SÁCH THAM KHẢO tư TƯỞNG đạo đức hồ CHÍ MINH và sự vận DỤNG của ĐẢNG TRONG xây DỰNG đạo đức cán bộ THỜI kỳ mới

Phần thứ nhất
Tư tưởng Hồ Chí Minh
về đạo đức cách mạng
I. Cơ sở hình thành tư tưởng Đạo đức Hồ Chí Minh
1. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về đạo đức cách mạng
Có quan điểm cho rằng C. Mác, Ph. ăngghen, V.I. Lênin ít bàn về đạo đức, do đó là
học trò của các ông, nên tư tưởng đạo đức cách mạng Hồ Chí Minh ít có liên quan đến
những quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin. Song thực tế quá trình đi tìm đường cứu
nước giải phóng cho dân tộc Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tiếp thu hệ thống lý
luận cách mạng tiên tiến nhất của thời đại, trong đó có lý luận về đạo đức cách mạng
của giai cấp vô sản. Điều đó cho thấy, tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh, một bộ phận
trong hệ tư tưởng cách mạng của Người tất nhiên có nguồn gốc từ chủ nghĩa Mác Lênin với tính nhân văn cao cả, hướng đích chung giải phóng con người, tất cả vì con
người.
Giữa thế kỷ XIX, C. Mác và Ph. Ăngghen công bố lý luận về chủ nghĩa cộng sản
khoa học. Đó là một mốc son làm đảo lộn nhận thức của loài người về lịch sử phát
triển của mình. Phép biện chứng mácxít ra đời, thực sự là một cuộc cách mạng trong
nhận thức của nhân loại, đem lại cho con người cách thức xem xét khoa học hiện
thực về thế giới khách quan. Trong sự thay đổi to lớn và căn bản về nhận thức thế
giới khách quan, các nhà kinh điển mácxít thực sự làm một cuộc cách mạng về vấn
đề đạo đức.
Trước khi chủ nghĩa Mác - Lênin ra đời, loài người đã trải qua một thời gian
tương đối dài suy nghĩ và bàn luận về vấn đề đạo đức. Các nhà kinh điển chủ nghĩa
Mác - Lênin đã xem xét tính liên tục của đạo đức trong lịch sử nhân loại. Bằng phép
biện chứng, các ông đã kiên quyết bác bỏ những học thuyết đạo đức duy tâm và siêu
hình, những học thuyết được rút ra từ thượng đế, từ ý niệm tuyệt đối, từ tự ý thức...
phê phán những tư tưởng, học thuyết đạo đức có tính chất mê hoặc và nô dịch. Đồng
thời đã đưa ra những quan điểm cơ bản mang tính cách mạng và khoa học làm cơ sở
để xây dựng một hệ tư tưởng đạo đức mới - đạo đức cách mạng, đạo đức cộng sản.
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, đạo đức cách mạng có những đặc
trưng cơ bản sau:
Một là, đạo đức cách mạng là sự phù hợp giữa lợi ích cá nhân và lợi ích tập thể.

Hai là, đạo đức cách mạng là sự trung thành tuyệt đối với lý tưởng cách mạng
của giai cấp vô sản và không ngừng phấn đấu vươn lên hoàn thành xuất sắc nhiệm
vụ của cuộc cách mạng đó.
Ba là, đạo đức cách mạng là thực hành chủ nghĩa tập thể, đoàn kết, gắn bó mật
thiết với nhân dân.
Bốn là, đạo đức cách mạng là lao động, trung thực và tận tâm vì chủ nghĩa xã hội,
chủ nghĩa cộng sản.
Năm là, đạo đức cách mạng là đấu tranh không mệt mỏi cho tinh thần nhân đạo và
chủ nghĩa nhân đạo cộng sản.
Xây dựng nền đạo đức cộng sản là một quá trình đấu tranh gian khổ, không thể
khoan nhượng của những người cách mạng chống lại chủ nghĩa tư bản, các tàn tích
bóc lột và nô dịch khác. Khi chủ nghĩa tư bản phát triển chuyển sang giai đoạn chủ
nghĩa đế quốc, nghiên cứu từ chế độ xã hội này, V.I. Lênin đã phát triển chủ nghĩa
Mác, chỉ ra cho những người vô sản ở chính quốc và những người cách mạng ở
thuộc địa thấy: Chỉ có chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản mới giải phóng triệt để
giai cấp vô sản và nhân dân lao động trên thế giới khỏi ách thống trị, bóc lột tàn bạo
của chủ nghĩa thực dân. Chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản sẽ là sự tích hợp và
gắn kết chặt chẽ những lý tưởng về giải phóng dân tộc, giải phóng xã hội và giải
phóng triệt để con người.
Để đi tới đích, đòi hỏi những người tham gia cách mạng xã hội chủ nghĩa phải có
phẩm chất đạo đức cách mạng trong sáng và một nghị lực lớn lao trong cuộc đấu
tranh cách mạng. Đó cũng là ý nghĩa đích thực về đạo đức cộng sản, về hạnh phúc.
Như vậy, các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác - Lênin không chỉ đấu tranh để đi đến
xác lập một nền đạo đức mới mà các ông còn là những tấm gương đạo đức lớn, trong
sáng mẫu mực, trở thành những giá trị vĩnh cửu cho các thế hệ tiếp sau học tập và
noi theo. Các ông đã chấp nhận mọi khó khăn, hy sinh cả cuộc đời đấu tranh, lao
động tận tụy cho đạo đức cộng sản chủ nghĩa trở thành đạo đức mẫu mực. Trong
cuộc đấu tranh cho xã hội mới, các ông đã nêu gương sáng về tinh thần đoàn kết

quốc tế, đoàn kết giai cấp; tinh thần kỷ luật nghiêm minh, gắn bó mật thiết với
những người lao động.
2. Đạo đức truyền thống Việt Nam và tinh hoa văn hoá nhân loại
a) Đạo đức truyền thống của dân tộc Việt Nam
Việt Nam là một quốc gia được hình thành sớm trong lịch sử. Khi chế độ công xã
nông thôn đã phát triển lên đỉnh cao để hình thành nhà nước đầu tiên mà tiêu biểu là
thời đại các vua Hùng, sau hơn một nghìn năm bị xâm lược, thống trị của các triều
đại phong kiến phương Bắc, dân tộc Việt đã vùng dậy đấu tranh tiến hành nhiều cuộc
khởi nghĩa để giành lại nền độc lập. Tiêu biểu là khởi nghĩa của Hai Bà Trưng, Lý
Bí, Phùng Hưng, của cha con họ Khúc,... Và cuối cùng vào năm 938, với chiến
thắng Bạch Đằng, Ngô Quyền đã giành lại chủ quyền cho quốc gia dân tộc, lập nên


nhà nước phong kiến tập quyền đầu tiên ở nước ta, mở ra giai đoạn độc lập tự chủ
lâu dài.
Từ năm 938 đến năm 1884, xã hội Việt Nam phát triển qua các triều đại phong
kiến Ngô - Đinh - Tiền Lê - Lý - Trần - Lê - Nguyễn. Từ năm 1884 đến năm 1945,
nước ta bị thực dân Pháp xâm lược và trở thành nước thuộc địa nửa phong kiến.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, nhân dân ta đã tiến hành Cách
mạng Tháng Tám năm 1945 thành công. Để có được dân tộc độc lập thống nhất trọn
vẹn như ngày nay, đất nước còn phải trải qua cuộc trường kỳ kháng chiến chống
Pháp và chống Mỹ hết sức gian khổ, oanh liệt.
Nhìn lại quá trình lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, khi các
triều đại phong kiến phương Bắc thống trị nước ta, nền đạo đức phong kiến phương
Bắc, chủ yếu là đạo đức Nho giáo, bên cạnh đó là đạo đức của Phật giáo ở ấn Độ,
Phật giáo Trung Quốc được du nhập vào Việt Nam. Sau này, hơn 100 năm với chính
sách đô hộ của thực dân Pháp và âm mưu xâm lược của đế quốc Mỹ, đạo đức tư bản,
trong đó có cả đạo đức của Thiên chúa giáo ồ ạt vào nước ta. Điều đó cho thấy, trước
Cách mạng Tháng Tám 1945 ở Việt Nam, sự du nhập kế tiếp nhau của các nền đạo
đức phong kiến, tư bản đã tác động mạnh đến đời sống tinh thần của xã hội. Dân tộc

Việt vừa đấu tranh chống lại sự đồng hoá, vừa đấu tranh giành độc lập dân tộc, quá
trình đó kiên quyết loại ra những tư tưởng đạo đức văn hoá độc hại, đồng thời kế
thừa, tiếp thu những mặt tích cực, tiến bộ trong đạo đức văn hoá của các nước, tô
thêm truyền thống đạo đức văn hoá Việt Nam.
Như vậy, đạo đức truyền thống Việt Nam là sự tổng hợp, gắn kết các giá trị đạo
đức trên thế giới mà hạt nhân là các giá trị đạo đức nội sinh, được hình thành trong
suốt quá trình lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước lâu dài của dân tộc, cái quyết
định sự tiếp nhận hay loại bỏ các giá trị đạo đức ngoại lai, cái quy định bản sắc Việt
Nam - chất Việt Nam trong mối tương quan với các truyền thống đạo đức của các
quốc gia dân tộc khác trên thế giới.
Quá trình hình thành và phát triển của dân tộc Việt Nam cho thấy, canh tác nông
nghiệp là phương thức sinh tồn của các cộng đồng người Việt bắt đầu khi chế độ cộng
sản nguyên thủy tan rã để hình thành chế độ công xã nông thôn. Điều kiện địa lý và
khí hậu nhiệt đới gió mùa là môi trường thuận lợi, nhưng cũng gây ra những thiên tai
khắc nghiệt cho canh tác nông nghiệp của các cư dân cộng đồng người Việt. Chính
trên nền của "phương thức sản xuất châu á" đã hình thành nên những tiêu chuẩn đạo
đức Việt Nam. Biểu hiện là tình yêu, sự tôn trọng và sống hoà mình vào thiên nhiên.
Cái thiên nhiên ấy chính là quê hương, là đất nước của cộng đồng người Việt hun đúc
nên tất cả những cốt cách mang đầy bản sắc văn hoá dân tộc. Tình yêu quê hương, đất
nước thấm đượm biết bao mồ hôi, nước mắt của con người Việt Nam tích luyện dần
rồi được nâng lên thành giá trị đạo đức của người Việt.
Do vậy, đối với người Việt, lòng yêu nước là phẩm chất hàng đầu trong đạo lý
làm người. Đó là tiêu chí để nhận định đúng - sai, đánh giá tốt - xấu đối với mỗi con
người, cũng như để bình chọn ra những danh nhân kiệt xuất của dân tộc vì dân, vì


nước mà hy sinh, hoặc những người có công lao đối với quê hương, đất nước được
người Việt ngưỡng mộ, thậm chí họ được người Việt tôn thờ là thành hoàng, là thần,
là thánh.
Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng đã là con Lạc cháu Hồng thì ai cũng có ít hay

