skkn hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần lịch sử việt nam lớp 11 ban cơ bản

Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

A. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Bước sang năm học 2016 – 2017 “Tiếp tục thực hiện đổi mới căn bản và toàn diện nền
giáo dục Việt Nam”. Một nội dung cụ thể trong đó là đổi mới phương pháp dạy học. Những
biến chuyển to lớn sâu sắc trong thời đại chúng ta càng chứng tỏ sự đổi mới phương pháp
dạy học là yếu tố quyết định đến sự thành công của một giờ học, tạo niềm hứng thú, say
mê, tìm tòi cho học sinh. Trong đó vấn đề khai thác triệt để thông tin trong sách giáo khoa
trong quá trình giảng dạy là vấn đề cốt lõi, quyết định đến chất lượng của một giờ dạy. Việc
khai thác những thông tin từ các hình ảnh không những tái hiện lại sự kiện đã xảy ra, mà
còn có tác dụng gây hứng thú cho học sinh, làm cho các em thích học lịch sử hơn.
Đối với học sinh, việc các em có thể tự mình nắm bắt được những thông tin từ các
hình ảnh trong sách giáo khoa là một điều quá khó. Trong chương trình sách giáo khoa lịch
sử lớp 11 ban cơ bản phần lịch sử Việt Nam có nhiều tranh ảnh và lược đồ lịch sử. Để giúp
học sinh hiểu bài học sâu sắc hơn và có hứng thú với các bài học, tôi đã chọn đề tài
“Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần lịch
sử Việt Nam lớp 11 ban cơ bản” làm sáng kiến kinh nghiệm của mình.
2. Mục đích nghiên cứu
Đề tài không mới nhưng kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử là nội dung không
thể thiếu của một bài học lịch sử. Đề tài này giúp học sinh phần nào biết khai thác triệt để
những nội dung mà các tranh ảnh, lược đồ lịch sử đem lại. Từ đó học sinh hiểu sâu sắc hơn
bài học, hứng thú trong tiết học và thêm yêu mến môn lịch sử, nhất là về lịch sử hào hùng
dân tộc Việt Nam.

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

1

1

Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

3. Đối tượng nghiên cứu
- Các tranh ảnh và lược đồ lịch sử trong phần lịch sử Việt Nam (1858-1918), sách
giáo khoa lịch sử lớp 11, ban cơ bản.
4. Phạm vi nghiên cứu
Ba bài 19, bài 20 và bài 21 thuộc chương I, Việt Nam từ năm 1858 đến cuối thế kỉ
XIX phần lịch sử Việt Nam (1858-1918), sách giáo kkhoa lịch sử lớp 11, ban cơ bản.
5. Phương pháp nghiên cứu
Để hoàn thành đề tài, tôi dựa trên phương pháp luận sử học Mác – Lênin, tư tưởng
Hồ Chí Minh và các phương pháp lôgic, phương pháp lịch sử, thống kê, so sánh, đối
chiếu…

B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

2

2


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

1. Cơ sở lý luận của việc tìm hiểu kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử
Xuất phát từ chức năng, nhiệm vụ, đặc trưng của bộ môn Lịch sử và yêu cầu đổi mới
giáo dục, cũng như thực tiễn dạy học bộ môn, việc biên soạn sách giáo khoa Lịch sử cấp

THPT có nhiều đổi mới về nội dung và phương pháp. Sách giáo khoa Lịch sử hiện nay
được biên soạn không chỉ là tài liệu của giáo viên mà còn là tài liệu học tập của học sinh
theo định hướng mới. Đó là, học sinh không phải học thuộc lòng sách giáo khoa mà cần
tìm tòi, nghiên cứu những sự kiện có trong sách giáo khoa dưới sự tổ chức, hướng dẫn,
giúp đỡ của giáo viên. Từ đó, các em tự hình thành cho mình những hiểu biết mới về lịch
sử.
Do đó, những thông tin trong sách giáo khoa một mặt được trình bày dưới dạng nêu
vấn đề để học sinh suy nghĩ. Mặt khác, kèm theo các thông tin là những câu hỏi, bài tập,
yêu cầu học sinh thực hiện các hoạt động học tập khác nhau, trong đó đặc biệt tăng đáng kể
số lượng kênh hình. Kênh hình trong sách giáo khoa không chỉ minh họa, làm cơ sở cho
việc tạo biểu tượng lịch sử mà còn là một nguồn cung cấp kiến thức cho học sinh. Bên
cạnh đó, một số bài viết trong sách giáo khoa còn có nhiều nội dung để ngỏ, chưa viết hết,
yêu cầu học sinh thông qua làm việc với tranh ảnh, sơ đồ, bản đồ… sẽ tìm tòi, khám phá
những kiến thức cần thiết liên quan đến nội dung bài học.
2. Thực trạng của vấn đề
Kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử gồm nhiều loại: bản đồ, sơ đồ, hình vẽ, tranh
ảnh lịch sử. Mỗi loại có một phương pháp sử dụng riêng. Song tựu trung lại có thể sử dụng
trong trình bày kiến thức mới, củng cố kiến thức đã học, ra bài tập về nhà và trong kiểm
tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh. Riêng đối với hình vẽ, tranh ảnh lịch sử lại có
hai dạng dùng để minh họa cho kênh chữ hoặc với tư cách là nguồn cung cấp thông tin,
kiến thức cho người học.
Sự phong phú, đa dạng của kênh hình trong sách giáo khoa như vậy, đòi hỏi giáo viên khi
sử dụng phải linh hoạt, sáng tạo. Ví dụ, đối với những kênh hình được trình bày với tư cách
để minh họa cho kênh chữ thì việc sử dụng chúng cũng chỉ dừng lại ở việc minh họa nhằm
làm cho nội dung bài giảng sinh động, phong phú, hấp dẫn hơn. Giáo viên không sử dụng
TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

