch0t. NhC có kính hi n
vi ñi1n t5, cùng v3i vi1c phân tích các c0u trúc bPng tia Rơngen, bPng c%ng
hưd-ng các phân t5 c0u t-o nên cơ th s ng, k&t h7p chúng l-i thành nh8ng h7p
phQn c0u trúc l3n hơn, ví dV như màng. S phát tri n m%t cách nhanh chóng
các phương pháp hóa h c và v#t lý cho phép xác ñOnh trình t sgp x&p các
axit amin trong protein, các nucleotit trong ADN và ARN, ...
Ngày nay sinh h c phân t5 ñã làm sáng tx nh8ng bi&n ñ9i v#t ch0t và
bi&n ñ9i năng lư7ng G là nh8ng bi&n ñ9i ñHc trưng cho các hi1n tư7ng s ng.
Trong chương này chúng ta sc ñi sâu nghiên c!u v c0u trúc t& bào qua
c0u trúc c.a m%t lo-i ñơn bào là vi khuKn, s sinh sJn và phát tri n c.a
chúng, s quan h1 qua l-i gi8a t& bào s ng và môi trưCng xung quanh.
2.1.

CTU TRÚC TR BÀO


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

2.1.1.

TRANG 8

ðWi cương vY tZ bào

NgưCi ta thưCng ñOnh nghĩa sinh h c là "khoa h c v cơ th s ng"
nhưng trư3c h&t chúng ta cQn phân bi1t cái "s ng" và cái "không s ng". R0t
d{ dàng th0y rPng, con ngưCi, cây tre, bVi h ng, con giun, con cá, ... là nh8ng
v#t s ng G còn tJng ñá, hòn sxi là v#t không s ng.
HQu h&t t0t cJ các cơ th ñ u c0u t-o tN nh8ng ñơn vO riêng bi1t g i là
t bào. T bào là m t ñơn v cơ b n v c u trúc và ch c năng c a v t ch t
s ng. MMi m%t t& bào là m%t ñơn vO ñ%c l#p, còn nh8ng quá trình di{n ra
trong cơ th là m%t s t9 h7p các ch!c năng ñư7c ñi u chWnh c.a các t& bào.
Các t& bào có th r0t khác nhau v kích thư3c, hình d-ng và ch!c năng. Cơ
th c.a m%t s ñ%ng v#t nhx nh0t chW g m m%t t& bào. Các cơ th khác ví dV
con ngưCi ñư7c c0u t-o tN nhi u tW t& bào liên k&t l-i v3i nhau.
‚ các th c v#t và ñ%ng v#t khác nhau và < các cơ quan khác nhau c.a
cùng m%t ñ%ng v#t hay th c v#t, các t& bào ña d-ng v kích thư3c, hình d-ng,
màu sgc và v c0u t-o bên trong. Ví dV như < cây xanh, t& bào r{ cây hoàn
toàn khác v3i t& bào c.a lá, t& bào r{ không có màu xanh vì nó không ch!a
các h-t sgc t như di1p lVc G còn t& bào lá, ngư7c l-i, ch!a các h-t sgc t ñHc
bi1t là di1p lVc ñ làm nhi1m vV quang h7p t-o nên các ch0t h8u cơ ñ nuôi
cây; hay < cơ th ngưCi t& bào gan khác v3i t& bào c.a cơ bgp và khác v3i t&
bào c.a mgt, ... BngưCi, ... thì các t& bào < mMi cơ quan có nhi1m vV và ch!c năng khác nhau
nên v ñHc ñi m câú t-o có nh8ng ñi m không gi ng nhau.
Tuy v#y, t0t cJ các t& bào ñ u có m%t s các ñHc ñi m chung gi ng
nhau như: mMi t& bào ñ u có màng t bào (là b% ph#n ti&p xúc v3i môi trưCng
s ng xung quanh), bên trong màng t& bào là ch t nguyên sinh, nhân t bào và
các bào quan khác nhau như ti th , m-ng lư3i n%i ch0t, ph!c h1 Gongi,
lizoxom, trung th , ...
D a vào m!c ñ% t9 ch!c c.a t& bào G ñHc bi1t là nhân, ngưCi ta phân
bi1t hai lo-i sinh v#t:
G Prokaryot G g m vi khuKn, vi rut (nhân sơ),

G Eukaryot G g m n0m men, n0m m c, các lo-i tJo và t0t cJ các sinh v#t
ña bào b#c cao (nhân chuKn).
2.1.2.

CKu trúc c9a các tZ bào ñơn giIn (prokaryot)

ðHc ñi m chính ñ phân bi1t các t& bào prokaryot là chúng chưa có
màng nhân rõ ràng ngăn cách v3i t& bào ch0t, vO trí mà < ñó, ñOnh vO nhi{m


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 9

sgc th (ADN) ngưCi ta g i là th nhân, t& bào vi khuKn thưCng có m%t nhi{m
sgc th chính.
2.1.2.1. T& bào vi khuKn
Theo ñHc ñi m hình thái thì nhóm vi khuKn có ba lo-i là cQu khuKn,
tr c khuKn và xogn khuKn. Trong ph-m vi c.a giáo trình này chúng ta chW ñi
sâu nghiên c!u c0u trúc c.a t& bào vi khuKn như m%t ví dV tiêu bi u, ñ-i di1n
cho ki u t& bào nhân sơ (prokaryot).
NgưCi ta có th tìm th0y vi khuKn < khgp m i nơi trên trái ñ0t, ngay cJ
< chi u sâu 5m trong ñ0t, trong nư3c, trong không khí, ...
Vi1c phân bi1t ra hai lo-i vi khuKn gram dương và vi khuKn gram âm
ñư7c ñ xu0t tN năm 1884 bMu n nhu%m gram trư3c h&t ngưCi ta nhu%m tiêu bJn vi khuKn bPng tím k&t
tinh (Cristal Voilet), sau ñó x5 lý bPng hMn h7p I2 GKI, r i tKy màu bPng c n
hoHc axeton. Cu i cùng nhu%m l-i bPng Fuchsin hay Salranin. Vi khuKn ñư7c
g i là gram dương n&u không bO tKy m0t màu bPng c n hoHc axeton (màu
tím). Vi khuKn ñư7c coi là gram âm n&u khi tKy bO m0t màu c.a thu c nhu%m

th! nh0t và sau ñó bgt màu c.a thu c nhu%m th! hai (màu h ng). ChW m%t s
ít loài vi khuKn là không cho phJn !ng màu 9n ñOnh khi nhu%m gram. Vi
khuKn gram âm và gram dương có nhi u ñHc ñi m khác nhau:
1,G Kích thư c
T& bào vi khuKn r0t nhx bé, chi u dài thưCng nhx hơn 1 t3i 10 micron,
chi u r%ng tN 0,2 ñ&n 1 micron. PhQn l3n vi khuKn có d-ng ñơn bào, nhưng <
m%t s loài các t& bào có th k&t v3i nhau thành chuMi.
2,G Vách t bào
T& bào vi khuKn ñư7c bao b c bZi m%t l3p v) nh*y (capsule), dư3i l3p
vx nhQy là l3p thành t bào (cell wall), hay còn g i là màng t& bào, l3p trong
cùng, ti&p xúc v3i t& bào ch0t là màng nguyên sinh ch t (cytoplasmic
membrane).
G L,p v) nh*y có chi u dày thay ñ9i, v3i chi u dày l3n hơn 0,2 micron
thì có th nhìn th0y dư3i kính hi n vi, còn n&u nhx hơn 0,2 micron thì không
th0y ñư7c dư3i kính hi n vi thưCng mà chW th0y dư3i kính hi n vi ñi1n t5.
Chi u dày c.a l3p vx nhQy thay ñ9i phV thu%c vào ñi u ki1n môi trưCng s ng
và phV thu%c vào ch.ng lo-i. Ví dV như vi khuKn Azotobacter chroococcum
khi nuôi c0y trên môi trưCng ch!a nhi u nitơ thì l3p vx nhQy mxng còn nuôi
c0y trên môi trưCng ch!a ít nitơ thì l3p vx nhQy dày. Có vi khuKn (tr c khuKn