nhiều lòng yêu nước. Lòng yêu nước ở người Việt Nam ngày càng phát triển cùng
với lịch sử dựng nước và giữ nước, trở thành đạo lý làm người, trở thành hệ tư
tưởng, tiêu chuẩn đạo đức. Chủ nghĩa yêu nước chính là sợi chỉ đỏ xuyên suốt toàn
bộ lịch sử Việt Nam từ buổi đầu dựng nước cho tới nay. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã
khẳng định: "Dân ta có một lòng nồng nàn yêu nước. Đó là một truyền thống quý
báu của ta. Từ xưa đến nay, mỗi khi Tổ quốc bị xâm lăng, thì tinh thần ấy lại sôi nổi,
nó kết thành làn sóng vô cùng mạnh mẽ, to lớn, nó lướt qua mọi sự nguy hiểm, khó
khăn, nó nhấn chìm tất cả lũ bán nước và lũ cướp nước"1.
Tình yêu đất nước của cha ông ta đã được hun đúc bằng tinh thần lao động cần
cù, sáng tạo trong canh tác nông nghiệp. Đây là cách thức duy nhất để có thể tận
dụng được các điều kiện thuận lợi của tự nhiên, nhất là tận dụng yếu tố mùa vụ,
cũng là cách thức duy nhất để khắc phục, chống trả với những điều kiện tự nhiên
khắc nghiệt. Đó là một giá trị đạo đức truyền thống quý báu của dân tộc ta, một nhân
tố cơ bản tạo ra những giá trị đạo đức, văn hoá truyền thống khác.
Quan niệm của người dân là "chịu khó mới có ăn", "nhàn cư vi bất thiện". Do đó,
không cần cù, chăm chỉ lao động, người Việt không thể tồn tại, chung sống cùng
thiên nhiên vừa hào phóng vừa khắc nghiệt. Bởi vậy, sự cần cù đã tạo nên nhân cách
con người Việt Nam, là cái quyết định sự sống còn, tiến bộ của mỗi người cũng như
của toàn xã hội. Tính cần cù, nhẫn nại, sáng tạo trong lao động ấy được truyền từ đời
này sang đời khác như một giá trị văn hoá đạo đức dân tộc để rồi được nâng lên
thành một tiêu chuẩn đạo đức quý báu nhất của người Việt.
Do điều kiện của cuộc sống xã hội làm cho người Việt còn có tính tiết kiệm, giản
dị và thiết thực. Một quy luật cho thấy, ai đã cần cù, chăm chỉ lao động thì cũng
thường tiết kiệm trong chi tiêu, nhất là nhân dân lao động. Vì họ biết quý trọng mồ
hôi, nước mắt lao động của con người. Cần thường đi liền với kiệm. Cần mà không
kiệm thì hỏng. Người Việt có câu: "Buôn tàu bán bè không bằng ăn dè hà tiện",
"Khéo ăn thì no, khéo co thì ấm".
Để chống chọi với thiên nhiên, người Việt phải hăng say lao động sản xuất, chung
lưng đấu cật, tương trợ hợp tác, giúp đỡ nhau tạo ra sức mạnh đoàn kết và được nâng
lên thành một tiêu chuẩn đạo đức, có ý nghĩa quyết định sự thắng lợi trong quá trình

lao động sản xuất, dựng làng, mở ấp, lập nước, chống giặc giữ làng... của dân tộc
Việt Nam. Đức tính này được hun đúc từ cuộc đấu tranh gian khổ dựng nước và giữ
nước mấy ngàn năm của dân tộc.
Với người Việt Nam chỉ có liên kết gắn bó chặt chẽ với nhau mới có thể thắng nổi
thiên tai, bão lũ, lụt lội thường xuyên xảy ra. Chỉ có đoàn kết một lòng, một dạ thì
cộng đồng người Việt mới có thể tồn tại được trước những âm mưu đồng hoá, xâm
lược của phong kiến phương Bắc, thắng được các cuộc chiến tranh xâm lược thường
xuyên của các đế quốc mạnh hơn mình gấp nhiều lần. Cho nên tinh thần đoàn kết, ý
1

. Hồ Chí Minh, Toàn tập, tập 6, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội 2002, tr. 171.


thức cộng đồng dân tộc của người Việt Nam hình thành rất sớm và trở thành lẽ sống
của con người. Từ thực tiễn cuộc sống người Việt Nam có câu: "Một cây làm chẳng
nên non. Ba cây chụm lại thành hòn núi cao". Nhờ tinh thần đoàn kết, sự gắn bó
cộng đồng mà người Việt Nam tạo ra sức mạnh to lớn, lập nên những kỳ tích trong
lịch sử đấu tranh giành độc lập dân tộc, như Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định:
"Đoàn kết, đoàn kết, đại đoàn kết. Thành công, thành công, đại thành công".
Trong lao động sản xuất, đức tính cần cù, sáng tạo, đoàn kết giúp đỡ lẫn nhau,
gắn với đồng quê, làng xóm, tình yêu thương giữa người với người được nảy nở,
thấm dần, không biết từ bao giờ và hình thành nên một giá trị sống không thể thiếu
được của người Việt. Rất khó hình dung nỗi khổ của người Việt nếu thiếu thốn tình
yêu thương của cha, mẹ, gia đình, dòng họ, xóm làng... Ngược lại, ai biết thương yêu
người khác như thương yêu chính bản thân mình, giúp đỡ người khác nhất là những
lúc khó khăn như làm cho chính mình thì được gia nhập vào đời sống tinh thần của
cộng đồng, được cả cộng đồng yêu thương, đùm bọc và tôn vinh. Giá trị sống ấy
theo thời gian được nâng lên thành một tiêu chuẩn đạo đức quý báu của người Việt.
Tình thương yêu nhau giữa người với người là giá trị sống của tất cả các quốc gia
dân tộc trên thế giới. Nhưng ở Việt Nam, giá trị sống này được hoà quyện với tình

yêu quê hương, làng xóm. Người Việt không chỉ yêu thương nhau mà còn yêu
thương cả nơi đã sinh thành, bởi nơi ấy đã thấm đượm biết bao mồ hôi, nước mắt
của chính mình và của các thế hệ trước... Hơn nữa, tình yêu của người Việt không
phải chỉ để yêu, càng không phải chỉ là tình yêu chung chung, mà tình yêu đó còn
gắn với trách nhiệm và nghĩa vụ cụ thể phải chăm lo cho nhau, giúp đỡ lẫn nhau về
cả tinh thần và vật chất.
Các giá trị đạo đức trên hình thành nên một tiêu chuẩn của giá trị đạo đức rất Việt
Nam, đó là tiêu chuẩn uống nước nhớ nguồn. Bản chất của tiêu chuẩn này là lòng
biết ơn và tôn vinh những người có công với dân, với nước và với từng con người cụ
thể. Giá trị đặc biệt của tiêu chuẩn đạo đức này là nó hun đúc, lưu truyền khí thiêng
của tinh thần dân tộc không khi nào phai mờ trong tâm thức của mỗi con người Việt
Nam. Nó góp phần to lớn khẳng định bản sắc dân tộc, duy trì tính dân tộc trong suốt
chiều dài lịch sử. Người Việt Nam dù phải xa quê hương nơi muôn trùng cách trở
vẫn luôn hướng về cội nguồn dân tộc, bởi có sự vẫy gọi của lẽ sống đạo đức cao cả:
uống nước nhớ nguồn của cha ông đã truyền lại cho các thế hệ con cháu muôn đời.
Những tiêu chuẩn đạo đức trên còn được tiếp tục hoàn thiện thêm trong suốt thời
kỳ đấu tranh giành và giữ nền độc lập dân tộc, chống các thế lực ngoại xâm. Yêu quê
hương đất nước đồng nghĩa với bảo vệ quê hương đất nước. Khẳng định chủ quyền
dân tộc đồng nghĩa với độc lập dân tộc. Sự anh dũng, hy sinh, anh hùng quả cảm,
quyết tử cho Tổ quốc trường tồn là những tiêu chuẩn đạo đức sâu sắc của người Việt
Nam được hình thành và nâng cao trong suốt quá trình đấu tranh giải phóng dân tộc
và bảo vệ đất nước. Chúng được tổng kết thành chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt
Nam như một tiêu chuẩn đạo đức nổi trội so với các dân tộc, quốc gia khác trên thế
giới.


Dân tộc Việt Nam không những phải đấu tranh với thiên nhiên, mà còn phải đấu
tranh bảo vệ nòi giống, bảo vệ đất nước giang sơn. Bởi vậy, người Việt hết mực cần
cù, chịu thương, chịu khó trong lao động sản xuất, đồng thời bất khuất, kiên cường,
sáng tạo trong đấu tranh chống xâm lược. Sự hoà quyện các phẩm chất đó trong mỗi

con người Việt đã tạo nên một cốt cách Việt Nam đang được trân trọng, lưu giữ mãi
mãi.
Người Việt Nam giàu lòng nhân ái, thương người như thể thương thân, có lòng
thương xót, thông cảm với những người lao động nghèo khó. Cho nên hễ thấy người
gặp khó khăn thì thương và sẵn lòng giúp đỡ. Lòng nhân ái của người Việt thể hiện
rõ trong sự giúp đỡ cưu mang lẫn nhau khi người gặp thiên tai địch họa, lúc ốm đau,
cơ nhỡ trong đời thường. Sự chia sẻ tinh thần, tình cảm, miếng cơm manh áo lúc khó
khăn được đánh giá cao, thể hiện "một miếng khi đói bằng một gói khi no".
Người Việt Nam có truyền thống hiếu học cầu tiến bộ. Trong các tầng lớp xã hội
Việt Nam thời phong kiến trước đây, người sĩ phu chiếm địa vị hàng đầu. Họ thường
là người học cao, hiểu rộng, có đạo đức thanh cao. Có con học giỏi là một vinh hạnh
cho cha mẹ, họ hàng và cả làng xóm. Cho nên, dù nghèo đói đến đâu, cha mẹ cũng
cố tìm cách cho con cái mình được học hành. "Nửa bụng chữ bằng một hũ vàng" là
một câu tục ngữ biểu hiện sự nhiệt tình, ham muốn có học thức của người Việt Nam.
Cho nên ngày xưa ở làng xã nào cũng có trường công và trường tư, có các thầy đồ
dạy trẻ. Chữ Hán, chữ Nôm rất khó học, nhưng nhà nào cũng cố cho con học để biết
dăm ba chữ, để học đạo đức làm người. Muốn học để nắm bắt được tri thức văn hoá,
kinh nghiệm sản xuất chiến đấu của dân tộc và loài người. Coi trọng việc học giao
tiếp, quan hệ lễ, nghĩa, kiến thức thực tế để trở thành người có ích cho xã hội. "Học
ăn, học nói, học gói, học mở". Có học mới nên người. Vì "Nhân bất học, bất tri lý".
Người Việt Nam có tính khiêm tốn, trọng sự tế nhị, không thích sự khoe khoang.
Đó là phẩm chất nhún nhường, quan tâm, tôn trọng người khác, không hiếu thắng,
tranh giành thắng thua. Khiêm tốn, tế nhị vì muốn gây mối quan hệ tốt đẹp với tất cả
mọi người. Từ tâm hồn cho đến hành vi và câu nói, y phục, diện mạo bề ngoài, tất cả
đều muốn tôn trọng và hoà đồng với người khác. Trong cuộc sống người ta ưa thích
sự từ tốn, hiếu hoà, lễ độ và không thích mánh khoé, khoe khoang.
Người Việt Nam có tính lạc quan yêu đời. Mặc dù lao động vất vả hay gặp nguy
hiểm, khó khăn, thiếu thốn, nhưng không vì thế mà ủy mị, sướt mướt. Trái lại, họ
rất lạc quan, yêu đời được thể hiện qua câu tục ngữ: "Rủ nhau đi cấy, đi cày. Bây
giờ khó nhọc có ngày phong lưu". Người Việt Nam lạc quan phải chăng vì khả

năng nhìn thấy chân lý, tin tưởng ở tương lai tốt đẹp, có tinh thần đổi mới, vươn
lên không ngừng với tâm hồn trẻ mãi không già. Có tính lạc quan, bởi họ luôn có
tinh thần tự tin, tự cường, tự lập. Vì chỉ có tinh thần đó, họ mới có thể chiến thắng
được những tên đế quốc to đã từng làm mưa làm gió khắp toàn cầu.
Với tính cách lạc quan, người Việt Nam có thể thi vị hoá cả cuộc đời nghèo khổ, đặt
nó lên trên cuộc đời giàu sang phú quý: "Chớ thấy áo rách mà cười. Những giống gà
nòi lông nó lơ thơ". "áo dài chớ tưởng là sang. Bởi không áo ngắn nên mang áo dài".
Chính Chủ tịch Hồ Chí Minh là người thể hiện đầy đủ tính lạc quan yêu đời, dí dỏm của
dân tộc. Người có tài làm văn thơ trào phúng, đả kích, châm biếm kẻ thù của dân tộc và


