Phân tích vai trò của hoạt động nhận thức trong các giai đoạn tố tụng (điều tra vụ án hình sự; xét xử vụ án hình sự; giáo dục, cải tạo phạm nhân). Rút ra kết luận cần thiết

MỞ ĐẦU
Trong quá trình thực hiện hoạt động tư pháp, các hoạt động tâm lý được sử
dụng thường xuyên. Chúng có mối liên hệ tác động qua lại với nhau. Nằm trong
nhóm các hoạt động tâm lý cơ bản, hoạt động nhận thức có ảnh hưởng trực tiếp
đến các mục đích cơ bản của hoạt động tư pháp, đặc biệt là trong các giai đoạn
tố tụng hình sự.
Vậy vai trò của hoạt động nhận thức là như thế nào trong các giai đoạn tố
tụng hình sự? Để làm rõ vấn đề này, em xin chọn đề bài số 1: “Phân tích vai trò
của hoạt động nhận thức trong các giai đoạn tố tụng (điều tra vụ án hình sự;
xét xử vụ án hình sự; giáo dục, cải tạo phạm nhân). Rút ra kết luận cần
thiết” để làm bài tập học kì.
Do kiến thức còn hạn chế, trong quá trình làm bài còn chỗ nào sai sót mong
thầy cô góp ý chỉnh sửa thêm. Em xin chân thành cảm ơn.

NỘI DUNG
I.
1.

Khái quát chung về hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp.
Khái niệm hoạt động nhận thức.

Sống và hoạt động trong thế giới khách quan, con người phải nhận thức, tỏ
thái độ và hành động với thế giới ấy. Nhận thức, tình cảm và hành động là ba
mặt cơ bản của đời sống tâm lý con người. Trong quá trình hoạt động, con
người phải nhận thức, thông qua hoạt động nhận thức, hiện thực xung quanh và
hiện thực của bản thân được phản ánh, trên cơ sở đó con người tỏ thái độ, tình
cảm và hành động.
Hoạt động nhận thức là quá trình tâm lý phản ánh hiện thực khách quan và
bản thân con người thông qua các cơ quan cảm giác và dựa trên những hiểu biết
vốn liếng kinh nghiệm đã có của bản thân. Việc nhận thức thế giới có thể đạt tới
những mức độ khác nhau: từ đơn giản đến phức tạp, từ thấp đến cao. Mức độ

nhận thức cảm tính, mức độ cao hơn là nhận thức lý tính. Nhận thức cảm tính
bao gồm cảm giác và tri giác, trong đó con người phản ánh những cái bên ngoài,
những cái đang trực tiếp tác động đến giác quan con người. Mức độ cao là nhận
thức lý tính, bao dồm tư duy và tưởng tượng, trong đó con người phản ánh
những cái bản chất bên trong, những mối quan hệ có tính quy luật. Nhận thức
cảm tính và nhận thức lý tính có quan hệ chặt chẽ với nhau, bổ sung, chi phối
lẫn nhau trong cùng một hoạt động nhận thức thống nhất của con người.


Hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp được tiến hành qua 4 giai đoạn.
Cụ thể là:
- Giai đoạn 1: Tri giác các sự việc bằng các cơ quan cảm giác.
- Giai đoạn 2: Thiết lập và tim ra các cách thức phương hướng thu thập
chứng cứ tài liệu liên quan đến vụ án.
- Giai đoạn 3: Xây dựng mô hình tư duy năng động về vụ án đã xảy ra trên
cơ sở các chứng cứ tài liệu đã thu thập được.
- Giai đoạn 4: Đề ra và giải quyết các nhiệm vụ cụ thể.
2.

Mục đích của hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp.

Hoạt động nhận thức là bộ phận, một mặt hoạt động rất cơ bản, rất cần thiết,
không thể thiếu được của hoạt động tư pháp. Bất kỳ một chủ thể nào của hoạt
động tư pháp (điều tra viên, thẩm phán, kiểm sát viên, hội thẩm nhân dân…) khi
tiến hành nhiệm vụ của mình đều phải sử dụng hoạt động nhận thức.
Trong hoạt động tư pháp, hoạt động nhận thức nhằm thực hiện các mục đích
sau:
- Thu thập các chứng cứ, tài liệu liên quan đến vụ án;
- Phân tích, đánh giá các chứng cứ để làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ
án;