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 10

than) chW hình thành vx nhQy sau khi ñã xâm nh#p vào cơ th ngưCi và ñ%ng
v#t, ...
Vx nhQy có tác dVng góp phQn bJo v1 t& bào vi khuKn G ví dV: ph& cQu
khuKn (Streptococcus pneumoniae) khi có vx nhQy sc tránh ñư7c tác dVng
th c bào c.a b-ch cQu do ñó có khJ năng gây b1nh, còn khi m0t khJ năng

hình thành vx nhQy thi sc nhanh chóng bO b-ch cQu tiêu di1t. Vx nhQy còn là
nơi tích lũy ch0t dinh dưZng, trong trưCng h7p ngoài môi trưCng c-n ki1t ch0t
dinh dưZng thì vi khuKn s5 dVng vx nhQy thay cho ngu n dinh dưZng và vì
v#y vx nhQy bO tiêu bi&n dQn ñi. Vi khuKn có vx nhQy sc t-o thành nh8ng
khuKn l-c trơn, ư3t, bóng. Lo-i không có vx nhQy thì khuKn l-c xù xì, khô,
còn nh8ng vi khuKn có l3p dOch nhQy r0t dày thì khuKn l-c sc nhQy nh3t.
Thành phQn hóa h c c.a vx nhQy là nư3c và polysaccharid, nư3c chi&m
m%t tW l1 cao, có th lên t3i trên 90%. Thành phQn và c0u t-o c.a
polysaccharid thay ñ9i theo tNng ch.ng lo-i vi khuKn và phV thu%c vào ñi u
ki1n dinh dưZng c.a chúng. Polysaccharid có th là homoG hay
heteropolysaccharid ch. y&u là glucan, mannan, phân t5 có phân nhánh ch!a
ch. y&u các liên k&t (có th α , β) 1G3 , 1G4 , 1G6.
‚ nhi u vi khuKn gây b1nh, tính ch0t c.a các thành phQn polysaccharid
khác nhau trong vx nhQy có liên quan tr c ti&p ñ i v3i tính kháng nguyên và
tính gây b1nh c.a chúng.
G Thành t bào: Thành t& bào vi khuKn có kích thư3c khác nhau tùy
ch.ng lo-i. Nói chung vi khuKn gram dương có thành t& bào dQy hơn vi
khuKn gram âm. Thành t& bào có tác dVng bao b c, che ch< cho t& bào vi
khuKn và làm cho vi khuKn có nh8ng hình d-ng nh0t ñOnh.
Thành phQn c0u t-o c.a thành t& bào g m: Glycopeptit (hàm lư7ng c.a
nó bi&n ñ9i trong m%t ph-m vi r%ng tN trên 90% < m%t s vi khuKn gram
dương ñ&n 5÷10% < m%t s vi khuKn gram âm) G ñHc bi1t, thành t& bào vi
khuKn gram dương có axit teichoic (teichos nghĩa là màng).
Axit teichoic ñư7c liên k&t v3i glycopeptit nhC liên k&t phosphodiester
gi8a g c phosphat c.a axit v3i g c axit muramic c.a glycopeptit. Màng t&
bào còn có phospholipit. Thành t& bào vi khuKn gram âm thành phân hóa h c
ph!c t-p hơn. Chúng ch!a ít glycopeptit nhưng nhi u lipit hơn và khi th.y
phân thì thu ñư7c ñ. các lo-i axit amin có trong thành phQn protein.
G Màng nguyên sinh ch t (cytoplasmic membrane) hay còn g i là màng
nguyên sinh ch0t G Màng nguyên sinh ch0t ñJm nhi1m b n ch!c năng sau:

• Duy trì áp su0t thKm th0u c.a t& bào,


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 11

• ðJm bJo s v#n chuy n các ch0t dinh dưZng cho t& bào và ñào thJi các
sJn phKm trao ñ9i ch0t ra ngoài t& bào,
• Là nơi xJy ra các quá trình t9ng h7p m%t s thành phQn c.a t& bào, nh0t
là các thành phQn c.a thành t& bào và vx nhQy,
• Là nơi ch!a các enzyme ñJm bJo cho quá trình v#n chuy n và t9ng h7p.
3,G Các t ch c bên trong t bào
Phía trong màng là t& bào ch0t G là thành phQn chính c.a t& bào vi
khuKn. ðó là m%t kh i ch0t keo bán lxng, ch!a tN 80 ñ&n 90% nư3c. Thành
phQn h8u cơ c.a t& bào ch0t ch. y&u là lipoprotein. ð% nh3t c.a t& bào ch0t
vi khuKn cũng thay ñ9i tùy thu%c vào ñi u ki1n bên trong và bên ngoài t& bào.
Khi tăng nhi1t ñ% hoHc khi nâng cao n ng ñ% các ion Ca+2 ; Mg+2 ; Al+3 trong
môi trưCng có th làm tăng ñ% nh3t c.a t& bào ch0t. Khi còn non, t& bào ch0t
có c0u t-o ñ ng nh0t, bgt màu gi ng nhau khi nhu%m màu. Khi già, do xu0t
hi1n không bào và các th Kn nh#p (th vùi, granula inclusion) mà t& bào ch0t
tr< nên có d-ng l9n nh9n, bgt màu không ñ ng d u.
Trong t& bào ch0t c.a các vi khuKn trưth0y có nhi u cơ quan con khác nhau như: riboxom, mezoxom, không bào,
các h-t sgc t (< m%t s vi khuKn), các h-t d tr5 n%i bào và các c0u trúc c.a
nhân. Khác v3i t& bào các sinh v#t b#c cao < chM là không có ti th và m-ng
lư3i n%i ch0t.
G Riboxom: Thành phQn hóa h c c.a riboxom tương t như < các sinh
v#t khác. Riboxom c.a vi khuKn có ch!a khoJng 40÷60% ARN và phQn còn
l-i là protein và m%t phQn nhx lipit và các enzyme như ribonucleaza. Trong t&

bào vi khuKn phQn l3n riboxom nPm t do trong t& bào ch0t, còn m%t phQn
nhx bám trên màng nguyên sinh ch0t (trong t& bào ñ%ng th c v#t, riboxom
thưCng liên k&t v3i m-ng lư3i n%i ch0t). Riboxom t n t-i dư3i d-ng nh8ng
h-t g m hai ti u th dư3i ñơn vO có kích thư3c khác nhau.
Ti u th l3n c.a riboxom có hPng s lgng là 50S (S là ñơn vO Svedberg,
1S = 10 G12 cm/giây) còn ti u th nhx có hPng s lgng là 30S. Riboxom g m
cJ hai ti u th có hPng s lgng là 70S, còn khi hai riboxom dính li n nhau
(g m 4 ti u th ) thì có hPng s lgng là 100S. MMi t& bào vi khuKn có trên
1.000 riboxom. Trong mMi t& bào vi khuKn ñang phát tri n m-nh mc có th có
ñ&n 15.000 riboxom. Riboxom là trung tâm t9ng h7p protein c.a t& bào.
Nhưng không phJi m i riboxom ñ u có khJ năng t9ng h7p protein như
nhau. Trong t& bào chW khoJng 5÷10% riboxom trên toàn b% riboxom c.a t&
bào là tr c ti&p tham gia t9ng h7p protein (riboxom ho-t ñ%ng).