giai cấp một cách sâu cay. Ngay trong những nghịch cảnh, hoặc khi bị giam cầm trong
tù ngục, Người vẫn lạc quan, yêu đời. Nhiều lúc đã làm thơ tự trào rất dí dỏm. Làm thơ
về "Sợi dây" trói mình Người thể hiện:
"Rồng cuốn vòng quanh chân với tay
Trông như quan võ đủ tua, đai;
Tua đai quan võ bằng kim tuyến,
Tua của ta là một cuộn gai".
Kiên trì bất khuất, nhẫn nại, chịu đựng gian khổ vì đại nghĩa, quyết giành thắng
lợi cuối cùng. Đó là phẩm chất anh hùng trong truyền thống đạo đức nhân văn của
dân tộc. Phẩm chất của một dân tộc đã từng trải qua mọi khổ đau với tất cả các cung
bậc, nhưng đã vượt qua tất cả, để trở thành một dân tộc có hoà bình, thống nhất, độc
lập, dân chủ và ngẩng cao đầu tiến bước cùng nhân loại.
Một dân tộc đã vượt qua thử thách của cả một ngàn năm Bắc thuộc, đã tiến hành
hàng trăm cuộc khởi nghĩa chống áp bức và chống xâm lược. Một dân tộc trong
khoảng 22 thế kỷ, từ thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên đến nay đã tiến hành 13 cuộc
chiến tranh giữ nước vĩ đại, thắng các đế quốc lớn của mỗi thời. Đó là chống Tần
(214-208) trước Công nguyên; chống Tống lần I (981); chống Tống lần II (10751077); chống Mông - Nguyên lần I (1258); chống Mông - Nguyên lần II (1285);
chống Mông - Nguyên lần III (1287-1288); chống Minh (1406-1427); chống Xiêm
(1784-1785); chống Thanh (1788-1789); chống Pháp (1858-1945); chống Pháp và can

thiệp Mỹ (1945-1954); chống Mỹ, cứu nước (1955-1975).
Phẩm chất anh hùng truyền thống của dân tộc Việt Nam là sự thống nhất của tinh
thần yêu nước, yêu lao động với ý chí thông minh sáng tạo và tinh thần đấu tranh
anh dũng quật cường. Tinh thần đó đã làm nên sức sống mãnh liệt và khả năng vươn
tới tương lai của dân tộc. Một dân tộc có phẩm chất anh hùng như thế mới có khả
năng sản sinh ra vị anh hùng giải phóng dân tộc và danh nhân văn hoá kiệt xuất Hồ
Chí Minh.
Đạo đức truyền thống Việt Nam là cơ sở, đồng thời là một trong những nguồn
gốc tác động trực tiếp đến quá trình hình thành và phát triển đạo đức Hồ Chí Minh
và tư tưởng đạo đức của Người.
b) Tinh hoa văn hoá nhân loại
* Quan điểm đạo đức phương Đông.
Đạo đức phương Đông là một khái niệm rộng lớn. ở đây chỉ đề cập đến những
quan điểm đạo đức phương Đông có ảnh hưởng đến nhân cách và quan niệm đạo
đức của Hồ Chí Minh. Một số quan niệm đạo đức phương Đông mà Hồ Chí Minh sử
dụng làm nguyên liệu tư tưởng, cải tạo nó, đổi mới nó và phát triển thành tư tưởng
đạo đức của mình.
Quan điểm đạo đức Nho giáo.
Vấn đề đạo đức là vấn đề cơ bản nhất, bao quát nhất của Nho giáo, của học
thuyết Khổng - Mạnh. Về vũ trụ quan, nói đến trời đất, muôn vật thế nào đi chăng
nữa, chung quy lại đều là chuyện đạo đức. Theo quan niệm của Nho giáo, trời có


đạo của trời, đức của trời, đất có đạo của đất, đức của đất. Muôn vật đều có đạo và
đức của muôn vật.
Về nhân sinh quan, đạo đức càng trở nên quan trọng và quyết định tất cả. Con
người sở dĩ là chúa tể, anh linh của muôn loài, theo Nho giáo là vì con người có
đạo đức. Từ các bậc sáng lập ra đạo Nho như Chu Công, Khổng Tử đến những
người bảo vệ, kế thừa và phát triển Nho giáo ở các giai đoạn sau như Nhan Tử,
Tăng Tử, Mạnh Tử... và các nhà nho các thời đại sau đều coi công việc trau dồi,

rèn luyện đạo đức là công việc cao quý hàng đầu của con người.
Nho giáo là một học thuyết về chính trị đạo đức mang bản chất của giai cấp địa
chủ - phong kiến, tuy có nhiều mặt trái, nhưng đạo đức phong kiến cũng có những
cố gắng to lớn, bền bỉ và có những cống hiến nhất định trong việc khuyên bảo dạy
dỗ con người sống thương yêu lẫn nhau, quan hệ theo đúng phép tắc, kỷ cương,
thông qua các khái niệm như: Hiếu, Đễ, Trung, Tín, Nhân, Nghĩa, Trí, Dũng, Lễ...
Quan niệm đạo đức nhân sinh của Phật giáo.
Những tư tưởng của tôn giáo hay Phật giáo đều có những mặt tích cực và những
mặt hạn chế nhất định. Đề cập những yếu tố tích cực của đạo đức Phật giáo về xã
hội, tư tưởng của Phật giáo đã đề cao con người và chân lý; đề cao sự bình đẳng
giữa con người với nhau. Phật giáo cho rằng không có đẳng cấp trong dòng máu đỏ
và nước mắt mặn.
Phật giáo đã ảnh hưởng sâu sắc trong phong tục, tập quán, tín ngưỡng, tâm lý,
đạo đức và lối sống của người Việt rất sớm. Chủ tịch Hồ Chí Minh đánh giá cao tư
tưởng đạo đức của Phật giáo. Người nói: "Đức Phật là đại từ bi, cứu khổ cứu nạn,
muốn cứu chúng sinh ra khỏi khổ nạn. Người phải hy sinh tranh đấu, diệt lũ ác ma...
Chúng ta theo lòng đại từ đại bi của Đức Phật Thích Ca, kháng chiến để đưa giống
nòi ra khỏi cái khổ ải nô lệ"1.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tiếp thu, sử dụng những tinh hoa đạo đức Phật giáo, có
quan hệ tốt, chính sách đúng với đồng bào theo đạo Phật ở nước ta. Ngược lại, đồng
bào theo đạo Phật cũng hết lòng tôn kính, ngưỡng mộ Người, nhất là về lĩnh vực đạo
đức, tài năng.
* Quan niệm về đạo đức chủ nghĩa nhân đạo phương Tây.
Ngay từ thuở thiếu thời, Hồ Chí Minh đã khao khát sang phương Tây để tìm hiểu
sự thật về khẩu hiệu "tự do, bình đẳng, bác ái" mà cuộc cách mạng tư sản Pháp đã
nêu ra. Qua mấy chục năm hầu như Người sống ở những nước lớn của phương Tây,
Hồ Chí Minh đã hiểu rõ đời sống hiện thực cũng như đời sống tinh thần, tình cảm,
tâm lý, đạo đức và lối sống của người phương Tây. Trên lĩnh vực đạo đức và lối
sống, người phương Tây chịu ảnh hưởng sâu sắc, lâu dài của Thiên chúa giáo và
nhiều học thuyết tôn giáo, chủ nghĩa khác nhau.

Trong quá trình hoạt động cách mạng của mình, trên lĩnh vực đạo đức, Hồ Chí
Minh nhiều lần đề cập đến Đức chúa Giêsu, chủ nghĩa nhân đạo, vấn đề nhân quyền.
1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 5, tr.197.


Mặc dù các học thuyết đều có hai mặt trái nhau, nhưng Hồ Chí Minh đã tiếp thu
những tinh hoa trong các giáo lý và học thuyết đó để rồi kế thừa, đổi mới, phát triển
trong tư tưởng đạo đức của mình.
Tinh hoa trong đạo đức Thiên chúa giáo.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: Tôn giáo Giêsu có ưu điểm là lòng nhân ái
cao cả. "Chúa cơ đốc hy sinh để cứu loài người ra khỏi ách nô lệ, đưa loài người về
hạnh phúc, bình đẳng, bác ái, tự do"1. Đạo Thiên chúa đưa mọi dự định nhằm giải
thoát con người khỏi tật xấu và lòng phản trắc vào lời cầu nguyện của mình. Khuyên
nhủ mọi người làm điều thiện, tránh điều ác.
Chính Ph. ăngghen đã đánh giá cao lý tưởng đạo đức của Thiên chúa giáo, nhất là
khi mới ra đời, so sánh nó với lý tưởng nhân đạo cộng sản. Đồng thời, ông cũng chỉ
ra tính không tưởng và hạn chế của lý tưởng tôn giáo đó. Trong tác phẩm "Bàn về
lịch sử đạo Cơ đốc sơ kỳ" (1894), Ph. ăngghen viết: "Cả đạo Cơ đốc lẫn chủ nghĩa
xã hội công nhân đều tuyên truyền giải phóng con người trong tương lai khỏi cảnh
nô lệ và nghèo khổ; đạo Cơ đốc tìm sự giải thoát ấy trong cuộc sống ở trên trời, ở thế
giới bên kia sau khi chết, còn chủ nghĩa xã hội thì tìm nó ở thế giới này, ở việc tổ
chức lại xã hội"2.
Cũng như một số tôn giáo khác, đạo Thiên chúa cũng có những điểm mạnh và
hạn chế. Vì vậy, trong cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh một mặt đề cao tính thiện
trong các tôn giáo ấy, mặt khác cũng vạch rõ bọn đế quốc đã thường xuyên lợi
dụng tôn giáo trong các cuộc chiến tranh xâm lược.
Chủ nghĩa nhân đạo phương Tây.
Yếu tố tích cực chủ nghĩa nhân đạo phương Tây là vấn đề con người. Nó có chiều

rộng khắp cả đông tây và chiều sâu của cả sự phát triển xã hội loài người. Chủ nghĩa
nhân đạo chữ La tinh "Humanus" có nghĩa là coi trọng con người. Đó là tổng hợp
những quan điểm thể hiện sự tôn trọng phẩm giá và quyền của con người, sự chăm
lo đến hạnh phúc, sự phát triển toàn diện cho con người và chăm lo đến việc tạo ra
những điều kiện sinh hoạt thuận lợi cho xã hội.
Cùng với sự ra đời của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu, chủ nghĩa nhân đạo đặc trưng
cho hệ tư tưởng của giai cấp tư sản thời kỳ đang lên. Nó liên kết đấu tranh chống chế
độ phong kiến với những quan điểm thần học thời trung cổ và những tệ nạn đạo đức
xã hội. Những người theo chủ nghĩa nhân đạo tuyên bố tự do của cá nhân con người,
phản đối chủ nghĩa khổ hạnh tôn giáo, tán thành quyền con người được hưởng thụ
các nhu cầu tinh thần và vật chất trong cuộc sống. "Tôi là con người và không có cái
gì của con người là xa lạ đối với tôi". Câu phương ngôn ấy đã trở thành khẩu hiệu
của các nhà chủ nghĩa nhân đạo.
Quan điểm của họ thấm nhuần tinh thần lạc quan tin tưởng vào sức mạnh cá nhân
con người. Tuy nhiên, nét hạn chế là không đề ra được mục đích giải phóng cá nhân
người lao động ra khỏi ách bóc lột và cảnh nghèo khổ. Song với thời đại ấy, chủ
1

.

Tư

tưởng

Hồ

Chí

Minh

về

tôn

giáo

tín

ngưỡng,

Nxb

Hà Nội, 1996, tr. 220.
2

. Mác - ăngghen, Toàn tập, tập 22, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 663.