3

3

Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

chúng trong củng cố bài học hay trong kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh. Khi
sử dụng những kênh hình loại này, giáo viên không đặt vấn đề bằng các câu hỏi gợi mở để
học sinh giải quyết vấn đề. Giáo viên cũng không nên cho học sinh đứng lên thuyết trình về
nội dung của kênh hình đó, vì nó vượt quá sức của các em. Giáo viên có thể giao nhiệm vụ
cho học sinh về nhà tìm hiểu trước nội dung của chúng để các em có biểu tượng ban đầu về
các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử… thể hiện trong kênh hình. Tuy nhiên, đây là một
việc làm khó khăn đối với học sinh vì việc tìm kiếm tài liệu không phải dễ dàng, nhất là đối
với học sinh tại các Trung tâm GDTX. Do vậy, khi giao nhiệm vụ cho học sinh, giáo viên
phải tùy vào từng điều kiện, hoàn cảnh học tập của học sinh để vận dụng cho phù hợp.
Trong giờ giảng bài mới, vì điều kiện thời gian không cho phép nên giáo viên chỉ tập
trung giới thiệu, thuyết minh một số hình vẽ, tranh ảnh (nếu như bài học có nhiều tranh
ảnh), còn những hình ảnh khác, giáo viên chỉ nên dừng lại ở việc giới thiệu cho học sinh
quan sát và sơ lược một vài nết chính để học sinh nắm được biểu tượng ban đầu về chúng
mà thôi. Nội dung thuyết minh kênh hình phải phong phú, sinh động hấp dẫn, kết hợp với
lời nói truyền cảm sẽ có sức thuyết phục cao đối với học sinh, tạo nên ở các em những xúc
cảm thực sự, nội dung bài giảng vì thế cũng sinh động, hấp dẫn hơn, học sinh trở nên yêu
thích việc học tập môn lịch sử hơn.
Thông thường, kênh hình nói chung và hình vẽ, tranh ảnh nói riêng được trình bày
với tư cách là nguồn cung cấp thông tin, kiến thức, được in kèm theo câu hỏi để học sinh tự
“làm việc” với sách giáo khoa dưới sự hướng dẫn của giáo viên, nhằm rút ra những kiến
thức lịch sử nhất định. Để sử dụng tốt loại kênh hình này, trước hết giáo viên phải xác định
rõ nội dung lịch sử được phản ánh qua hình vẽ, tranh ảnh… Tiếp đó, giáo viên phải dự kiến
và xác định phương pháp sẽ sử dụng chúng trong từng bài cụ thể. Phương pháp này thường
hay sử dụng trong dạy học đối với loại kênh hình này là giáo viên hướng dẫn học sinh quan
sát (đầu tiên là quan sát tổng thể rồi mới quan sát chi tiết) kết hợp với miêu tả, phân tích,

đàm thoại thông qua hệ thông câu hỏi gợi mở của giáo viên để học sinh tự rút ra được
những kết luận. Ở đây, khi học sinh tìm hiểu nội dung kênh hình qua các câu hỏi gợi mở,
giáo viên có thể tổ chức cho các em làm việc cá nhân hoặc theo nhóm hoặc cả lớp.