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 12

G Mezoxom: Là th hình cQu, nPm < vách ngăn ngang và chW xu0t hi1n <
vi khuKn khi phân chia t& bào. Mezoxom có vai trò quan tr ng trong quá trình
phân chia t& bào.
G Các h t d tr n!i bào: Trong t& bào vi khuKn thưCng gHp m%t s h-t
có hình d-ng và kích thư3c không gi ng nhau. Các h-t này ñ i v3i chúng như
là các h-t d tr5, vì các h-t này thưCng hình thành khi môi trưCng dinh dưZng
d i dào, t& bào t9ng h7p thNa các ch0t h8u cơ. Ngư7c l-i các h-t này ñư7c s5
dVng khi ngu n dinh dưZng thi&u.
Các h-t thưCng gHp là:
• Hydrat carbon (h-t tinh b%t, glycogen) G khi tác dVng v3i iot thì cho màu
xanh, ñx hoHc nâu,

• Gi5t m6: m%t s vi khuKn có khJ năng tích lũy các gi t mZ trong t& bào.
Các gi t mZ này xu0t hi1n nhi u khi nuôi c0y vi khuKn trên môi trưCng
ch!a nhi u ñưCng, glixerin hay các h7p ch0t carbon d{ ñ ng hóa,
• Gi5t lưu huỳnh: lo-i này thưCng có trong các t& bào vi khuKn ch!a lưu
huỳnh. Nh8ng gi t lưu huỳnh ñư7c vi khuKn lưu huỳnh s5 dVng làm
ngu n năng lư7ng khi ñã s5 dVng h&t H2S trong môi trưCng xung quanh
(vì khi oxy hóa, H2S sc giJi phóng năng lư7ng).
• Volutin: trN m%t s lo-i vi khuKn (như Mycobacterium) là thưCng xuyên
ch!a h-t volutin trong t& bào < giai ño-n sinh trưvi khuKn chW tích lũy volutin trong ñi u ki1n dinh dưZng b0t thưCng.
Thành phQn c.a h-t volutin g m có lipoprotein, ARN, polyphosphat và
ion magie.
Ngoài các h-t k trên trong t& bào c.a m%t s vi khuKn còn có "tinh th
gi&t côn trùng".
4,G Nhân
Nhân c.a t& bào vi khuKn không phân hóa thành kh i rõ r1t như < các
t& bào b#c cao. Ngày nay s hi u bi&t v nhân vi khuKn ggn li n v3i nh8ng
thành t u khoa h c trong lĩnh v c di truy n, và kính hi n vi ñi1n t5. NgưCi ta
ñã xác ñOnh rPng c0u trúc ch!a ADN c.a vi khuKn chưa phJi là nhân th#t s
mà là th nhân. Th nhân ñư7c coi như nhi{m sgc th c0u t-o bxogn kép r0t dài. Nhi{m sgc th c.a vi khuKn có d-ng hình tròn. ‚ cQu khuKn
thưCng có m%t nhân còn < tr c khuKn có th có hai hay nhi u th nhân. Th
nhân < vi khuKn khác v3i nhân th#t < chM chưa có màng nhân, th nhân c.a vi
khuKn ti&p xúc tr c ti&p v3i t& bào ch0t. Nhi{m sgc th ñJm nh#n m i ch!c


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 13

năng như c.a nhân < các t& bào b#c cao. ‚ E. coli ch!a m%t phân t5 ADN
(m%t nhi{m sgc th ) có d-ng vòng tròn.
M%t s vi khuKn có khJ năng di ñ%ng, cơ quan ñ di ñ%ng là tiêm mao.
Tiêm mao là nh8ng s7i nguyên sinh ch0t r0t mJnh, chi u rông chW khoJng
0,01 ñ&n 0,05 micron, con chi u dài thì thay ñ9i tùy theo tNng ch.ng lo-i.
2.1.2.2. S sinh sJn c.a vi khuKn
Vi khuKn thưCng sinh sJn bPng con ñưCng vô tính: nhân ñôi t& bào. S
nhân ñôi t& bào có nhi u ñi m gi ng s phân bào nguyên nhi{m, nhưng < vi
khuKn c0u trúc nhân chưa hoàn chWnh nên trong quá trình phân bào cũng
không xJy ra m%t cách hoàn thi1n như < sinh v#t b#c cao. Quá trình phân bào
cũng ti&n hành nhân ñôi nhi{m sgc th , phân chia th nhân, phân chia t& bào
ch0t. Tuy nhiên s nhân ñôi nhi{m sgc th và phân chia mi n nhân không
phJi luôn lúc nào cũng xJy ra m%t cách ñ ng thCi v3i s phân chia các phQn
còn l-i c.a t& bào. Vì v#y có th gHp m%t s trưCng h7p trong m%t t& bào có 1
hoHc nhi u th nhân. S hình thành vách ngăn phân chia t& bào làm ñôi thì <
vi khuKn hình que và hình xogn vách ngăn hình thành theo b ngang c.a t&
bào, còn < cQu khuKn thì vách ngăn ñư7c t-o nên theo b0t kỳ m%t ñưCng kính
nào.
PhQn l3n vi khuKn sau khi phân chia các t& bào con tách khxi nhau,
nhưng < m%t s khác t& bào con không lìa nhau mà x&p thành chuMi. S phân
chia t& bào < vi khuKn xJy ra r0t nhanh chóng G ñ i v3i m%t s vi khuKn c!
20÷30 phút chúng l-i phân chia m%t lQn. V3i t c ñ% sinh sJn như v#y, n&u
trong ñi u ki1n r0t thu#n l7i cho chúng trong khoJng thCi gian 6 giC thì tN
m%t t& bào vi khuKn có th t-o thành 250.000 t& bào. V3i t c ñ% sinh sJn như
v#y cho nên chúng ta d{ dàng hi u vì sao chW có m%t s lư7ng nhx vi khuKn
gây b1nh xâm nh#p vào cơ th mà chUng bao lâu sau có th xu0t hi1n tri1u
ch!ng b1nh t#t. Tương t v#y n&u sJn phKm th c phKm bO nhi{m khuKn thì
cũng sc nhanh chóng bO hư.
M%t s nghiên c!u cho th0y thWnh thoJng < vi khuKn có th có hi1n
tư7ng gi ng như sinh sJn h8u tính. Khi ñó xJy ra s liên k&t gi8a hai t& bào

và trao ñ9i các nhân t di truy n. Các t& bào vi khuKn bình thưCng ñ u là ñơn
b%i. Khi sinh sJn h8u tính thì nhi{m sgc th tN t& bào ñ c m%t phQn hoHc toàn
b% chuy n sang t& bào cái và k&t quJ là hình thành nên t& bào lưZng b%i. S
phân li nhi{m sgc th ti&p theo sc ddn t3i s hình thành các t& bào ñơn b%i <
th& h1 con.
2.1.2.3. PhJn !ng c.a vi khuKn ñ i v3i s thay ñ9i c.a môi trưCng