Khoa

học

xã

hội,


nghĩa nhân đạo tư sản là một trào lưu tiến bộ. Nó đã làm lung lay cơ sở chính trị, tư
tưởng của chế độ phong kiến. Các nhà chủ nghĩa nhân đạo lớn nhất thời kỳ Phục
hưng là Pêtacơ, Đăngtơ, Brunô, Môngtenhơ, Côpécních, Sếchxpia, Ph. Bêcơ... Họ đã
đóng một vai trò quan trọng trong việc hình thành thế giới quan phi tôn giáo. Chủ

nghĩa nhân đạo tư sản đã đạt tới sự hưng thịnh của nó trong các tác phẩm của những
nhà khai sáng thế kỷ XVIII. Họ đã tuyên bố những khẩu hiệu "tự do, bình đẳng, bác
ái", bảo vệ quyền con người được tự do phát triển "bản tính tự nhiên" của mình.
Những điều cốt lõi của chủ nghĩa nhân đạo tư sản phương Tây được biểu hiện tập
trung trong bản Tuyên ngôn độc lập của Hoa Kỳ (1776), Tuyên ngôn nhân quyền và
dân quyền của cách mạng tư sản Pháp (1789). Nhưng cùng với sự phát triển của chủ
nghĩa tư bản, những lý tưởng về tự do, bình đẳng, bác ái bị sụp đổ. Người ta ngày
càng thấy rõ là nếu chưa bình đẳng trước pháp luật thì chưa có bình đẳng thực sự
cho con người.
Chủ nghĩa nhân đạo tư sản bị hạn chế bởi nó lấy chế độ tư hữu và chủ nghĩa cá
nhân làm cơ sở cho lý tưởng nhân đạo chủ nghĩa. Do đó, đã nảy sinh mâu thuẫn mà
giai cấp tư sản không thể giải quyết nổi, giữa những khẩu hiệu của chủ nghĩa nhân
đạo
với
thực
hiện
những
khẩu
hiệu
đó trong xã hội tư bản. Chỉ có đến thời kỳ C. Mác và
Ph. ăngghen, V.I. Lênin thì chủ nghĩa nhân đạo cộng sản mới khắc phục được những
hạn chế trong chủ nghĩa nhân đạo tư sản.
Như vậy, quá trình hình thành tư tưởng đạo đức cách mạng Hồ Chí Minh phản
ánh một phương pháp tư duy mới rất biện chứng về sự tiếp nhận các nguồn giá trị
văn hoá của dân tộc và nhân loại, bất kể đó là thuộc nguồn gốc nào. Chủ tịch Hồ Chí
Minh đã nói: "Học thuyết Khổng Tử có ưu điểm của nó là sự tu dưỡng đạo đức cá
nhân. Tôn giáo của Giêsu có ưu điểm của nó là lòng nhân ái cao cả. Chủ nghĩa Mác
có ưu điểm của nó là phương pháp làm việc biện chứng. Chủ nghĩa Tôn Dật Tiên có
ưu điểm là chính sách của nó thích hợp với điều kiện nước ta. Khổng Tử, Giêsu, Các
Mác, Tôn Dật Tiên chẳng có ưu điểm chung đó sao? Họ đều muốn mưu cầu hạnh

phúc cho loài người, mưu cầu phúc lợi cho xã hội. Nếu hôm nay họ còn sống trên
đời này, nếu họ họp lại một chỗ, tôi tin rằng họ nhất định sống chung với nhau rất
hoàn mỹ như những người bạn thân thiết. Tôi cố gắng làm người học trò nhỏ của các
vị ấy"1. Điều này không những thể hiện rõ thái độ của Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với
các giá trị đạo đức truyền thống và tinh hoa đạo đức nhân loại mà còn thể hiện sự
bao dung, trân trọng đối với những di sản văn hoá đạo đức có nguồn gốc và khuynh
hướng tư tưởng khác nhau.
Tư tưởng đạo đức cách mạng Hồ Chí Minh được hình thành trên cơ sở tiếp thu,
phát triển nhiều nguồn tư tưởng đạo đức, chủ yếu là tư tưởng đạo đức của chủ nghĩa
Mác - Lênin. Nhưng đối với Người, nền đạo đức truyền thống, đặc biệt là các hệ tư
tưởng đạo đức của Nho giáo, Phật giáo, Lão giáo đã được dân tộc hoá cũng có vị trí
hết sức quan trọng. Trong khi xây dựng hệ thống tư tưởng đạo đức cách mạng,
Người đã tiếp nhận những tinh hoa của các giá trị đạo đức khác, đồng thời chuyển
1

. Tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo tín ngưỡng, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1996, tr.152.


hoá nó, đưa vào các phạm trù đạo đức cũ với nội dung hoàn toàn mới và rất phù hợp
với yêu cầu của cách mạng Việt Nam.
Có thể khẳng định, nguồn gốc tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh là kết quả hội tụ
của rất nhiều nguồn, nhiều học thuyết đạo đức cổ kim, Đông Tây của Việt Nam và
thế giới, nhưng nổi bật nhất vẫn là phương pháp biện chứng của chủ nghĩa Mác Lênin. Chính xuất phát từ phương pháp biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin mà
Hồ Chí Minh tránh được những giáo điều trong nhận thức và hành vi đạo đức,
đồng thời phát triển và sáng tạo những giá trị tư tưởng đạo đức mới, tạo cho mình
một hệ thống tư tưởng đạo đức cách mạng phù hợp với điều kiện cách mạng Việt
Nam. Sự sáng tạo ấy đã quyết định bản chất tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh.
Toàn bộ tinh hoa đạo đức nhân loại được hội tụ trong chủ thể đạo đức Hồ Chí
Minh để hình thành một nền tảng đạo đức cơ bản mà hạt nhân của nó là lòng nhân ái
truyền thống, ý thức thương dân, vì dân, chủ nghĩa nhân văn mới. Chủ nghĩa nhân

đạo hay nhân văn cũng là bản chất của nhiều học thuyết triết học, nhiều tôn giáo
khác nhau. Nhưng đối với Hồ Chí Minh, chủ nghĩa nhân văn được xem là bản chất
đạo đức cách mạng mang bản chất khác hẳn với các quan niệm nhân văn truyền
thống. Nó không còn là lòng thương người chung chung, xa lạ theo kiểu thương hại.
Mà chủ nghĩa nhân văn Hồ Chí Minh xuất phát từ tình thương yêu con người, tin
tưởng ở con người và mang lại hạnh phúc thực sự cho con người; nó vừa thể hiện
tính chiến đấu mạnh mẽ, chiến đấu kiên trì không hề nhân nhượng với cái ác, cái
xấu, vừa mang đậm truyền thống nhân ái, lòng thương người thiết tha.
II. Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức cách mạng
1. Tính chất cách mạng và những nội dung cơ bản trong đạo đức Hồ Chí
Minh
a) Quan điểm Hồ Chí Minh về sự khác nhau giữa đạo đức cũ và đạo đức mới
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dùng những khái niệm đạo đức của Nho giáo, Phật
giáo, Thiên chúa giáo, thường đề cao các khái niệm độc lập, tự do, dân chủ, bình
đẳng, bác ái. Song không có nghĩa tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh giống như các tư
tưởng đạo đức cũ, tôn giáo, phong kiến hay tư sản. ở đây có sự kế thừa, đổi mới và
phát triển những quan niệm cũ để hình thành nên tư tưởng đạo đức mới, đạo đức
cách mạng hoàn toàn khác với các loại đạo đức cũ. Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ:
"Có người cho đạo đức cũ và đạo đức mới không có gì khác nhau. Nói như vậy là
lầm to. Đạo đức cũ và đạo đức mới khác nhau nhiều"1.
Đối với đạo đức cũ, Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ trân trọng những hạt nhân
hợp lý trong đạo đức của Nho giáo, Phật giáo, Thiên chúa giáo, trong lý tưởng tự
do, bình đẳng, bác ái của chủ nghĩa nhân văn phương Tây, mà còn cải tạo chúng,
tước bỏ những yếu tố tôn giáo, thần bí, không tưởng và không đặt những quan
niệm đạo đức đó trên lập trường của giai cấp thống trị địa chủ - phong kiến, tư sản,
1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 6, tr. 320.

mà đặt nó trên lập trường của giai cấp công nhân, quần chúng nhân dân lao động.
Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ: "Đạo đức cũ như người đầu ngược xuống đất chân
chổng lên trời. Đạo đức mới như người hai chân đứng vững được dưới đất, đầu
ngẩng lên trời"1. Bởi vì, ngày xưa cũng nêu ra cần, kiệm, liêm, chính nhưng thường
không làm được, nhất là khi chế độ phong kiến đã thối nát. Nhưng chúng bắt nhân
dân làm để phục vụ quyền lợi cho chúng.
Sự khác nhau căn bản giữa đạo đức cũ và đạo đức mới ở chỗ do giai cấp thống trị
ở địa vị ông chủ đặt ra và bắt thần dân, những người ở địa vị đầy tớ thực hiện. Còn
đạo đức mới là đạo đức theo hệ tư tưởng của giai cấp công nhân, đại diện cho lợi ích
của toàn thể nhân dân lao động và dân tộc đặt ra. Đạo đức đó thể hiện sự thống nhất
căn bản về lợi ích, tinh thần, tình cảm, ý chí, nguyện vọng của các tầng lớp nhân
dân.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt yêu cầu người cán bộ - người lãnh đạo phải thực
sự gương mẫu thực hiện đạo đức đó. Bởi vì, chính họ xuất thân từ giai cấp công
nhân và nhân dân lao động. Với tư cách là người cán bộ, họ không chỉ là người
lãnh đạo mà còn là người đầy tớ trung thành của nhân dân. Làm đầy tớ trung thành
cho nhân dân là một phẩm giá đạo đức cách mạng. Nhân dân lao động không chỉ ở
vị trí chịu sự lãnh đạo của Đảng, của cán bộ mà họ còn có tư cách là người chủ
trong xã hội - xã hội chủ nghĩa. Bởi vậy, tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh kế thừa
nhiều quan niệm đạo đức cũ mà vẫn khác hẳn về bản chất so với những tư tưởng
đạo đức cũ của giai cấp tư sản, giai cấp địa chủ - phong kiến, hoặc các tư tưởng
trong các tôn giáo.
b) Tính kế thừa và đổi mới trong đạo đức cách mạng Hồ Chí Minh.
Thái độ cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh với cái cũ nói chung và với đạo
đức nói riêng là gạn đục, khơi trong, kế thừa, đổi mới và phát triển. Đây là một thái
độ cách mạng, khoa học, hợp với sự ra đời cái mới trong tư duy cũng như trong xã
hội và thế giới tự nhiên. Sự ra đời cái mới nói chung cũng như sự ra đời hình thành,
phát triển đạo đức mới cũng là một quá trình có tính quy luật. Người ta không thể
cưỡng ép cái cũ mất đi và tạo ra cái mới mà bất chấp quy luật của sự phát triển. Làm
cách mạng nói chung cũng như xây dựng đạo đức mới, đạo đức cách mạng đều phải

tiến hành theo đúng với các quy luật, nguyên tắc khách quan của sự phát triển.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ, làm cách mạng cũng như xây dựng đời sống
mới, đạo đức mới "không phải cái gì cũng bỏ hết, không phải cái gì cũng làm
mới"1. Cái mới sẽ không có khả năng chiến thắng cái cũ, cái mới sẽ bị diệt vong,
nếu người cách mạng không biết sử dụng, cải tạo nhiều điểm ở trong cái cũ còn cần
thiết cho sự phát triển của xã hội, cũng như của tư duy. Do vậy, muốn đổi mới tư
duy, xã hội, muốn xây dựng đạo đức mới thành công, cần phải kế thừa những hạt
nhân hợp lý trong đạo đức cũ.

1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 6, tr. 320-321.

1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 5, tr. 94.