- Tìm hiểu tháu độ, hành vi xử sự của những người tham gia tố tụng;
- Nắm bắt được đặc điểm tâm lý của những người tham gia tố tụng;
- Đưa ra các cách thức, phương pháp tác động tâm lý đến những người tham
gia tố tụng.
3. Đặc điểm cơ bản của hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp.
- Quá trình nhận thức là quá trình phát triển toàn diện tất cả các thành phần
của hoạt động tư pháp. Có thể nói nhận thức là phương tiện thực hiện các hoạt
động khác trong hoạt động tư pháp.
- Hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp phần lớn mnag tính chất gián
tiếp và ít trường hợp mang tính chất trực tiếp.
- Hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp là quá trình mang tính rất
phức tạp. Bởi trong hoạt động tư pháp, các cơ quan tiến hành tố tụng nhận được
một khối lượng thông tin lớn từ nhiều nguồn khác nhau, khối lượng thông tin
lớn, phong phú này đòi hỏi người tiến hành tố tụng phải có khả năng phân tích,
đánh giá để rút ra được những kết luận cần thiết.


- Hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp liên quan chặt chẽ với các thủ
tục tố tụng.
- Hoạt động nhận thức trong quá trình tố tụng mang sắc thái tình cảm cao và
được tiến hành trong trạng thái tâm lý căng thẳng.
- Nhận thức bị hạn chế về thời gian. Sự hạn chế này được quy định trong các
văn bản pháp luật tố tụng (các thời hạn thực hiện các hoạt động tố tụng). Do
vậy, sự hạn chế về thời gian đã thôi thúc những người tiến hành tố tụng phải
hoạt động tích cực để xác định sự thật khách quan của vụ án đã xảy ra.
II. Vai trò của hoạt động nhận thức trong các giai đoạn tố tụng.
1.

Vai trò của hoạt động nhận thức trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự.

Điều tra vụ án hình sự là giai đoạn tố tụng hình sự, trong đó cơ quan có thẩm
quyền áp dụng mọi biện pháp do Bộ luật tố tụng hình sự quy định để xác định
tội phạm và người thực hiện hành vi phạm tội làm cơ sở cho việc giải quyết vụ
án.
Đối với điều tra các vụ án hình sự, hoạt động nhận thức được coi là thành
phần chủ yếu trong cấu trúc tâm lý của hoạt động điều tra tôi phạm. Trong quá
trình điều tra, hoạt động nhận thức gắn liền với việc thu thập, nghiên cứu các sự
kiện đã xảy ra, nghiên cứu nhân cách bị can. Thông qua hoạt động nhận thức,
điều tra viên thu thập, lựa chọn, đánh giá các nguồn tin nhận được, đồng thời đề
ra những giả định về mối liên quan giữa các sự kiện.
Xuất phát từ nhiệm vụ của giai đoạn điều tra vụ án hình sự là xác định tội
phạm, người thực hiện hành vi tội phạm; xác định thiệt hại do tội phạm gây ra,
tạo điều kiện cần thiết cho vụ việc giải quyết vụ án; xác định nguyên nhân và
điều kiện phạm tội, áp dụng các biện pháp khắc phục, ngăn ngừa; lập hồ sơ, đề
nghị truy tố bị can. Do vậy, hoạt động nhận thức trong giai đoạn điều tra đóng
một vai trò hết sức quan trọng. Cụ thể như sau:
- Hoạt động nhận thức là hoạt động trung tâm của giai đoạn điều tra vì hoạt
động nhận thức trùng với mục đích của hoạt động điều tra. Ở giai đoạn này, hoạt
động nhận thức đóng vai trò quan trọng nhất, thông qua hoạt động nhận thức, từ
việc tri giác, phân tích, tư duy cơ quan điều tra mới có thể xác định được can
phạm, xác định được hành vi phạm tội, thiệt hại và hậu quả xảy ra. Trong hoạt
động của điều tra viên, khía cạnh tìm kiếm và tái tạo của hoạt động nhận thức
luôn giữ vai trò chủ đạo. Thu thập thông tin về sự việc phạm tội thông qua nhận
thức trong hiện tại và quá khứ trên cơ sở phân tích thông tin đó điều tra viên tái
tạo và khôi phục lại mô hình về diễn biến khách quan của vụ án đã xảy ra. Hoạt
động nhận thức nhằm đảm bảo thu thập tất cả các chứng cứ tài liệu liên quan