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 14

S hình thành bào t5 < vi khuKn ñư7c nhi u nhà nghiên c!u quan tâm.
ða s các nhà nghiên c!u cho rPng trong ñi u ki1n b0t l7i như môi trưCng
dinh dưZng c-n ki1t, nhi1t ñ%, pH không thích h7p, môi trưCng tích lũy nhi u
sJn phKm có h-i, ... vi khuKn có khJ năng hình thành bào t5.
Khi hình thành bào t5, vi khuKn s5 dVng m%t phQn l3n nguyên sinh
ch0t trong t& bào. Lúc ñQu t& bào ch0t và ch0t nhân t#p trung l-i < m%t vO trí
nh0t ñOnh trong t& bào. VO trí này g i là vùng bào sinh, < ñó t& bào ch0t bO m0t
nư3c t do và ñHc l-i t-o thành ti n bào t5. Ti n bào t5 sau ñó ñư7c bao b c
bZi các l3p màng và bgt ñQu khác t& bào dinh dưZng. Ti n bào t5 phát tri n
dQn và tr< thành bào t5. MMi t& bào vi khuKn chW có m%t bào t5. Trong r0t ít
trưCng h7p (như < xogn khuKn Spirillum volutans) có th th0y trong t& bào có
t3i hai hoHc nhi u bào t5. Bào t5 c.a vi khuKn không bao giC có ch!c năng
c.a cơ quan sinh sJn như c.a nhi u lo-i vi sinh v#t khác.
Bào t5 c.a vi khuKn có th gi8 ñư7c s!c s ng r0t lâu, năm 1911 m%t
nhà sinh h c Liên xô (Omelianski) ñã tìm th0y bào t5 vi khuKn < xác m%t con
voi mamut vùi sâu trong băng tuy&t hàng nghìn năm. Bào t5 cũng có th chOu
ñ ng ñư7c khá cao các ñi u ki1n b0t l7i c.a ngo-i cJnh. KhJ năng này không
gi ng nhau ñ i v3i tNng loài vi khuKn.

Ví d=: bào t5 vi khuKn gây ng% ñ%c th!c ăn (clostridium botulinum) có
th chOu ñư7c nhi1t < 180°C trong thCi gian 10 phút, còn bào t5 Bac. subtilis
< nhi1t ñ% 100°C có th chOu ñư7c 180 phút. Mu n tiêu di1t bào t5 vi khuKn
phJi kh5 trùng < nhi1t ñ% 121°C trong 20 phút (s!c nóng ư3t).
Các bào t5 khi gHp ñi u ki1n thu#n l7i sc nJy mQm và phát tri n thành
m%t t& bào dinh dưZng m3i.
Ngày nay, có m%t s tác giJ cho rPng không th nói vì ñi u ki1n b0t l7i
mà t& bào vi khuKn sinh bào t5 vì ngưCi ta tìm th0y có m%t s vi khuKn cho
bào t5 nhi u hơn trong ñi u ki1n dinh dưZng thu#n l7i so v3i ñi u ki1n b0t
l7i, cũng như tác ñ%ng c.a ñ% thoáng khí, pH, nhi1t ñ%, ch0t ñ%c, ... ñ u
không phJi là nguyên nhân trVc ti&p. Do ñó v0n ñ nguyên nhân và ý nghĩa
c.a vi1c hình thành bào t5 vdn còn là v0n ñ tranh lu#n.
2.1.2.4. Các vi khuKn có l7i và có h-i cho con ngưCi
Vi sinh v#t ñư7c ñHc trưng bZi s ph9 bi&n r%ng rãi và khJ năng trao
ñ9i ch0t ñHc bi1t có hi1u xu0t cao. Vi1c !ng dVng vi sinh v#t nói chung, vi
khuKn nói riêng ñã có tN r0t lâu. < ñây chúng ta ñ c#p ch. y&u là vi khuKn,
còn ph-m vi !ng dVng c.a vi sinh v#t thì r0t r%ng l3n.
1,G M!t s% vi khu)n có l,i cho con ngư-i


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 15

Vi khuKn ñư7c !ng dVng r%ng rãi trong nghành th c phKm, trong yG
dư7c và m%t s ngành sJn xu0t công nghi1p, sau ñây là m%t s ddn ch!ng cV
th nêu lên nh8ng !ng dVng c.a vi khuKn:
ð lên men lactic ngưCi ta s5 dVng m%t s ch.ng như: Lactobacillus
bulgaricus; L. delbruckii; L. brevis; Leuconostos mesenteroides, ... lên men
lactic ñư7c s5 dVng trong vi1c sJn xu0t các sJn phKm tN s8a (s8a chua, váng

s8a, phomai) hay trong sJn xu0t các lo-i th c phKm mu i chua. ð sJn xu0t
d0m (axit axetic) ngưCi ta dùng vi khuKn Acetobacter suboxydans
ð i v3i y h c các sJn phKm lên men cũng ñóng vai trò quan tr ng, ñHc
bi1t là trong k@ ngh1 dư7c. Vi khuKn cũng ñư7c s5 dVng ñ sJn xu0t m%t s
ch& phKm như E. coli ñư7c s5 dVng ñ sJn xu0t Asparaginaza là m%t enzyme
ñư7c s5 dVng ñ kìm hãm m%t s kh i u và b1nh b-ch cQu. Leuconostos
mesenteroides s5 dVng ñ sJn xu0t ch0t thay th& huy&t tương (dextran).
2,G M!t s% vi khu)n có h i
Vi khuKn khi xâm nh#p vào th c phKm c.a ngưCi và ñ%ng v#t sc làm
cho th c phKm nhanh chóng bO hxng, vì như chúng ta ñã bi&t vi khuKn có m%t
t c ñ% sinh sJn r0t nhanh chóng, ñi u ñó ch!ng tx rPng vi khuKn s5 dVng
ngu n dinh dưZng trong môi trưCng r0t m-nh, cho nên n&u th c phKm bO
nhi{m khuKn thì sc bO phá h.y nhanh chóng.
Ví d=: vi khuKn Bacillus stearothermophilus là lo-i thưCng làm hxng ñ
h%p. Bào t5 c.a chúng có khJ năng chOu nhi1t cao nên n&u kh5 trùng ñ h%p
không k@ thì bào t5 t n t-i trong h%p và sau ñó phát tri n làm ñ h%p bO hư
hxng.Vì v#y trong bJo quJn lương th c và th c phKm ngưCi ta thưCng tìm
các bi1n pháp ñ tránh s phá h.y c.a vi sinh v#t nói chung và vi khuKn nói
riêng.
Ngoài ra, m%t s vi khuKn là nguyên nhân gây ra m%t s b1nh cho
ngưCi và ñ%ng v#t khi chúng xâm nh#p vào cơ th . Dư3i ñây là m%t s thí dV
cV th v m%t s vi khuKn gây b1nh:
B1nh b-ch hQu do vi khuKn Corynebacterium diphtheriae; b1nh u n
ván do tr c khuKn Clostridium tetani; tr c khuKn Cl. botulinum thưCng gây
ng% ñ%c th!c ăn, ngoài ra m%t s vi khuKn như Staphylococcus aureus, Staph.
emidermidis cũng là nh8ng vi khuKn gây ng% ñ%c th!c ăn; b1nh tJ do vi
khuKn Vibrio cholera; b1nh thương hàn do Salmonella, ...
2.1.3.