Có thể khẳng định, kế thừa là một quan hệ tất yếu, khách quan giữa cái cũ và cái
mới trong quá trình vận động và phát triển của tự nhiên, xã hội, tư duy. Trong hình
thành cái mới, theo phép biện chứng, không thể có phủ định sạch trơn toàn bộ cái cũ.
Kế thừa không có nghĩa là khôi phục, hoặc duy trì nguyên xi cái cũ mà cần phải cải
tạo, tiếp thu cái tinh tuý, cái hạt nhân tiến bộ phù hợp với quy luật của sự phát triển.
Trong thực tiễn cách mạng, cũng như đời sống hằng ngày, có những cái trước đây
là đúng, là chuẩn, nhưng trong tình hình mới thì không còn thích hợp nữa. Trong tiến
trình phát triển cái cũ phải suy vong. Tuy vậy, trong cái bị suy vong đó vẫn có những
yếu tố được bảo tồn, cải tạo và phát triển cho phù hợp với chất và lượng của những
cái mới ra đời. Cho nên có cái "bất biến" trong sự "vạn biến". Đó là cái tiến bộ, hợp
lý đạt được ở giai đoạn trước vẫn có thể được duy trì và phát triển ở giai đoạn sau.
Như Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ: "Cái gì cũ mà xấu, thì phải bỏ", "phải loại dần

ra". "Cái gì cũ mà không xấu, nhưng phiền phức thì phải sửa đổi lại cho hợp lý... Cái
gì cũ mà tốt thì phải phát triển thêm"1.
Nguyên tắc kế thừa - đổi mới của Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng không chỉ có các
thao tác gạn lọc, bảo tồn, nâng cao giá trị ở cái cũ, mà còn là quá trình tổng hợp
những yếu tố tích cực, tiến bộ, hợp lý, thống nhất trong nhiều cái cũ, cái mới, nhằm
theo hướng phát triển, cách mạng để tạo nên những thành quả mới tốt đẹp, tiến bộ
hơn và có tính cách mạng triệt để. Đạo đức mới, đạo đức cách mạng Hồ Chí Minh là
tổng hợp những tinh hoa đạo đức của dân tộc và nhân loại trên lập trường đạo đức
cộng sản của chủ nghĩa Mác - Lênin.
2. Bản chất đạo đức cách mạng theo tư tưởng Hồ Chí Minh
Tư tưởng về đạo đức là hợp điểm tư tưởng về con người và tư tưởng về văn hoá
của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Với con người, Chủ tịch Hồ Chí Minh coi đạo đức là
gốc, là cái quan trọng nhất quyết định tính cách, tức là nhân cách. Đức phải gắn với
tài và tài phải có đức đảm bảo. Theo Người, có đức mà không có tài thì làm việc gì
cũng khó, còn có tài mà không có đức sẽ không làm được điều ích lợi cho đời, thậm
chí còn có hại, sinh ra những thói xấu như kiêu căng, tự mãn, ích kỷ rồi thành hư
hỏng, có khi phạm tội. Do vậy, Người đòi hỏi có đức phải có tài và có tài phải có
đức. Người thường gọi đối với đức và tài là hồng và chuyên, là chính trị và chuyên
môn.
Đạo đức và giáo dục thực hành đạo đức là vấn đề của văn hóa. Sự yếu kém,
thiếu hụt đạo đức có thể làm thương tổn xã hội, dẫn tới những phản đạo đức và
phản văn hóa. Những chỉ dẫn của Chủ tịch Hồ Chí Minh về đạo đức và giáo dục
thực hành đạo đức đều mang ý nghĩa văn hoá đạo đức, thấm vào nhận thức, tình
cảm, vào hành vi, lối sống, sự ứng xử của con người, giữa người với người trong
xã hội.
Chiếm vị trí trung tâm trong tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh là đạo đức cách
mạng, chống chủ nghĩa cá nhân bằng cách ra sức rèn luyện đạo đức cách mạng.
Theo chủ tịch Hồ Chí Minh, đạo đức cách mạng là đạo đức mới mang bản chất giai
1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 5, tr. 94.


cấp công nhân và thấm nhuần, phát huy giá trị tốt đẹp nhất của đạo đức dân tộc.
Người đã kế thừa những giá trị tốt đẹp của truyền thống như: yêu nước, thương dân,
đoàn kết cộng đồng, lòng nhân ái, tình thương yêu đồng loại, ngay thẳng, thủy
chung, can đảm. Đồng thời phê phán, cải tạo những mặt tiêu cực của đạo đức phong
kiến, những mặt tiêu cực của đạo đức Nho giáo như thói nhẫn nhục cam chịu, thụ
động, những thành kiến đối với lao động chân tay, bất bình đẳng với phụ nữ, những
quy định khắt khe, những hủ tục làm lệch lạc nhân cách con người.
Là nhà cách tân, đổi mới, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã cách mạng hoá quan niệm
đạo đức, đã đưa đạo đức mới, chủ nghĩa nhân đạo cách mạng và tinh thần nhân
văn cách mạng vào đạo đức và đời sống đạo đức. Người sử dụng hình thức cũ của
những khái niệm, phạm trù đạo đức nhưng đưa vào đó những nội dung hiện đại,
nội dung đạo đức cách mạng, đạo đức hành động vì dân, hướng tới dân.
Bên cạnh đức tính cần - kiệm - liêm - chính, Người còn nói tới đức tính về nhân trí - dũng - liêm - trung, tinh thần hy sinh, lòng dũng cảm, khí tiết đạo đức cao quý
của ông cha ta, sự đề cao trí tuệ, phẩm giá con người. Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ:
phải thực hành đạo đức cách mạng trong công việc, trong tổ chức, trong phong trào
thi đua yêu nước, trong lối sống và hành vi của mỗi cán bộ, công chức, đặc biệt là
những người lãnh đạo có chức, có quyền. Chú trọng bồi dưỡng tình cảm cách mạng,
đem những nội dung mới, tinh thần đổi mới và quyết tâm đổi mới để xây dựng đạo
đức cách mạng. Do vậy, cán bộ, đảng viên, dù ở bất cứ cương vị nào, giữ trọng trách
gì cũng phải luôn sâu sát dân và hướng tới nhân dân, vì nhân dân.
Đạo đức cách mạng ở trong Đảng đòi hỏi phải nêu cao tính tiên phong gương
mẫu, đấu tranh phê bình và tự phê bình, có lý có tình, thấu tình đạt lý, ăn ở với nhau
có tình có nghĩa, phải có tình thương yêu đồng chí, giữ gìn sự đoàn kết trong Đảng
như giữ gìn con ngươi của mắt mình.
Đạo đức cách mạng ở Hồ Chí Minh còn đòi hỏi cần tẩy trừ những thói hư, tật xấu
trong xã hội, trong mỗi con người. Theo Người, tệ lãng phí, quan liêu, tham ô, tham
nhũng, lãng phí là không thương dân, mỗi đồng tiền bát gạo mà chúng ta tiêu dùng

đều từ mồ hôi nước mắt của dân, thương dân thì phải tiết kiệm. Tham ô là ăn cắp của
công, ăn cắp của dân, là có tội với dân, là tội ác và kẻ thù của chế độ mới. Thực hành
đạo đức cách mạng thì phải ra sức đấu tranh chống quan liêu, tham nhũng, đấu tranh
chống chủ nghĩa cá nhân. Đó là một cuộc đấu tranh lâu dài, gian khổ chống lại
những thói hư tật xấu trong con người mình, cuộc đấu tranh đó âm thầm và quyết
liệt, có không ít sự đau đớn ở trong lòng.
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, phương pháp giáo dục đối với đạo đức cho các đối
tượng cần phải thích hợp, mềm dẻo, linh hoạt, vừa đúng lại vừa khéo mới có sức
thuyết phục lòng người. Và chính Người đã nâng phương pháp giáo dục và thực
hành đạo đức cách mạng lên tầm phương pháp tư tưởng, lên trình độ khoa học và
nghệ thuật, có sức lôi cuốn, thuyết phục mạnh mẽ lòng người ở mọi đối tượng, tầng
lớp, thế hệ.
Như vậy, sức thuyết phục mạnh mẽ của đạo đức Hồ Chí Minh không chỉ ở trí tuệ,
tư tưởng mà còn là ở sự khéo léo, tinh tế, nhất là ở tấm gương trong sáng, mẫu mực
về đạo đức của Người trong đời sống đạo đức hàng ngày. Người đã thực hiện nhất


quán giữa tư tưởng đạo đức và hành động đạo đức. Suốt một đời tận tụy vì dân, vì
nước, Người là biểu tượng cao quý của đức hy sinh, lo cho dân, sống vì dân, thấu
hiểu dân tình, dân sinh, dân ý, trở thành lãnh tụ của dân, thân dân và chính tâm. Tình
thương yêu rộng lớn của Người đối với nhân dân, đồng bào là không bao giờ thay
đổi. Lo trước thiên hạ, vui sau thiên hạ, đó là phương châm ứng xử và hành động
của Người.
Chủ tịch Hồ Chí Minh là lãnh tụ gần dân, sống trong lòng dân, đến với dân chân
tình cởi mở, không một chút nào xa lạ, quan cách. Người sống một cuộc sống đạm
bạc, đồng cảm với dân, làm tất cả những gì có thể làm được để chăm lo cuộc sống
hàng ngày, những lợi ích thường nhật của dân. Người tiếp xúc với mọi tầng lớp nhân
dân từ chính khách, trí thức cao cấp tới dân thường để mưu cầu hạnh phúc thiết thân
hàng ngày của họ. Người trung thành đến cùng với mục tiêu lý tưởng đã theo đuổi
mà thực chất là để cho mọi người dân được sống trong độc lập tự do, có độc lập tự

do thì mới có hạnh phúc.
Như vậy, đạo đức Hồ Chí Minh nhất quán giữa tư tưởng và hành động, là đạo
đức của một người cộng sản mẫu mực, kiên định trên lập trường, quan điểm của
chủ nghĩa Mác - Lênin, kết hợp giữa chủ nghĩa yêu nước của dân tộc Việt Nam với
chủ nghĩa quốc tế chân chính của giai cấp công nhân. Đó là đạo đức của người
chiến sĩ suốt đời đấu tranh, dâng hiến cả cuộc đời và sự nghiệp của mình cho lý
tưởng và mục tiêu giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp công nhân, giải phóng xã
hội và giải phóng con người. Do đó, đạo đức Hồ Chí Minh là đạo đức cách mạng,
đạo đức hành động vì độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội.
Đạo đức cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh là cả một hệ thống lý thuyết tư
tưởng phong phú và tinh tế, nổi bật các đức tính, chuẩn mực, các nguyên tắc ứng xử,
lại được diễn tả cô đọng, hàm súc trong hình thức tối thiểu của ngôn từ. Đó là "cần,
kiệm, liêm, chính" - bốn đức tính để làm người mà thiếu một đức thì không thành
người, có đủ cả bốn đức mới là người hoàn toàn. Đó là nguyên tắc ứng xử chí công
vô tư, là bản lĩnh biết quên mình, biết vượt qua những vướng bận toan tính cá nhân
để vì người chứ không vì mình, vị tha chứ không vị kỷ.
Triết lý đạo đức Hồ Chí Minh "cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư" sâu xa là
vì vậy. Người không chỉ nhận rõ chân giá trị ấy mà Người còn tự mình thực hiện một
cách triệt để, nhất quán trong cả cuộc đời mình. Nội dung đạo đức trong Di chúc nổi
bật tư tưởng lớn: Tu dưỡng đạo đức cách mạng, chống chủ nghĩa cá nhân. Bài báo
cuối cùng Người viết cũng vẫn chủ đề ấy, theo đuổi đến cùng tư tưởng đạo đức ấy.
Người không chỉ thực hành và nêu gương mà còn làm hết sức mình, công phu rèn
luyện, giáo dục đạo đức cách mạng cho lớp lớp cán bộ, đảng viên, cho quần chúng
nhân dân ở mọi tầng lớp, nghề nghiệp, lứa tuổi, giới tính. Việc ''trồng người'' là việc
của lợi ích trăm năm, của chiến lược xây dựng một xã hội văn hóa cao, phải công
phu tỷ mỷ, phải dựa trên một nguyên tắc ứng xử thấm nhuần sâu sắc chất nhân văn,
phải có tấm lòng nhân ái bao la, khoan dung độ lượng. Có nâng niu giá trị con
người, có tôn trọng nhân cách và lòng tin cậy chân thành đối với con người thì mới
có sức mạnh cảm hóa, thuyết phục lòng người. Làm cho cái hay, cái tốt ở mỗi con
người nảy nở như hoa mùa xuân, còn cái dở, cái xấu sẽ mất dần đi. Khoa học và