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

4

4


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

3. Cách thức, biện pháp để giải quyết vấn đề
3.1. Một số gợi ý việc khai thác kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử
3.1.1. Tranh ảnh lịch sử
- Để việc khai thác tranh ảnh có hiệu quả, phát huy được tính tích cực của học sinh
nhằm mục tiêu học sinh tự tìm hiểu nội dung của tranh ảnh dưới sự hướng dẫn của giáo
viên:
+ Bước 1: Cho học sinh quan sát tranh ảnh để xác định một cách khái quát nội dung
tranh ảnh cần khai thác.
+ Bước 2. Giáo viên nêu câu hỏi nêu vấn đề, tổ chức hướng dẫn học sinh tìm hiểu
nội dung tranh ảnh.
+ Bước 3: Học sinh trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh ảnh sau khi đã quan
sát, kết hợp gợi ý của giáo viên và tìm hiểu nội dung trong bài học.
+ Bước 4: Giáo viên nhận xét, bổ sung học sinh trả lời, hoàn thiện nội dung khai thác
tranh ảnh cung cấp cho học sinh.
3.1.2. Lược đồ lịch sử
- Nội dung của bản đồ, lược đồ lịch sử rất phong phú, đa dạng, phản ánh những sự

kiện lịch sử:
+ Bước 1: Cho học sinh quan sát lược đồ, trong đó chú ý quan sát cả nội dung, danh
giới và các kí hiệu.
+ Bước 2: Giáo viên đặt câu hỏi nêu vấn đề và gợi ý học sinh tìm hiểu nội dung lược
đồ.
+ Bước 3: Học sinh trả lời câu hỏi bằng việc trình bày kết quả tìm hiểu nội dung
lược đồ.
+ Bước 4: Giáo viên nhận xét, bổ sung học sinh trả lời và hoàn chỉnh nội dung lược
đồ cung cấp cho học sinh
3.2. Các biện pháp tiến hành giải quyết vấn đề.
- Trong phần lịch sử Việt Nam (1858-1918), sách giáo kkhoa lịch sử lớp 11, ban cơ
bản có đầy đủ các loại: bản đồ, sơ đồ, hình vẽ, tranh ảnh lịch sử… Tuy nhiên, trong khuôn
TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

5

5


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

khổ đề tài này tôi chỉ giới thiệu phương pháp sử dụng một số bản đồ, sơ đồ, hình vẽ, tranh
ảnh lịch sử tiêu biểu.

* Hình 49. Liên quân Pháp – Tây Ban Nha tấn công Đà Nẵng năm 1858

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

6

6


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

- Quan sát hình và miêu tả chiến hạm liên quân Pháp – Tây Ban Nha tấn công Đà Nẵng
năm 1858. Đôi nét về bán đảo Sơn Trà : núi bao bọc, ngoài biển, tạo một vịnh kín gió,
nước sâu, tàu lớn vào ra, neo đậu an toàn, làm bàn đạp đổ bộ tấn công lên đất liền.
- Các chiến hạm lớn, treo cờ Pháp và Tây Ban Nha
- Từ tàu chiến, quân Pháp, Tây Ban Nha xuống các xuồng chở quân tiến vào đất liền.Trình bày diễn biến trận đánh, giải thích vì sao quân xâm lược thất bại trong âm mưu đánh
nhanh, thắng nhanh.

* Hình 51. Trương Định nhận phong soái

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

7

7


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

- Miêu tả quang cảnh và tường thuật lễ phong soái cho Trương Định. Chú ý: Phong cảnh ở
vùng quê Nam Kỳ, nhân dân (bên phải bức tranh) tham dự rất đông, phấn khởi, hào hùng,
mang theo lá cờ, trướng, các nghĩa binh với vũ khí thô sơ, đại diện của dân mặc áo dài,
khăn xếp hay trang phục kiểu nhà võ lúc bấy giờ…Cảnh tượng này đối lập với cảnh quan

quân triều đình (phía trái bức tranh), viên quan ngơ ngác, hoảng sợ, ngựa quay đầu lại,
chuẩn bị lên đường, quân lính nhớn nhác
- Cảnh tượng nói lên điều gì? Khí thế đấu tranh của nhân dân và tinh thần bạc nhược, muốn
cầu hòa của triều đình.
- Qua cảnh tượng trên, em suy nghĩ như thế nào về Trương Định.

* Hình 52. Lược đồ cuộc kháng chiến chống Pháp ở Nam Kì

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

8

8


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

- Quan sát lược đồ, em thấy quy mô các cuộc khởi nghĩa diễn ra như thế nào?
- Kết hợp với lược đồ và sách giáo khoa em hãy chỉ ra những địa điểm có các cuộc khởi
nghĩa lớn?
- Kết quả của các cuộc khởi nghĩa này?
- Em có nhận xét gì về phong trào kháng Pháp của nhân dân sáu tỉnh Nam Kì?
Trên cơ sở ý kiến của học sinh, giáo viên cần chốt những nội dung cơ bản và định
hướng để học sinh chỉ ra được những đặc điểm của cuộc kháng chiến.