CKu trúc c9a tZ bào eukaryot

2.1.3.1. C0u trúc
1,G Màng sinh ch.t


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 16

MMi t& bào ñ u ñư7c bao b c bmàng này ti&p xúc v3i ch0t nguyên sinh < phía trong t& bào. Gi ng như <
phQn vi khuKn chúng ta ñã ñ c#p ñ&n các ch!c năng c.a màng sinh ch0t. Nói
chung v ch!c năng thì màng sinh ch0t c.a t& bào prokaryot cũng gi ng như
< t& bào eukaryot. Màng t& bào ñóng vai trò c c kỳ quan tr ng trong vi1c
ñi u chWnh thành phQn c.a dOch n%i bào, bZi vì các ch0t dinh dưZng cũng như
các ch0t thJi ñi vào và ñi ra ñ u qua màng t& bào.
2,G Các t ch c bên trong t bào
Trong màng t& bào là ch0t nguyên sinh. ðó là m%t kh i ch0t keo bán
lxng ch!a 80 ñ&n 90% nư3c. Trong t& bào ch0t có nh8ng cơ quan ch!c năng
như:
* M ng lư i n!i ch.t

Hình 2!1: Lưai nbi chKt và các vi thc

Là m%t h1 th ng màng, nh8ng màng c.a lư3i n%i ch0t ggn chHt vào
nhau t-o thành các kênh ph!c t-p ñưCng kính gQn 50÷100 nm. M-ng lư3i n%i
ch0t thưCng có hai lo-i là lo-i trơn và lo-i hCt. Lo-i trơn chW g m có m%t lo-i
màng còn lo-i h-t màng c.a chúng có nhi u riboxom là nơi t9ng h7p protein.
Cùng m%t t& bào có th ch!a m-ng lư3i n%i ch0t trơn hoHc h-t. Ch!c năng
c.a m-ng lư3i trơn chưa ñư7c bi&t rõ, có th chúng tham gia vào quá trình

t9ng h7p m%t s ch0t ñHc trưng c.a t& bào.
* Riboxom
V c0u t-o c.a Riboxom gi ng như < vi khuKn mà chúng ta ñã ñ c#p
ñ&n g m hai ti u ñơn vO có hPng s lgng khác nhau. Riboxom ch!a ARNG
Riboxom, protein, enzyme. ði m khác nhau gi8a t& bào prokaryot và
eukaryot < chM Riboxom < t& bào prokaryot thưCng nPm trong t& bào ch0t
ch! không ggn vào màng như < t& bào eukaryot. Riboxom ñư7c t9ng h7p
trong nhân và ñư7c chuy n ra bào ch0t, < ñây, chúng th c hi1n ch!c năng c.a
mình.
* Nhân


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 17

MMi t& bào thưCng có m%t nhân, nhân có th hình cQu hoHc hình tr!ng.
Trong m%t s t& bào nhân thưCng có vO trí nh0t ñOnh < gi8a t& bào, nhưng
cũng có trưCng h7p nhân không ñOnh vO nh0t ñOnh < m%t chM mà có th di
ñ%ng nên có th tìm th0y < nh8ng vO trí khác nhau. < t& bào eukaryot, nhân
tách bi1t v3i t& bào ch0t bPng màng nhân. Màng nhân ñi u hòa s chuy n v#n
các ch0t tN nhân ñi ra t& bào ch0t và ngư7c l-i. Màng nhân ñư7c c0u t-o tN
hai l3p và có các lM, qua ñó các ch0t có th v#n chuy n qua.
Thành phQn chính c.a nhân là các nhi{m sgc th G chúng ñư7c c0u t-o
tN ADN, protein. S lư7ng nhi{m sgc th c ñOnh ñ i v3i tNng loài sinh v#t G
ví d=: như < ru i d0m có 8 nhi{m sgc th (b n cHp), < ngưCi có 46 nhi{m sgc
th (23 cHp), < ngô 20 nhi{m sgc th (10 cHp).
T& bào có hai b% nhi{m sgc th hoàn chWnh g i là t& bào lưZng b%i (t!c
mMi lo-i có hai nhi{m sgc th gi ng nhau). T& bào chW có m%t b% nhi{m sgc
th (mMi lo-i chW có m%t nhi{m sgc th ) g i là t& bào ñơn b%i. T& bào ñơn b%i

thưCng là t& bào gi3i tính như tinh trùng, tr!ng; < th c v#t như: ph0n hoa,
noãn hoa. Trong nhân có m%t th hình tròn g i là h-ch nhân (nhân con). <
phQn l3n t& bào, h-ch nhân r0t dao ñ%ng, nó thay ñ9i hình d-ng, lúc xu0t hi1n,
lúc bi&n ñi (khi t& bào chuKn bO phân chia).
Trong nhân có th có m%t s h-ch nhân, nhưng thưCng thì t& bào mMi
loài ñ%ng v#t, th c v#t có s lư7ng nhân con nh0t ñOnh. Nhân con tham gia
vào qúa trình t9ng h7p axit nucleic. N&u phá h.y h-ch nhân bPng tia Rơngen
hoHc tia t5 ngo-i thì s phân chia t& bào bO !c ch&.
* Th0 Golgi

Hình 2!2: Bb máy Golgi

Là m%t thành phQn c.a t& bào ch0t, có trong hQu h&t các lo-i t& bào (trN
tinh trùng và h ng cQu) chúng có c0u trúc m%t h1 m-ng lư3i nh8ng kênh
ñư7c lót bZi các màng. Chúng thưCng nPm c-nh nhân và bao quanh trung t5.
Dư3i kính hi n vi ñi1n t5, ph!c h1 Golgi ñư7c c0u t-o tN các nhóm màng
song song v3i nhau, không có h-t, < nh8ng phQn riêng bi1t các khoJng gi8a
các màng có th ñư7c kéo dài ra t-o thành nh8ng bóng nhx. Theo m%t s nhà
nghiên c!u thì ph!c h1 Golgi dùng ñ bJo quJn t-m thCi các ch0t ñư7c sJn


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 18

xu0t ra trong m-ng lư3i n%i ch0t, còn các kênh c.a nó n i li n v3i màng sinh
ch0t G ñi u ñó làm cho vi1c ti&t nh8ng sJn phKm ñư7c d{ dàng.
* Ty th0 (Mitochondrie)