nghệ thuật giáo dục con người của Chủ tịch Hồ Chí Minh có nội dung bao trùm và
chủ đạo là giáo dục và thực hành đạo đức cách mạng.
Như thế đạo đức Hồ Chí Minh và tư tưởng đạo đức của Người mang tính hệ
thống, thống nhất nhưng không đồng nhất. Tư tưởng đạo đức là phần lý luận, là triết
lý của Người. Ngoài bộ phận cốt yếu ấy, thuộc về nhận thức, đạo đức Hồ Chí Minh
còn là phương pháp giáo dục và thực hành đạo đức mà Người đặc biệt chú trọng
trong thực tiễn, trong lối sống, ứng xử, trong quan hệ con người, trong các công việc
thực tế để rèn luyện đạo đức cách mạng cho cán bộ, đảng viên và quần chúng nhân
dân.
Đạo đức Hồ Chí Minh còn có một phương diện, một cấp độ nữa, đó là đời sống
đạo đức của bản thân Người với tư cách là một con người bình dị giữa muôn người
khác, dù hết sức vĩ đại nhưng lúc nào và ở đâu, Người cũng chỉ coi mình là con dân,
bạn dân, tất cả vì dân. Bỏ qua phương diện này trong nghiên cứu sẽ là một thiếu hụt
lớn, sẽ không thể hình dung được sự sâu sắc, phong phú, đa dạng trong tư tưởng và
sự nghiệp của Người, trong thế giới tinh thần, lối sống và nhân cách của Người.
Tổng hợp cả ba phương diện ấy, nhìn nhận từ ba chiều cạnh ấy, trong sự thống nhất
tư tưởng với phương pháp, lý luận với thực tiễn mới có thể nhận thức đầy đủ đạo
đức Hồ Chí Minh.
Muốn hiểu đúng tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh thì không chỉ dừng lại ở phân
tích các văn phẩm, tác phẩm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhất là khi sự tinh tuý trong
tư tưởng của Người lại không nằm ở trong lời văn, câu chữ mà vượt lên và thoát ra
khỏi những lời, những chữ Người nói, Người viết. Cùng với điều đó còn phải đặc
biệt chú trọng tìm hiểu nghiên cứu đời sống đạo đức của Chủ tịch Hồ Chí Minh với
những hoạt động thực tiễn phong phú, đa dạng của Người, sự phong phú của các
mối quan hệ giữa Người với dân, với Đảng, với các địa phương, vùng, miền trong cả
nước, với các bạn bè quốc tế, tình cảm yêu mến, sự kính trọng và lòng ngưỡng mộ
của nhân dân ta và nhân dân các dân tộc trên thế giới dành cho Người. Chỉ như vậy,
chúng ta mới hiểu được đạo đức Hồ Chí Minh - một kiểu mẫu về sự nhất quán giữa

tư tưởng và hành động.
Có thể khái quát tư tưởng của Hồ Chí Minh về đạo đức cách mạng gồm bốn nội
dung cơ bản là: trung với nước, hiếu với dân; yêu thương con người; cần kiệm liêm
chính, chí công vô tư và tinh thần quốc tế trong sáng. Do vậy, khi bàn về bản chất
của đạo đức cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: "Đạo đức cách mạng là bất
kỳ ở cương vị nào, bất kỳ làm công việc gì, đều không sợ khó, không sợ khổ, đều
một lòng một dạ phục vụ lợi ích chung của giai cấp, của nhân dân, đều nhằm mục
đích xây dựng chủ nghĩa xã hội. Đạo đức cách mạng là đạo đức tập thể, nó phải đánh
thắng và tiêu diệt chủ nghĩa cá nhân"1.
Nhưng Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ nói chung chung mà Người còn nói cụ
thể hơn với nhiều đối tượng cán bộ, đảng viên, đoàn viên và nhân dân trong những
lần tiếp xúc hoặc trong các tác phẩm, bài viết. Năm 1947, trong tác phẩm Sửa đổi lối
1

1. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 10, tr. 306.


làm việc, Người dành một phần để nói về tư cách và đạo đức cách mạng. Sau khi nói
về tư cách của đảng viên chân chính cách mạng và phận sự của đảng viên và cán bộ,
Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: người đảng viên, người cán bộ tốt muốn trở nên người
cách mạng chân chính, không có gì là khó cả. Điều đó hoàn toàn do lòng mình mà
ra. Lòng mình chỉ biết vì Đảng, vì Tổ quốc, vì đồng bào thì mình sẽ tiến đến chỗ chí
công, vô tư. Mình đã chí công, vô tư thì khuyết điểm sẽ càng ít, mà những tính tốt
như sau, ngày càng thêm.
Nói tóm tắt, tính tốt ấy gồm có năm điều: Nhân, nghĩa, trí, dũng, liêm.
Sau đó, Người giải thích rõ từng điều theo cách riêng mà Người suy nghĩ:
Nhân: là thật thà thương yêu, hết lòng giúp đỡ đồng chí và đồng bào. Vì thế mà
kiên quyết chống lại những người, những việc có hại đến Đảng, đến nhân dân. Vì thế
mà sẵn lòng chịu cực khổ trước mọi người, hưởng hạnh phúc sau thiên hạ. Vì thế mà
không ham giàu sang, không e cực khổ, không sợ oai quyền.

Những người đã không ham, không e, không sợ gì thì việc gì phải, họ đều làm
được.
Nghĩa: là ngay thẳng, không sợ tư tâm, không làm việc bậy, không có việc gì giấu
Đảng. Ngoài lợi ích của Đảng, không có lợi ích riêng phải lo toan. Lúc Đảng giao
cho việc, thì bất kỳ to nhỏ đều ra sức làm cẩn thận. Thấy việc phải thì làm, thấy việc
phải thì nói.
Không sợ người ta phê bình mình, mà phê bình người khác cũng luôn luôn đúng
đắn.
Trí: là sáng suốt. Vì không có việc tư túi nó làm mù quáng, cho nên đầu óc trong
sạch, sáng suốt. Dễ hiểu lý luận. Dễ tìm phương hướng. Biết xem người. Biết xét
việc. Vì vậy, mà biết làm việc có lợi, tránh việc có hại cho Đảng, biết vì Đảng mà cất
nhắc người tốt, đề phòng người gian.
Dũng: là dũng cảm, gan góc, gặp việc phải có gan làm. Thấy khuyết điểm có gan
sửa chữa. Cực khổ, khó khăn, có gan chịu đựng. Có gan chống lại những sự vinh
hoa, phú quý, không chính đáng. Nếu cần, thì có gan hy sinh cả tính mệnh cho Đảng,
cho Tổ quốc, không bao giờ rụt rè, nhút nhát.
Liêm: là không tham địa vị. Không tham tiền tài. Không tham sung sướng. Không
ham người tâng bốc mình. Vì vậy mà quang minh chính đại, không bao giờ hủ hoá.
Chỉ có một thứ ham là ham học, ham làm, ham tiến bộ.
Đó là đạo đức cách mạng. Đạo đức đó không phải là đạo đức thủ cựu. Nó là đạo
đức mới, đạo đức vĩ đại, nó không phải vì danh vọng của cá nhân, mà vì lợi ích
chung của Đảng, của dân tộc, của loài người.
Từ các khái niệm đạo đức cũ nhân, nghĩa, trí, dũng, liêm, Chủ tịch Hồ Chí Minh
đã đưa vào đó nội dung đạo đức cách mạng bằng cách giải thích nó theo quan niệm
mới, phản ánh các mối quan hệ lợi ích mới mà ở đó nhân dân vẫn là trung tâm, đoàn
thể là động lực, cá nhân mỗi con người vừa là mục tiêu vừa là động lực của cách
mạng.


Tuy có những cách định nghĩa khác nhau về nội hàm các khái niệm đạo đức cách

mạng, nhưng nhìn chung đều có sự nhất quán về tinh thần cách mạng và phương
pháp tư duy. Vậy từ các khái niệm nhân, nghĩa, trí, dũng, liêm đến cần, kiệm, liêm,
chính, chí công vô tư, từ trung, hiếu đến thiện, ác... có thể rút ra những đặc điểm cơ
bản trong các định nghĩa về nội dung đạo đức cách mạng theo tư tưởng Hồ Chí
Minh.
1. Trước hết, có thể thấy hầu hết các khái niệm đạo đức Hồ Chí Minh thường sử
dụng để chuyển hoá thành đạo đức cách mạng đều là những khái niệm đạo đức cũ,
vốn rất quen thuộc với nhân dân và dân tộc ta. Nhưng Người đã cải tạo, chuyển hoá
các khái niệm, phạm trù đạo đức cũ ấy thành đạo đức mới, bằng cách đưa vào đó
một nội dung hoàn toàn khác, rất cách mạng khiến cho các phạm trù đạo đức cũ ấy
hoặc mang nội dung mới như khái niệm trung, hiếu hoặc mang ý nghĩa mới như
nhân, nghĩa, trí, dũng, liêm, cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư...
2. Trong khi cải tạo, chuyển hoá các phạm trù đạo đức cũ thành các phạm trù đạo
đức mới, đạo đức cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã giữ lại mặt tích cực của các
phạm trù đạo đức cũ, nhưng Người cho đó là nội dung hẹp. Từ nội dung hẹp của các
phạm trù đạo đức cũ, Người mở rộng đưa vào đó một nội dung mới, tiến bộ, cách
mạng mà tiêu biểu nhất là các khái niệm trung, hiếu, nhân, nghĩa... Từ trung với vua
thành trung với nước; từ hiếu với cha mẹ mình thành hiếu với dân; từ nhân chỉ nhân
ái thành nhân dân, từ cần cho riêng mình thành cần cho cả xã hội; từ kiệm cho riêng
mình thành tiết kiệm chung phục vụ cho đất nước; từ liêm nghĩa là liêm khiết, không
tham nhũng nghĩa là chỉ giữ cho bản thân mình trong sạch, Người mở rộng thành
vấn đề liêm khiết mang tính xã hội; từ chính nghĩa là không tà, nghĩa là thẳng thắn,
đúng đắn, Người chuyển sang vấn đề thiện, ác; làm việc chính, là người thiện; làm
việc tà, là người ác.
3. Gắn liền với các phạm trù đạo đức, Chủ tịch Hồ Chí Minh bao giờ cũng đề ra
những yêu cầu cách mạng phù hợp với từng đối tượng. Khi nói về nhiệm vụ của
người tướng trong quân đội, Người giải thích các khái niệm trí, dũng, nhân, tín,
liêm, trung theo cách riêng phù hợp với yêu cầu đối với người tướng.
4. Quan trọng hơn phải nói đến cách cải tạo, chuyển đổi các phạm trù đạo đức
cũ thành đạo đức mới, đạo đức cách mạng của Hồ Chí Minh. Người ý thức rất rõ

về các quan hệ lợi ích, không cực đoan về phía này hay phía khác mà bao giờ cũng
thấy trong lợi ích chung có lợi ích riêng, muốn có lợi ích riêng phải quan tâm trước
hết đến lợi ích chung.
Điều này về cơ bản khác với các quan niệm đạo đức tư sản chỉ đề cao cá nhân
một cách tuyệt đối dẫn đến chủ nghĩa cá nhân cực đoan. Nó cũng rất khác với các
quan điểm giáo điều chỉ thấy quan điểm giai cấp về đạo đức một cách máy móc hoặc
theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan mà không thấy trong giai cấp có cá nhân, trong dân
tộc có quốc tế, có nhân loại.
Sự sáng tạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh là ở chỗ kết hợp nhuần nhuyễn giữa cá
nhân với giai cấp, giữa dân tộc với quốc tế, giữa truyền thống với hiện đại, tạo ra