đến vụ án, phân tích, đánh giá chứng cứ, tìm hiểu thái độ, hành vi xử sự, nắm
bắt được đặc điểm tâm lý của người tham gia tố tụng, đưa ra các cách thức,

phương pháp tác động tới tâm lý của người tham gia tố tụng. Khi nhận thức
được rõ ràng, thì cơ quan điều tra mới có thể tiến hành phân tích, đánh giá
chứng cứ để làm sáng tỏ sự thật của vụ án, điều này muốn nói rằng, các điều tra
viên phải có nhận thức đầy đủ về vụ án thì mới có thể làm sáng tỏ được vụ án.
Chỉ khi nào hoạt động nhận thức được thông suốt, thì lúc đó điều tra viên mới
có thể tìm hiểu thái độ, hành vi xử sự của những người tham gia tố tụng hay
nắm bắt được những đặc điểm tâm lý của những người tham gia tố tụng. Bởi vì,
những người tham gia tố tụng có hành vi xử sự và tâm lý khác nhau, tùy từng
trường hợp mà cơ quan điều tra phải nắm rõ những đặc điểm tâm lý để có thể
khai thác được họ. (Ví dụ: Trong quá trình hỏi cung bị can, thông qua các biện
pháp nghiệp vụ, điều tra viên nhận thức được bị can đang khai báo gian dối,
không thành khẩn, điều tra viên đã áp dụng một số biện pháp tác động tâm lý tới
bị can như: phương pháp truyền đạt thông tin; phương pháp thuyết phục;
phương pháp giao tiếp tâm lý có điều khiển,… nhằm làm thay đổi thái độ, quan
điểm của bị can).
- Hoạt động nhận thức là cơ sở cho các hoạt động tâm lý khác. Hoạt động
nhận thức là hoạt động đầu tiên, là tiền đề, cơ sở cho những hoạt động còn lại
trong cấu trúc hoạt động tâm lý. Trong giai đoạn điều tra, hoạt động nhận thức
có quan hệ mật thiết, tác động qua lại với các hoạt động thiết kế và giáo dục.
Trên cơ sở các kế hoạch hành động của điều tra viên, cùng những quyết định và
thi hành quyết định của cơ quan điều tra, điều tra viên tiến hành nhận thức về vụ
án. Mặt khác, sau khi đạt được những kết quả nhất định trong việc nhận thức về
các tình tiết của vụ án, cơ quan điều tra sẽ ra những quyết định, kế hoạch để giải
quyết vụ án hình sự - đó là hoạt động thiết kế. (Ví dụ: Sau khi cơ quan điều tra
tiến hành điều tra và đã xác định được người phạm tội, hành vi phạm tội, hậu
quả từ hành vi phạm tội cơ quan điều tra sẽ ra bản kết luận điều tra, lập hồ sơ,
đề nghị Viện kiểm sát truy tố bị can). Hay sau khi nhận thức về vụ việc một
cách toàn diện, kết hợp với thực tế diễn ra trong quá trình giải quyết vụ án mà
điều tra viện thụ lý giải quyết vụ án có thể sử dụng các biện pháp giáo dục, thúc
đẩy nhanh quá trình khám phá sự thật khách quan của vụ án. (Ví dụ: Trong quá

trình hỏi cung bị can, điều tra viên nhận thấy bị can khai báo không thành khẩn,
điều tra viên đã thuyết phục để bị can hiểu rằng thành khẩn khai báo sẽ được
hưởng sự khoan hồng của pháp luật).
2. Vai trò của hoạt động nhận thức trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự.
Xét xử vụ án hình sự là một giai đoạn của tố tụng hình sự trong đó Tòa án có
thẩm quyền tiến hành xem xét, giải quyết vụ án để ra bản án, quyết định tố tụng
theo quy định của pháp luật. Nhiệm vụ lớn nhất của giai đoạn xét xử là ra được