Hình 2!3: CKu tWo ty thc

Ty th có kích thư3c tN 0,2 ñ&n 5 micron, hình d-ng c.a chúng dao
ñ%ng tN hình cQu, hình que, hình s7i. S lư7ng ty th trong t& bào có th khác
nhau tN vài ty th t3i hàng nghìn. Ty th thưCng t#p trung < phQn t& bào mà <
ñó s trao ñ9i ch0t di{n ra tích c c nh0t. Ty th ñư7c bao b c bZi l3p màng
kép, l3p ngoài màng t-o thành b mHt nh•n, còn l3p trong có nhi u phQn l i
ra ch-y song song ăn sâu vào trung tâm ty th , ñôi khi phQn l i xu0t phát tN
hai hư3ng ngư7c nhau k&t h7p v3i nhau. Các n&p l i g i là mao răng lư7c, có
ch!a các enzyme tham gia vào h1 th ng chuy n v#n ñi1n t5.
Ch0t lxng < bên trong ty th là ch0t n n G ch!a các enzyme c.a chu
trình Crebs. Ch!c năng c.a ty th là chuy n hóa năng lư7ng thành d-ng sinh
h c có ích nên ngưCi ta ñôi khi g i chúng là tr-m năng lư7ng c.a t& bào.
Trong ty th còn có ADN c.a ty th G là ADN ngoài nhân.
* L p th0
Là m%t th nhx < t& bào th c v#t, < ñó di{n ra s t9ng h7p hoHc tích
lũy các ch0t h8u cơ. L-p th quan tr ng nh0t là lVc l-p có ch!a clorofil làm
cho cây có màu xanh và có vai trò quan tr ng trong quá trình quang h7p.
Dư3i kính hi n vi ñi1n t5, lVc l-p ñư7c c0u t-o tN các màng x&p song song
khít chHt vào nhau. LVc l-p có th phân chia và l3n lên thành các lVc l-p con.
LVc l-p cũng là cơ quan có ch!a ADN ngoài nhân. Ngoài lVc l-p ra còn có
b-ch l-p là l-p th không màu ch!a tinh b%t và các ch0t khác; sgc l-p là l-p
th có ch!a các sgc t khác nhau làm cho hoa quJ có màu sgc.
* Lisoxom
Nhóm các bào quan có < t& bào ñ%ng v#t, có kích thư3c gQn như ty th
nhưng kém v8ng chgc hơn. Lisoxom ñư7c gi3i h-n bZi các màng, nó ch!a
nhi u lo-i enzyme khác nhau có khJ năng th.y phân các thành phQn ñ-i phân
t5 c.a t& bào như polysaccharid, protein, axit nucleic. Khi t& bào còn s ng,


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 19

các enzyme ñó ñư7c ñi u ti&t qua màng, ngư7c l-i khi t& bào bO ch&t, màng
Lisoxom bO phá h.y, nh8ng enzyme ñó ñư7c giJi phóng ra nên nó th.y phân
nhanh chóng các protein, polysaccharid làm t& bào d{ bO tiêu h.y.
* Trung t
Trong t& bào ñ%ng v#t và m%t s th c v#t b#c th0p có hai th nhx
nhu%m màu m-nh nPm gQn nhân g i là trung t5. Trung t5 có vai trò m-nh
trong s phân chia t& bào: khi bgt ñQu phân chia hai trung t5 tách khxi nhau
và chuy n v hai c c ñ i nhau c.a t& bào và gi8a chúng hình thành thoi phân
bào. Trung t5 có d-ng hình trV, < thành hình trV có x&p 9 nhóm ng d c, mMi
nhóm g m 3 ng. Trong trưCng h7p ñi{n hình, hai trung t5 thưCng x&p thUng
góc v3i nhau theo trVc trV d c.
* Lông và roi
Tương t như < phQn vi khuKn mà chúng ta ñã ñ c#p t3i, < m%t s
ñ%ng v#t nguyên sinh (như trùng roi) cũng di chuy n nhC tiêm mao. < m%t s
sinh v#t, tiêm mao còn có ch!c năng n8a là giúp cho cơ th bám ñư7c t t trên
b mHt cơ ch0t. ð%ng v#t b#c cao có khuynh hư3ng hình thành các mô (là
m%t nhóm hay m%t l3p t& bào chuy n hóa như nhau cùng th c hi1n m%t ch!c
năng này hay khác), và ta cũng gHp các bi u mô lông (bi u mô là mô là mô
x&p thành tNng l3p ph. ngoài thân th hoHc mHt trong xoang thân th ). Trên
b mHt t do c.a bi u mô lông có r0t nhi u lông bPng ch0t nguyên sinh c c
nhx g i là tiêm mao, s chuy n ñ%ng nhOp nhàng c.a chúng làm cho các ch0t
trên b mHt t& bào chuy n ñ%ng theo m%t hư3ng. < ngưCi và ñ%ng v#t, phQn
l3n ng hô h0p có lo-i bi u mô lông này, nh8ng lông c.a nó dùng ñ lo-i trN
các h-t bVi và các v#t l- khác.
2.1.3.2. Nư3c, hàm lư7ng và tr-ng thái c.a nư3c
Nư3c là thành phQn quan tr ng không th thi&u ñư7c c.a t& bào. Trong
t& bào, hàm lư7ng c.a nư3c thưCng trên 60% G < m%t s lo-i lên t3i 90%

nư3c trong t& bào như: < ngưCi 58÷60% ; s8a 96÷99% ; rau quJ 80÷94% ;
n0m men 54÷83% ; vi khuKn 75÷88%. Nư3c ñóng vai trò quan tr ng trong t&
bào G nư3c ñóng vai trò là ch0t phJn !ng vì nó tham gia hàng lo-t các phJn
!ng sinh hóa như phJn !ng th.y phân, phJn !ng t9ng h7p, phJn !ng oxyhóa
kh5, ... Nư3c vNa là dung môi, môi trưCng mà < ñó di{n ra vô vàn phJn !ng
sinh hóa, ...
Nư3c tham gia hàng lo-t nh8ng quá trình s ng căn bJn như tiêu hóa,
hô h0p, bài ti&t, quang h7p, ...
* C.u t o phân t nư c


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 20

a, G Góc gi8a 2 liên k&t OH
b, G C0u trúc c.a ñám mây ñi1n t5 c.a phân t5 nư3c
Hình 2!4:

Sơ ñe cKu trúc ñám mây ñi7n tg

C0u t-o phân t5 nư3c ñơn phân là m%t tam giác cân, ñWnh là nguyên t5
oxy, < hai góc c.a ñáy là hai proton, góc gi8a hai liên k&t O−H bPng 104,5º .
ð% dài gi8a h-t nhân c.a nguyên t5 oxy và hydro trong liên k&t OH bPng
0,96Å ( 0,96 x 10G7 mm).
Trong nư3c, ngoài các phân t5 nư3c ñơn giJn còn ch!a các phân t5
nư3c liên h7p, ñư7c bi u di{n bPng công th!c t9ng quát [H2O]x G giá trO x
luôn luôn thay ñ9i tùy thu%c vào tr-ng thái c.a nư3c. Khi ñun nóng s liên
h7p c.a các phân t5 nư3c bO phá h.y và khi nhi1t ñ% ñ-t 100ºC thì hQu h&t
các phân t5 nư3c t n t-i dư3i d-ng ñơn phân. Nguyên nhân cơ bJn c.a s

hình thành nh8ng liên h7p phân t5 nư3c là do liên k&t hydro t-o thành gi8a
hai phân t5 nư3c.
* Tr ng thái c6a nư c trong t bào
Nư3c trong t& bào t n t-i dư3i hai d-ng chính là nư3c t do và nư3c
liên k&t. Trong nhóm nư3c liên k&t thì ngưCi ta th0y cách th!c và m!c ñ% liên
k&t c.a chúng cũng khác nhau. Có th phân chia các tr-ng thái c.a nư3c như
sau:
1,G Nư c c.u trúc
Nư3c liên k&t v3i các h7p phQn h8u cơ c.a t& bào bZi các cQu
hydrogen. Lo-i nư3c này không ñóng vai trò như dung môi hoHc tác nhân
phJn !ng. S lư7ng c.a lo-i nư3c này bé và không th tách ra mà không làm
thay ñ9i c0u hình c.a h7p ch0t h8u cơ (ví dV như protein).
2,G L p nư c ñơn phân t
Nư3c này bO h0p phV trên b mHt c.a các phân t5 mang ñi1n tích (ví dV
như protein)G vì, như chúng ta ñã bi&t: phân t5 nư3c là m%t phân t5 lưZng
c c. Nư3c này thưCng không có khJ năng hoHc r0t ít khJ năng ñóng vai trò
như là dung môi.


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 21

Nư3c c0u trúc và nư3c ñơn phân t5 thưCng không ñông ñHc khi hnhi1t ñ% th0p.
3,G Nư c mao quLo-i này nPm trong các mao quJn hay gi8a các phân t5 protein gQn
nhau trong t& bào. nư3c này có khJ năng ñóng vai trò như dung môi và ch0t
phJn !ng, nư3c này có th tách ra khxi các mao quJn c.a chúng, nhưng cQn
có năng lư7ng l3n.
4,G Nư c hydrat hóa

Lo-i này góp phQn t-o c0u hình protein, lo-i này khó xác ñOnh hàm
lư7ng c.a chúng vì nó nPm trong phQn c0u trúc.
5,G Nư c hydrat hóa th6y ñ!ng h=c
Bao b c xung quanh các phân t5 h8u cơ, nư3c này ñư7c xem như nư3c
t do.
Tuy nhiên, s phân chia như trên cũng chW là tương ñ i vì ranh gi3i c.a
các tr-ng thái nư3c khác nhau không th c ñOnh m%t cách chính xác và phV
thu%c nhi u vào ñi u ki1n ngo-i cJnh c.a môi trưCng và tr-ng thái c.a t& bào.
2.2.

MÀNG TR BÀO

Màng t& bào có tác dVng bao b c, che ch< cho t& bào và làm cho t& bào
có hình d-ng nh0t ñOnh. ‚ các lo-i sinh v#t ñơn bào thì màng t& bào là ranh
gi3i gi8a t& bào v3i môi trưCng bên ngoài, nó ti&p xúc tr c ti&p v3i môi
truCng. Màng t& bào ñóng vai trò quan tr ng trong quá trình trao ñ9i ch0t
gi8a t& bào v3i môi trưCng. PhQn l3n t& bào eukaryot có các c0u trúc dư3i t&
bào như lysoxom, th Golgi, ty th , ... mMi m%t ti u th như v#y ñ u có m%t
màng riêng ngăn cách, còn < t& bào prokaryot h1 th ng màng ch. y&u là
màng t& bào và màng sinh ch0t.
Thành phQn chính c.a màng t& bào là lipit, protein và polysaccharid.
Tr l1 gi8a chúng thay ñ9i tùy thu%c vào ch.ng lo-i màng và ch.ng lo-i vi
sinh v#t. Polysaccharid thưCng liên k&t v3i protein t-o thành glycoprotein
hoHc liên k&t ñ ng hóa trO v3i lipit t-o thành lipopolysaccharid.
2.2.1.

NYn tIng lipit c9a màng

Lipit có trong thành phQn màng t& bào ch. y&u là phospholipit, ngoài
ra còn có lipit trung tính, glycolipit và ñHc bi1t là trong màng t& bào ñ%ng v#t

còn có cholesterol.
* Phospholipit


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 22

Nhóm ñ?u c c
Chu@i hydrocacbon

Hình 2!5: Phospholipit

Phospholipit là lo-i h7p ch0t có phân t5 lưZng c c. < ñQu có nhóm
phosphat và các g c ñính phV khác là ñQu c c hóa và ưa nư3c còn ñQu ch!a
g c carburhydro không phân c c và k• nư3c. Chính c0u trúc phân t5 ñHc bi1t
như v#y nên khi cho phospholipit vào trong nư3c thì ta th0y chW có m%t phQn
r0t nhx phospholipit t n t-i < d-ng ñơn phân t5, còn phQn còn l-i chúng t-o
thành l3p phospholipit ñơn phân t5 trên b mHt c.a nư3c v3i ñQu ưa nư3c
hư3ng vào nư3c, t-o thành các micelle và ñHc bi1t là chúng t-o thành các
''bong bóng" v3i l3p màng phospholipit hai l3p.
* T.m phospholipit 2 l p [Hình 2G6]
T0m phospholipit hai l3p g m hai l3p phân t5, ñQu không phân c c c.a
hai l3p phân t5 phospholipit hư3ng vào nhau còn ñQu phân c c c.a hai l3p
quay ra ngoài. S hình thành t0m phospholipit là m%t ñHc tính c.a
phospholipit mà chúng ta ñã ñ c#p trên ñây. S có mHt c.a t0m phospholipit
2 l3p là m%t ñi m ñHc trưng c.a màng t& bào. Th c ra thì màng không có c0u
trúc ñ ng b% như v#y, ngày nay ngưCi ta ñã ch!ng minh rPng trên màng còn
ch!a protein, enzyme và m%t s ch0t làm ch!c năng v#n chuy n.

SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 23

Protein ngoài

Nhóm có cPc

Gic carburhydro
40 Å

OH
OH
OH
OH
OH
OH

Hình 2!6: TKm Phospholipid 2 lap

2.2.2.

CKu trúc c9a màng sinh chKt

Màng sinh ch0t có c0u t-o ba l3p, ngoài cùng và trong cùng là hai l3p
protein còn < gi8a là t0m phospholipit hai l,p. Hi1n nay nhi u nhà nghiên
c!u cho rPng màng sinh ch0t có c0u t-o khJm, các kh i protein nDm xen vào
giEa màng phospholipit hai l,p.
ðHc bi1t trên màng sinh ch0t có lo-i proteinGenzyme có tác dVng ch.