trong quan niệm về đạo đức cách mạng sự hài hoà về các mối quan hệ lợi ích. Đồng
thời, Người cũng chỉ rõ: Trong quan hệ lợi ích, giữa cái chung và cái riêng, giữa tập
thể và cá nhân... thì cái chung phải ở trên cái riêng, tập thể phải cao hơn cá nhân...
Đó là quan niệm biện chứng thể hiện tính khoa học trong nhận thức về mối quan hệ
lợi ích cũng như về các mối quan hệ xã hội nói chung.
Không chỉ nói đến mối quan hệ lợi ích mà cả quan hệ giữa đức và tài, Chủ tịch
Hồ Chí Minh cũng có sự nhận thức biện chứng, không đánh giá con người thiên về
một phía đức hoặc tài. Bao giờ Người cũng thấy cả hai mặt đều quan trọng, đều
không thể coi nhẹ mặt nào, nhưng nếu cần so đo, xếp trên dưới thì theo Người "đức
phải có trước tài" vì nếu có tài mà không có đức thì cái tài ấy không những không
có tác dụng mà có khi còn có hại cho dân cho nước.
5. ý nghĩa cách mạng của các định nghĩa về khái niệm đạo đức cách mạng của Hồ
Chí Minh. Các phạm trù đạo đức cách mạng được Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu ra
không đối lập đạo đức cũ với đạo đức mới mà chỉ có tiếp thu mặt tích cực đồng thời
kế thừa, phát triển nó lên bước mới phù hợp hơn. Đạo đức cách mạng chính là ở việc
chống chủ nghĩa cá nhân một cách đúng đắn và đúng mức. Hoàn toàn không phải là
ngẫu nhiên khi chúng ta thấy Chủ tịch Hồ Chí Minh lên án chủ nghĩa cá nhân một
cách quyết liệt đến như vậy. Người coi chủ nghĩa cá nhân là kẻ thù của cách mạng,

kẻ thù của chủ nghĩa xã hội, đối lập hoàn toàn với đạo đức cách mạng. Hầu như
không có bài nói hoặc bài viết nào về đạo đức, Người không đề cập đến việc chống
chủ nghĩa cá nhân.
6. Bản chất đạo đức cách mạng là đối lập với chủ nghĩa cá nhân nhưng không
phải chủ yếu ở việc chống chủ nghĩa cá nhân. Bản chất của đạo đức cách mạng là
việc xây dựng lẽ sống ở đời và làm người, như Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: "ở đời và
làm người là phải thương nước, thương dân, thương nhân loại bị đau khổ, áp bức".
Đây mới chính là điều lõi cốt nhất thuộc bản chất của đạo đức cách mạng. Chính
điều lõi cốt này đã chứa đựng quan niệm sâu xa về triết lý nhân sinh và hành động,
triết lý về hạnh phúc, về đạo làm người, về quan niệm nhân văn. Điều lõi cốt này
cũng chính là bản chất chủ nghĩa nhân văn mácxít mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tiếp
thu được. Nó chi phối toàn bộ hành vi đạo đức cũng như phương pháp tư duy của
người cách mạng. Nó tạo cho con người một nhân cách văn hoá thật sự trong sáng,
cao thượng, đúng tầm với sự nghiệp cách mạng theo quan niệm của chủ nghĩa Mác Lênin nhưng lại mang sắc thái và đặc trưng cốt cách đạo đức Hồ Chí Minh của
phương Đông và Việt Nam.
Đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh, điều quan trọng có ý nghĩa quyết định của đạo
đức cách mạng chính là thái độ đối với dân. Dân là trung tâm của sự nghiệp cách
mạng. Dân cũng là nội dung lõi cốt có ý nghĩa thử thách thái độ cách mạng đối với
người cách mạng.
Các nội dung đã nêu trên chưa phải toàn bộ những đặc điểm về bản chất của đạo
đức cách mạng, nhưng có thể nói đó là những đặc trưng cơ bản nhất không chỉ phân
biệt đạo đức cách mạng với đạo đức không cách mạng mà còn phản ánh tính đặc
trưng bản chất trong nội dung đạo đức cách mạng - đạo đức mới theo tư tưởng Hồ
Chí Minh.


Chủ tịch Hồ Chí Minh đề ra yêu cầu tu dưỡng, rèn luyện đạo đức làm cho phần
chính, phần thiện trong mỗi người tăng thêm để phần tà, phần ác ở mỗi người bớt
dần. Đồng thời Người còn đề ra nguyên tắc tự phê bình và phê bình, nguyên tắc nêu
gương của bản thân và nêu gương người tốt việc tốt, nhờ đó để giữ vững đạo đức

cách mạng cho bản thân mỗi cán bộ, đảng viên và đòi hỏi ở họ phải biết kiên trì học
tập, tu dưỡng và rèn luyện suốt đời.
III. Quan điểm của Hồ Chí Minh
về rèn luyện đạo đức cách mạng
cho cán bộ, đảng viên
1. Những chuẩn mực đạo đức cơ bản của cán bộ, đảng viên theo tư tưởng Hồ
Chí Minh
Trung với nước, hiếu với dân
Trung với nước, hiếu với dân là hạt nhân cơ bản nhất của tư tưởng đạo đức Hồ
Chí Minh, là tiêu chuẩn quan trọng nhất đối với cán bộ, đảng viên trong bất kỳ giai
đoạn cách mạng nào, thời kỳ cách mạng nào. Đồng thời là biểu trưng cơ bản nhất để
khẳng định sự trung thành của người cách mạng đối với Tổ quốc, đối với nhân dân.
Từ xưa đến nay ở Việt Nam, trong quan hệ văn hoá - đạo đức thì mối quan hệ
giữa dân và nước, giữa nhân dân với Tổ quốc là mối quan hệ lớn nhất, có vai trò chi
phối mọi quan hệ khác. Do đó, trung với nước, hiếu với dân là phẩm chất đạo đức
hàng đầu. Trước kia, đạo đức phong kiến dạy người ta phải "Trung với vua, hiếu với
cha mẹ". Đó là hai điều lớn trong đạo ngũ luân, mà điều lớn nhất là trung với vua.
Trên cơ sở kế thừa, phát triển chủ nghĩa yêu nước truyền thống Việt Nam, Chủ tịch
Hồ Chí Minh nói: Trung với nước, hiếu với dân. ở đây, Người không chỉ dùng từ
"Trung - Hiếu" với ý nghĩa như một trách nhiệm, bổn phận của con người, mà với
khái niệm mang tính truyền thống lịch sử, Người đã đưa vào đó một nội dung hoàn
toàn mới, mang tính cách mạng, phản ánh đạo đức cao rộng hơn. Người viết: "Đạo
đức, ngày trước thì chỉ trung với vua, hiếu với cha mẹ. Ngày nay, thời đại mới, đạo
đức cũng phải mới. Phải trung với nước, phải hiếu với toàn dân, với đồng bào"1.
Như vậy, theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, trung là trung với nước, với Đảng, với lý
tưởng cách mạng, còn hiếu không chỉ đối với cha, mẹ mà còn bao hàm một nội dung
sâu rộng hơn là hiếu với dân, với đồng bào. Đây thực sự là cuộc cách mạng, một
bước chuyển quan trọng trong quan niệm về đạo đức mới của Chủ tịch Hồ Chí
Minh. Theo Người, trung với nước thể hiện mối quan hệ giữa cá nhân với cộng
đồng, xã hội; thể hiện trách nhiệm đối với sự nghiệp dựng nước và giữ nước, với con

đường đi lên của đất nước. Nước ở đây là nước của nhân dân và nhân dân là chủ
nhân của đất nước.
Hiếu với dân có nghĩa là bao nhiêu lợi ích đều vì dân, bao nhiêu quyền hạn đều
của dân; công việc đổi mới, xây dựng là trách nhiệm của dân, sự nghiệp kháng chiến
1

1. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 4, tr.149.


kiến quốc là công việc của dân; chính quyền từ xã đến trung ương đều do dân cử ra;
đoàn thể từ trung ương đến xã do dân tổ chức nên. Nói tóm lại, "quyền hành và lực
lượng đều ở nơi dân". "Lực lượng của dân rất to. Việc dân vận rất quan trọng. Dân
vận kém thì việc gì cũng kém. Dân vận khéo thì việc gì cũng thành công" 1. Từ đó,
Người luôn nhắc nhở cán bộ, đảng viên: "Phải nhớ rằng dân là chủ. Dân như nước,
mình như cá. Lực lượng bao nhiêu là nhờ ở dân hết. Phải làm cho dân mến, khi sắp
tới dân mong, khi đi dân tiếc, chớ vác mặt làm quan cách mạng cho dân ghét, dân
khinh, dân không ủng hộ"2. Mặt khác, ở Hồ Chí Minh, hiếu với dân không chỉ thể
hiện ở chỗ thương dân, mà chủ yếu là ở chỗ tin dân, dựa vào dân, giúp đỡ dân, lo
cho cuộc sống của nhân dân ngày càng tốt hơn. Người khuyên cán bộ, đảng viên
phải gắn bó với dân, phải gần dân, thân dân, lấy trí tuệ ở dân, học hỏi dân, bởi "có
biết làm học trò dân, mới làm được thầy học dân"1.
Người xác định, cán bộ các cấp đều là công bộc của dân, nghĩa là để gánh việc
chung cho dân, cán bộ phải cùng nhau bàn tính kỹ càng, cùng nhau chia công việc rõ
rệt, cùng nhau đi giải thích cho dân hiểu, cổ động dân, giúp dân đặt kế hoạch, tổ
chức nhân công, sắp xếp việc làm, khuyến khích, theo dõi, giúp dỡ dân giải quyết
những điều khó khăn. Cán bộ phải đi sát với dân, thiết thực bày vẽ cho dân: "Việc gì
lợi cho dân, ta phải hết sức làm. Việc gì hại đến dân, ta phải hết sức tránh". Chủ tịch
Hồ Chí Minh chỉ rõ: "Nước lấy dân làm gốc". "Gốc có vững cây mới bền. Xây lầu
thắng lợi trên nền nhân dân"2. Đó là một sự tổng kết mang tính chân lý về mối quan
hệ giữa nước với dân.

Cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư.
Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: "Một dân tộc biết cần kiệm, biết liêm chính là một
dân tộc giàu về vật chất, mạnh về tinh thần, là một dân tộc văn minh, tiến bộ".
Người còn nhấn mạnh: Cán bộ muốn cho xứng đáng phải làm được việc. Muốn làm
được việc, thì phải được dân tin dân phục dân yêu. Muốn được dân tin dân phục dân
yêu, cán bộ phải tự mình làm đúng đời sống mới. Nghĩa là phải siêng năng, tiết
kiệm, trong sạch, chính đáng. Nếu không thực hành bốn điều đó mà muốn được lòng
dân, thì cũng như bắc dây leo trời.
Cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư là nét đặc trưng cơ bản trong đạo đức
cách mạng theo quan niệm của Hồ Chí Minh và đây cũng là phẩm chất trung tâm
của đạo đức cách mạng - đạo đức mới. Việc tu dưỡng, rèn luyện được diễn ra hàng
ngày, hàng giờ, trong công tác, sinh hoạt gia đình, xã hội, ở mọi không gian, thời
gian và nhìn chung là lấy chính bản thân mình làm đối tượng, phẩm chất này là
một biểu hiện cụ thể của phẩm chất "Trung với nước, hiếu với dân". Bởi vì "cần,
kiệm, liêm, chính, chí công vô tư" sẽ tạo khả năng giữ vững độc lập, xây dựng đất
nước.

1
2

1. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 5, tr. 700.
2. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 4, tr. 101.
1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 6, tr. 88.