bản án, quyết định tố tụng theo quy định của pháp luật. Do vậy, trong giai đoạn
xét xử thì hoạt động thiết kế đóng vai trò chủ đạo. Tuy nhiên, để thực hiện được
tốt và chính xác hoạt động thiết kế trong giai đoạn này thì nhất thiết phải có hoạt
động nhận thức trước đó.
Hoạt động nhận thức là cơ sở để thực hiện các hoạt động tâm lý khác, trong
đó có hoạt động thiết kế. Hoạt động thiết kế của Tòa án chỉ có thể thực hiện
được sau khi đã thực hiện hoạt động nhận thức trên cơ sở kiểm tra và đánh giá
những chứng cứ đã thu thập được trong tài liệu điều tra. Mục đích cơ bản của
hoạt động nhận thức trong xét xử là nghiên cứu, kiểm tra và xác minh lại những
chứng cứ đã phản ánh trong tài liệu điều tra, để hiểu rõ bản chất của chúng từ đó
thực hiện hoạt động thiết kế (ra bản án, quyết định đúng về vụ án đang xét xử).
Do vậy, hoạt động nhận thức trong giai đoạn xét xử của tòa án có nhiều điểm
khác biệt hơn so với hoạt động nhận thức ở giai đoạn điều tra (hoạt động trọng
tâm của giai đoạn điều tra).
Hoạt động nhận thức ở giai đoạn xét xử được thực hiện bởi các thành viên
Hội đồng xét xử nhằm kiểm tra lại tính đúng đắn của các thông tin thu thập
được trong giai đoạn điều tra thông qua hồ sơ và lời khai của những người tham
gia tố tụng. Hoạt động nhận thức mang tính chủ động, ít căng thẳng hơn so với
hoạt động nhận thức ở giai đoạn điều tra do chủ thể nhận thức đã được tiếp cận
với lượng thông tin ít hơn, cô đọng hơn, đã được sàng lọc ở giai đoạn điều tra.
3.

Vai trò của hoạt động nhận thức trong giai đoạn giáo dục, cải tạo phạm
nhân.

Toàn bộ hoạt động giáo dục, và hơn nữa là hoạt động cải tạo cá nhân người
phạm tội chỉ có thể tiến hành được với sự hiểu biết sâu sắc về tất cả các đặc
điểm tâm lý của mỗi phạm nhân. Nhà giáo dục phải biết họ cần phải giáo dục
cho phạm nhân những phẩm chất nào, và cần phải loại bỏ những phẩm chất nào.
Quá trình giáo dục, cải tạo phải kết hợp với việc nghiên cứu biểu hiện thái độ
của phạm nhân trong lao động, học tập và đời sống xã hội…Do vậy, để đạt được
hiệu quả nhất mục đích của hoạt động giáo dục thì hoạt động nhận thức trong
giai đoạn giáo dục, cải tạo phạm nhân chiếm một vai trò khá quan trọng. Trên
cơ sở hoạt động nhận thức sẽ đảm bảo cho hoạt động giáo dục, cải tạo phạm
nhân đạt kết quả tốt.
Hoạt động giáo dục trong xét xử cũng như trong điều tra đều hướng tới giáo
dục bị cáo và quần chúng nhân dân. Tòa án giáo dục mọi người ý thức tôn trọng
pháp luật, rèn luyện thói quen tuân thủ pháp luật, cần làm cho mọi người tin
rằng bất cứ hành vi vi phạm pháp luật nào cũng sẽ bị Tòa án và xã hội lên án,
giáo dục mọi công dân có ý thức tham gia vào hoạt động đấu tranh phòng ngừa
và chống tội phạm. Khi một hành vi phạm tội xảy ra, trên cơ sở nhận thức được


tính nguy hiểm của tội phạm gây ra, cần phải giáo dục cảm hóa người phạm tội,
hình thành ở họ thái độ ăn năn, hối hận, thái độ với bản án; giáo dục ý thức pháp
luật, chấp hành pháp luật cho các công dân; răn đe, ngăn ngừa tội phạm đối với
những thành viên không vững vàng; giáo dục tinh thần trách nhiệm với lãnh
đạo, tập thể có thiếu sót để tạo ra tình trạng tội phạm thì các thành viên Hội
đồng xét xử có thể thực hiện các hoạt động giáo dục.
Để giáo dục, cải tạo phạm nhân, cán bộ quản giáo không những phải biết
trạng thái tâm lý của họ trong hiện tại mà còn phải biết những thiếu sót tâm lý –

xã hội của họ đã nảy sinh bằng cách nào trong quá trình hình thành những tấp
quán, thói quen, cách xử sự chống đối pháp luật của họ. Nội dung hoạt động
nhận thức trong quá trình giáo dục, cải tạo bao gồm: nghiên cứu tỉ mỉ điều kiện
sống và lao động của phạm nhân; nghiên cứu hệ thống giao tiếp bắt buộc mà họ
phải tham gia vào giao tiếp với cán bộ quản giáo, với những phạm nhân khác;
ngoài ra cán bộ quản giáo cũng phải thu thập cả những thông tin về điều kiện
phát triển của cá nhân phạm nhân khi nghị án cũng như thông tin về gia đình
phạm nhân, về những mối quan hệ của họ với gia đình, về giáo dục, văn hóa,
thói quen lao động của phạm nhân . Thông qua những hoạt động này sẽ góp
phần đáng kể trong việc nhận thức về cá nhân phạm nhân để thông qua đó có
thể xây dựng, tổ chức quá trình giáo dục, cải tạo, biện pháp cải tạo,…
III.