* Hình 66. Lược đồ khởi nghĩa Hương Khê

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

9

9


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

- Em hãy xác định căn cứ chính của nghĩa quân trên lược đồ?
- Vì sao nghĩa quân Hương Khê lại chọn căn cứ Ngàn Trươi làm đại bản doanh?
- Vị trí của Hương Khê có lợi gì cho nghĩa quân, nó có gì khác gì với căn cứ Ba Đình và
Bãi Sậy?
- Chiến thuật và hoạt động chủ yếu của nghĩa quân là gì?
- Cuộc khởi nghĩa trải qua mấy giai đoạn, kết quả ra sao ?

• Hình 67. Lược đồ khởi nghĩa Yên Thế

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

10

10


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

- Dựa vào lược đồ, em hãy xác định căn cứ chính, địa bàn hoạt động của nghĩa quân. chiến
thuật đánh địch chủ yếu của nghĩa quân là gì?
- Cuộc khởi nghĩa chia làm mấy giai đoạn?

- Cuộc khởi nghĩa này có gì khác với các cuộc khởi nghĩa của phong trào Cần Vương? Qua
đó nói lên điều gì?

C. KẾT THÚC VẤN ĐỀ
1. Ý nghĩa của đề tài

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

11

11


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

Cùng với việc đổi mới nội dung, chương trình và phương pháp biên soạn sách giáo
khoa lịch sử, đòi hỏi giáo viên và học sinh phải đổi mới phương pháp dạy và học. Trong
đó, giáo viên với tư cách là người tổ chức, hướng dẫn, phát huy tính tích cực, độc lập của
học sinh trong quá trình học tập, cần nắm bắt được những điểm mới của sách giáo khoa nói
chung, hệ thống kênh hình - một nguồn kiến thức quan trọng trong sách giáo khoa nói
riêng. Hy vọng với nội dung của đề tài này sẽ giúp giáo viên giảng dạy chương trình lịch sử
11 giảm bớt khó khăn khi khai thác, sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa. Việc sử dụng
kênh hình trong dạy học lịch sử không những minh họa lời dạy của giáo viên mà còn khơi
dậy hứng thú và phát huy tính tích cực của học sinh trong giờ học.
Khi giáo viên sử dụng kênh hình đúng lúc, đúng chỗ, đúng cách sẽ tác động tới giác
quan của người học.
2. Những kiến nghị làm tăng tính khả thi của đề tài
Các nhà quản lý giáo dục, giáo viên phải thấy được vai trò đặc biệt quan trọng của
kênh hình trong dạy học lịch sử. Từ đó ưu tiên đầu tư thích đáng với việc mua sắm các loại

đồ dùng học tập tốt, có chất lượng cao.
Tăng cường đưa kênh hình vào sách giáo khoa, giảm bớt kênh chữ để tránh trường
hợp học vẹt ở học sinh, giúp nhận thức của các em dễ dàng và sinh động hơn.
Đặc biệt việc sử dụng và đưa công nghệ thông tin hiệu quả là phương thức hiệu quả
nhất, ưu việt nhất trong việc sử dụng kênh hình dạy học lịch sử.
Đối với bản thân tôi do kinh nghiệm tuổi nghề còn ít, mới làm quen với việc nghiên
cứu khoa học .Vì vậy rất mong được sự đóng góp ý kiến của bạn bè đồng nghiệp, của hội
đồng nghiên cứu khoa học trường để tôi tiếp tục nghiên cứu các đề tài mới, phục vụ thiết
thực cho công tác dạy học ở trường THPT.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

12

12


Hướng dẫn học sinh khai thác thông tin từ kênh hình sách giáo khoa trong phần
Lịch sử Việt Nam lớp 11 cơ bản.

1 . Sách giáo khoa lịch sử lớp 11 ban cơ bản. Nhà xuất bản Giáo dục .
2 . Các tác giả kinh điển chủ nghĩa Mác – LêNin về khoa học Lịch sử. NXB Sự thật
Hà Nội 1963 .
3 . Kênh hình trong dạy học Lịch sử ở trường THPT. NXB ĐHSP Hà Nội 2006.
4 . Các con đường và biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học Lịch sử ở trường THP .
NXB ĐHSP Hà Nội .
5 . Phan Ngọc Liên – Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở trường THPT. NXB
ĐHSP Hà Nội 2005 .
6 . Nguyễn Xuân Trường, Đỗ Hồng Thái - Đổi mới thiết kế giáo án lịch sử phổ

thông . NXB ĐHQG TP Hồ Chí Minh 200 .
7 . Các quy định pháp luật về giáo dục phổ thông. NXB CTQG Hà Nội 2002.

TRƯỜNG THPT KIỆM TÂN

13

13