ñ%ng v#n chuy n các ch0t qua màng t& bào g i là permease. Theo giJ thuy&t
c.a m%t s tác giJ thì t-i vO trí có phân t5 permease, các phân t5 phospholipit
sc hư3ng ñQu ưa nư3c vào nhau ñ t-o thành lM h< ch!a phân t5 permease
này.
‚ màng sinh ch0t còn có hF th ng sGi nâng ñ6. Các s7i này có c0u trúc
r0t mJnh v3i ñưCng kính khoJng 50Å, các s7i này ñư7c c0u t-o tN nh8ng t&
bào s7i tương t như actin trong các cơ bgp < ñ%ng v#t. H1 s7i nâng ñZ này
có hai d-ng: d-ng lư3i G các s7i liên k&t v3i nhau t-o thành d-ng m-ng như
lư3i n i v3i miosin và tropomiosin c.a sinh ch0t; d-ng bó G t n t-i tNng nhóm
ch-y sát phía dư3i thành sinh ch0t. CJ hai d-ng này ñ u làm ch!c năng nâng
ñZ c.a màng sinh ch0t và ñóng vai trò quan tr ng trong quá trình co, giãn
(khJ năng bi&n d-ng) c.a màng t& bào.


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 24

‚ t& bào eukaryot (ví dV như t& bào n0m men) còn có màng t& bào.
Màng t& bào vi khuKn chúng ta ñã xét < phQn trên, < ñây chúng ta xét c0u trúc
màng c.a t& bào eukaryot.
Hình 2G8 bi u di{n mô hình c0u t-o màng c.a t& bào eukaryot. MHt
ngoài cùng nơi ti&p xúc v3i môi trưCng là l,p oligoH hoIc polysaccharid,
polysaccharid này liên k&t v3i protein hoHc lipit màng t-o thành glycoprotein
và glycolipit, nên chú ý là phQn polysaccharid luôn luôn hư,ng ra ngoài môi
trưCng ch! không phJi < mHt ti&p xúc v3i nguyên sinh ch0t.
Gèc ®−êng
Glycoprotein
Glycolipid

Hình 2!7: Mô hình cKu tWo màng c9a tZ bào eukaryot

Khi th.y phân glycoprotein và glycolipit c.a màng t& bào eukaryot
ngưCi ta nh#n ñư7c m%t s lo-i ñưCng ñơn giJn sau: mannose, galactose,
glucose, glucosamin, galactosamin và axit sialic. L3p ti&p theo là t0m lipit hai
l3p, trong ñó có các phân t5 protein.
2.2.3.

Tương tác gika tZ bào vai môi trưlng qua màng tZ bào

Màng t& bào là b% ph#n liên h1 tr c ti&p gi8a t& bào v3i môi trưCng
xung quanh (ñ i v3i các th ñơn bào). M i thông tin như s thay ñ9i pH,
nhi1t ñ%, s thay ñ9i thành phQn dinh dưZng, ... t& bào ti&p nh#n ñư7c ñ u
qua màng t& bào. Trong s trao ñ9i v#t ch0t gi8a t& bào và môi trưCng, màng
t& bào có khJ năng h0p thV ch n l c, nghĩa là nó có th cho hoHc không cho
m%t s ch0t ñi vào t& bào và ñi ra khxi t& bào. Các ch0t dinh dưZng, nư3c ñi
tN môi trưCng vào t& bào và các ch0t thJi ñư7c ñưa ra khxi t& bào. Ngoài ra
gi8a t& bào v3i môi trưCng còn có s trao ñ9i khí, s trao ñ9i này cũng thông
qua màng t& bào. Ví d=: t& bào da &ch có khJ năng h0p thV O2 và thJi CO2,
khi gHp ti&t trCi nóng, da khô l-i và s hô h0p cũng dNng l-i; hay t& bào ph9i
cũng làm ch!c năng hô h0p t!c trao ñ9i khí v3i môi trưCng.
2.2.4.

SP vnn chuycn c9a các phân tg ñi ra và vào tZ bào

2.2.4.1. S thKm th0u và áp su0t thKm th0u


SINH H C ð I CƯƠNG 2007

TRANG 25

Nh8ng ch0t trao ñ9i gi8a t& bào và môi trưCng thưCng hòa tan trong
nư3c. Do s chênh l1ch v n ng ñ% mà nư3c có th và các ch0t hòa tan có th
th0m qua màng t& bào. Hi1n tư7ng này xJy ra nhC áp xu0t thKm th0u. ð hi u
rõ hơn ta xét ví dV sau ñây:
1,G Phân biBt các lo i màng
• Màng th0m: Màng có h1 th ng lM mà b0t kỳ ch0t nào cũng qua ñư7c.
• Màng không th0m: Không cho b0t kỳ ch0t nào ñi qua.
• Màng bán th0m: ChW cho m%t s ch0t ch! không phJi t0t cJ. Màng t& bào
thu%c vào lo-i màng bán th0m.
2,G Chu)n bC thí nghiBm
L0y m%t cái túi colodion (có các lM màng không quá nhx ñ phân t5
ñưCng và nư3c có th ñi qua ñư7c) ñ ng ñQy dung dOch ñưCng 5% và ñ vào
c c nư3c, sau m%t thCi gian ñưCng trong nư3c bao quanh túi sc bPng n ng ñ%
ñưCng trong túi. ði u ñó ch!ng tx ñưCng trong túi ñi qua màng túi vào c c
và nư3c tN c c ñi vào trong túi. N&u l0y m%t túi khác có kích thư3c lM nhx chW
cho nư3c ñi qua mà không cho phân t5 ñưCng qua ñư7c sau ñó ta cũng ñ9
dung dOch ñưCng 5% vào và c%t mi1ng túi vào m%t ng th.y tinh và cho vào
c c nư3c. Sau m%t thCi gian ta th0y nư3c dâng lên c%t th.y tinh (Hình 2G8).
S khuy&ch tán như v#y c.a các phân t5 nư3c hay c.a dung môi nào
khác qua màng g i là thKm th0u. M c nư3c trong ng th.y tinh sc dâng lên
cao ñ sao cho áp su0t do c%t nư3c trong ng gây ra bPng v3i l c bgt nư3c ñi
vào trong túi. Áp xu0t c.a c%t nư3c ñư7c dùng làm m!c ño áp su0t thKm th0u.
S thKm th0u xJy ra khi có s chênh l1ch v n ng ñ% gi8a dung dOch trong và
ngoài màng. S khu&ch tán c.a các phân t5 ch0t hòa tan qua màng bán th0m
còn g i là s thKm tích; còn s khu&ch tán c.a các phân t5 dung môi qua
màng bán th0m g i là thKm th u.
Màng t& bào ho-t ñ%ng như m%t màng bán th0m. Khi cho t& bào vào
ch0t lxng có cùng áp su0t thKm th0u như trong t& bào thì nư3c không ñi vào

và ñi ra khxi t& bào vì v#y t& bào không bO ph ng lên mà cũng không bO co
l-i, ch0t lxng như v#y g i là ch0t lxng ñUng trương. Dung dOch mu i ăn
0,85% là ñUng trương so v3i t& bào c.a ngưCi và m%t s ñ%ng v#t (dung dOch
sinh lý).
3,G Thí nghiBm bi0u diDn áp su.t th)m th.u
A G ð9 dung dOch ñưCng 5% vào túi làm bPng màng bán th0m (xenlofan) treo
trong nư3c. Các phQn t5 nư3c khuy&ch tán vào túi làm cho c%t nư3c trong