Một số kết luận.

Hoạt động nhận thức là một quá trình phát triển toàn diện tất cả các thành
phần của hoạt động tư pháp. Có thể nói, nhận thức là một trong những dạng
hoạt động cơ bản của hoạt động tư pháp; là phương tiện thực hiện các hoạt động
khác trong hoạt động tư pháp.
Trong hoạt động nhận thức của quá trình tố tụng, các cơ quan tiến hành tố
tụng nhận được một khối lượng thông tin lớn từ nhiều nguồn khác nhau, nguồn
thông tin này thường bị thiếu hụt và khó xác định. Điều quan trọng là từ khối
lượng lớn thông tin này, cơ quan tiến hành tố tụng phải tiến hành sàng lọc, chắp
nối các thông tin lại cùng với việc phân tích, đánh giá để rồi rút ra mối quan hệ
biện chứng giữa các nguồn thông tin. Như vậy, người tiến hành tố tụng phải có
khả năng tư duy, kinh nghiệm làm việc, có những phẩm chất tâm lý vững vàng
và ổn định.
Ngoài ra, hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp không phải là một
hoạt động nhận thức đơn thuần một sự việc khách quan nào đó, mà nó liên quan
chặt chẽ với các thủ tục tố tụng, đảm bảo phải tuân theo những quy định của

pháp luật một cách triệt để, xác định sự thật khách quan của vụ án hình sự một
cách nhanh chóng.


Vì vậy, hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp cần:
- Cán bộ tư pháp cần có chuyên môn cao, kinh nghiệm làm việc và những
phẩm chất đạo đức nghề nghiệp cần thiết khi tiến hành tố tụng nói chung và các
hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp của mình nói riêng. Để đảm bảo
xác định sự thật của vụ án hình sự một cách chính xác, khách quan, nhanh
chóng.
- Bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa bằng cách tuân thủ triệt để những quy
định của pháp luật tố tụng khi tiến hành các hoạt động tố tụng và nhận thức
không nằm ngoài những quy định đó. Những người tiến hành hoạt động tố tụng
phải có một nhận thức đúng đắn, khách quan trên cơ sở những quy định của
pháp luật, tránh những nhận thức chủ quan của mình dẫn tới việc giải quyết vụ
án hình sự nhiều sai sót, không đúng pháp luật.

KẾT LUẬN
Hoạt động nhận thức là một trong những hoạt động tâm lý cơ bản, đóng vai
trò quan trọng, là tiền đề để có các hoạt động tâm lý khác (xúc cảm – tình cảm,
ý chí, hành động)... Đối với hoạt động tư pháp nói chung cũng như quá trình tố
tụng hình sự nói riêng thì hoạt động nhận thức luôn được coi là hoạt động trọng
tâm, là tiền đề, cơ sở cho các hoạt động khác.
Trong quá trình tiến hành các giai đoạn của Tố tụng Hình sự của Việt Nam
ngày nay, vấn đề về vai trò của hoạt động nhận thức được đánh giá là có ý nghĩa
vô cùng quan trọng. Vì thế, để hoạt động nghiên cứu tâm lý này có thể giữ được
vai trò cơ bản và quan trọng đó cũng như để nó được thực hiện một cách có hiệu
quả trong quá trình Tố tụng thì vấn đề dặt ra là cần phải nâng cao hơn nữa sự
hiểu biết về hoạt động nhận thức đến từng chủ thể tiến hành tố tụng cũng như
các chủ thể khác.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO


1. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003.
2. Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Tâm lý học Tư pháp, NXB CAND,
Hà Nội, 2008.
3. Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Tâm lý học đại cương, NXB CAND,
Hà Nôi, 2007.
4. Trường Đại học Luật Hà Nội , Giáo trình Luật Tố tụng hình sự Việt Nam,
NXB Tư pháp, Hà Nội, 2008.
5. Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Khoa học điều tra hình sự, NXB
CAND, Hà Nội, 2008.
6. Ths. Lê Văn Bích – “HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC TRONG TÂM LÝ HỌC VÀ
VAI TRÒ CỦA HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC TRONG HOẠT ĐỘNG TƯ
PHÁP”.