2

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 5, tr. 410.

Đây cũng là những khái niệm đạo đức truyền thống được Chủ tịch Hồ Chí Minh
vận dụng, đưa vào những nội dung và yêu cầu mới. Người viết: "Bọn phong kiến
ngày xưa nêu ra cần, kiệm, liêm, chính, nhưng không bao giờ làm mà lại bắt nhân
dân phải tuân theo để phụng sự quyền lợi cho chúng. Ngày nay chúng ta đề ra cần,
kiệm, liêm, chính cho cán bộ thực hiện làm gương cho nhân dân theo để lợi cho
nước cho dân"1.
Cần: Tức là siêng năng, chăm chỉ, cố gắng dẻo dai. Dao siêng mài thì sắc bén.
Ruộng siêng làm cỏ thì lúa tốt. Người siêng học tập thì mau tiến. Siêng nghĩ ngợi thì
hay có sáng kiến. Siêng hoạt động thì có sức khỏe. Người siêng năng thì mau tiến
bộ. Cả nhà siêng năng thì chắc ấm no. Cả làng siêng năng thì làng phồn thịnh. Cả
nước siêng năng thì nước giàu mạnh. Muốn cho chữ cần có nhiều kết quả hơn, thì
phải có kế hoạch cho mọi công việc.
Cây gỗ bất kỳ to nhỏ đều có gốc và ngọn. Công việc bất kỳ to nhỏ đều có điều
nên làm trước, nên làm sau. Nếu không có kế hoạch, điều nên làm trước mà để làm
sau, điều nên làm sau mà đưa làm trước, như thế sẽ hao tổn thời giờ, mất công nhiều
mà kết quả ít. Siêng năng và kế hoạch phải đi đôi với nhau. Kế hoạch lại phải đi đôi
với phân công để nhằm vào hai điểm: công việc (làm trước sau) và nhân tài (năng
lực ai vào việc nấy). Cần và chuyên phải đi đôi với nhau. Cần là phải biết cách nuôi
dưỡng, phân bổ cả tinh thần, vật chất và lực lượng của mình một cách hợp lý để làm
việc lâu dài.
Đêm 30 Tết năm 1957, Bác đến thăm 3 đồng chí cảnh vệ trực Phủ Chủ tịch và
dạy anh em cách pha trà. Lượt nước đầu tiên và thứ hai, Bác đều rót vào một chiếc
ca to, đậy kín lại. Lượt nước thứ ba, Bác rót ra 4 chén con để mọi người cùng uống.
Tiếp những lượt nước sau, Bác chuyển trà từ ca vào ấm rồi thêm nước sôi vào, nhờ
thế nước trà vẫn đậm đà. Cuối buổi, Bác mới nói: "Nghe nói mấy chú đầu tháng
trung nông, giữa tháng bần nông, cuối tháng cố nông như thế là chi tiêu không kế
hoạch. Nếu các chú chi tiêu theo lối pha trà của Bác thì vừa đủ tiền tiêu, vừa khỏi
phải trả nợ".
Kiệm: Là tiết kiệm, không xa xỉ, không hoang phí, không bừa bãi. Cần với kiệm

phải đi đôi với nhau như hai chân của con người. Cần mà không kiệm, làm chừng
nào, xào chừng nấy như cái thùng không đáy. Kiệm mà không cần thì không tăng
thêm, không phát triển được. Thời giờ cũng phải được tiết kiệm như của cải. Của cải
hết còn có thể làm thêm nhưng khi thời giờ đã qua rồi, không bao giờ kéo trở lại
được. Biết tiết kiệm thời giờ của mình, lại phải tiết kiệm thời giờ của người khác.
Thánh hiền có nói: Một tấc bóng là một thước vàng. Tiết kiệm không phải là bủn
xỉn. Khi không nên tiêu xài thì một hạt gạo, một đồng xu cũng không nên tiêu. Khi
có việc đáng làm, việc ích lợi cho đồng bào, cho Tổ quốc, thì dù hao bao nhiêu công,
tốn bao nhiêu của, cũng vui lòng. Kết quả chữ cần kiệm to lớn như vậy cho nên
người yêu nước thì phải thi đua thực hành cần kiệm.
Tháng 4 năm 1969, Bộ Chính trị họp bàn chuẩn bị tổ chức 4 ngày lễ lớn năm sau.
Bác đang mệt nặng nên vắng mặt. Sau đó trên giường bệnh, nghe báo cáo lại cuộc
1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 6, tr. 321.


họp, Bác nói: Các chú nên bàn bạc cho kỹ. Còn ý kiến của Bác, Bác chỉ đồng ý 3/4
nghị quyết. Bác không đồng ý đưa 19 tháng 5 làm ngày kỷ niệm lớn năm 1970. Hiện
nay các cháu học sinh sắp vào năm học mới, giấy mực tiền bạc dùng tuyên truyền về
ngày sinh của Bác thì các chú nên dùng để in sách giáo khoa và mua dụng cụ học tập
cho các cháu, khỏi lãng phí.
Liêm: Là trong sạch, không tham lam. Liêm có nghĩa rộng hơn là trung với Tổ
quốc, hiếu với nhân dân. Chữ liêm phải đi đôi với chữ kiệm. Có kiệm mới liêm được
vì xa xỉ mà sinh tham lam. Tham tiền, tham địa vị, tham danh tiếng, tham ăn ngon,
sống yên đều là bất liêm. Để thực hiện chữ liêm, cần có tuyên truyền và kiểm soát,
giáo dục và pháp luật, từ trên xuống, từ dưới lên. Trước nhất là cán bộ các cơ quan,
các đoàn thể, cấp cao thì quyền to, cấp thấp thì quyền nhỏ mà thiếu lương tâm là có
dịp đục khoét, có dịp ăn của đút…
Vì vậy, cán bộ phải thực hành chữ liêm trước để làm kiểu mẫu cho dân. Quan

tham vì dân dại. Nếu dân hiểu biết không chịu đút lót thì quan dù không liêm cũng
phải hóa ra liêm. Vì vậy, cần phải biết quyền hạn của mình, phải biết kiểm soát cán
bộ, để giúp cán bộ thực hiện chữ liêm. Pháp luật phải thẳng tay trừng trị những kẻ
bất liêm, bất kỳ kẻ ấy ở địa vị nào, làm nghề nghiệp gì. Cán bộ thi đua thực hành
liêm khiết thì sẽ gây nên tinh thần liêm khiết trong nhân dân.
Thời kỳ chống chiến tranh phá hoại Mỹ năm 1965, nhân dân Hà Nội phải ăn cơm
độn mỳ sợi, ngô, bột, bo bo. Bác yêu cầu: Các chú thổi cơm độn cho Bác. Nhân dân,
cán bộ ta ăn độn bao nhiêu phần trăm, cứ độn cho Bác từng ấy, giống như cán bộ với
dân. Anh em cấp dưỡng thương Bác quá bèn thưa rằng quy định các cụ già trên 70
tuổi không phải ăn độn, nhưng Bác không đồng ý. Anh em bèn xay nhỏ ngô trộn vào
gọi là thì Bác vẫn nhắc lại rõ ràng: 50% cơ mà!
Chính: Tức là không tà, thẳng thắn, đứng đắn. Cần - kiệm - liêm là gốc rễ của
chính. Nhưng một cây có gốc rễ, lại cần có nhành, lá, hoa, quả mới là cây hoàn toàn.
Một người phải cần - kiệm - liêm nhưng còn phải chính mới hoàn toàn. Trong xã
hội, tuy có trăm công nghìn việc, song những công việc ấy có thể chia làm hai thứ:
việc chính và việc tà. Bất kỳ ở tầng lớp nào, giữ địa vị nào, làm nghề nghiệp gì, sự
hoạt động của một người trong xã hội đều phải xác định cái đúng, cái tốt trong bản
thân mình đối với mọi người và đối với công việc. Vì vậy, theo Chủ tịch Hồ Chí
Minh, mỗi người cần thực hiên đạo đức trên ba mặt:
Thứ nhất đối với bản thân mình:
Chớ tự kiêu, tự đại. Tự kiêu, tự đại là khờ dại. Vì mình hay, còn nhiều người hay
hơn mình. Mình giỏi, còn nhiều người giỏi hơn mình. Tự kiêu, tự đại tức là thoái bộ.
"Sông to, biển rộng, thì bao nhiêu nước cũng chứa được, vì độ lượng nó rộng và
sâu. Cái chén nhỏ, cái đĩa cạn một chút nước cũng đầy tràn, vì độ lượng nó hẹp
quá. Người mà tự kiêu, tự mãn, cũng như cái chén, cái đĩa cạn"1.
Người phân tích ai cũng cần phải luôn luôn cầu tiến bộ. Không tiến bộ thì không
ngừng lại. Trong khi mình ngừng lại thì người ta cứ tiến bộ. Kết quả là mình thoái
1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 5, tr. 644.

bộ, lạc hậu. Ai cũng cần luôn luôn tự kiểm điểm, tự phê bình, những lời mình đã
nói, những việc mình đã làm, để phát triển điều hay của mình, sửa đổi khuyết điểm
của mình. Đồng thời phải hoan nghênh người khác phê bình mình. Tự mình phải
chính trước, mới giúp được người khác mình. Mình không chính, mà muốn người
khác chính là vô lý.
Thứ hai là đối với người:
Chớ nịnh hót người trên. Chớ xem khinh người dưới. Thái độ phải chân thành,
khiêm tốn, phải thật thà đoàn kết. Phải học người và giúp người tiến tới. Phải thực
hành chữ bác ái.
Thứ ba là đối với công việc:
Phải để công việc nước lên trên việc tư việc nhà. Đã phụ trách việc gì, thì phải
quyết làm cho kỳ được, cho đến nơi đến chốn, không sợ khó nhọc, không sợ nguy
hiểm. Bất kỳ việc to, việc nhỏ, phải có sáng kiến, phải có kế hoạch, phải cẩn thận,
phải quyết làm cho thành công.
Việc thiện thì dù nhỏ mấy cũng phải làm. Việc ác thì nhỏ mấy cũng tránh. Việc gì
dù lợi cho mình, phải xét nó có lợi cho nước không? Nếu không có lợi, mà có hại
cho nước thì quyết không làm.
Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: Một dân tộc biết cần, kiệm, liêm, chính, chí
công vô tư sẽ là một dân tộc giàu về vật chất, mạnh về tinh thần, là một dân tộc văn
minh, tiến bộ. Vì vậy, cần, kiệm, liêm, chính là nền tảng tinh thần của một xã hội
hưng thịnh, đi lên. Trái lại, trong bất kỳ giai đoạn nào, thời điểm nào để cho các
bệnh quan liêu, tham ô, lãng phí, xa hoa hoành hành, xã hội, chế độ sẽ đứng trước
nguy cơ mục nát, suy vong.
Chủ tịch Hồ Chí Minh phân tích:
Ai chẳng muốn cho tự mình thành một người tốt,
Con cháu mình sung sướng,
Gia đình mình no ấm,
Làng xóm mình thịnh vượng,

Nước nhà mình giàu mạnh.
Mục đích ấy to lớn, nhưng rất thiết thực.
Thiết thực, vì chúng ta nhất định đạt được.
Chúng ta nhất định đạt được, vì mỗi người và tất cả dân ta đều thi đua:
Cần, kiệm, liêm, chính.
Suốt cuộc đời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn luôn gìn giữ đạo đức cao đẹp cần, kiệm,
liêm, chính và dùng bốn đức tính đó để giáo dục cán bộ, đảng viên và nhân dân ta.
Hầu như những ai có dịp sống gần, tiếp xúc, hoặc sau này đến thăm nhà ở cũng là nhà
làm việc của Chủ tịch Hồ Chí Minh đều hết sức khâm phục tác phong sinh hoạt cần cù
giản dị của Người. Trong suốt cuộc đời, Người luôn làm việc cần cù và học tập không
mệt mỏi. Chiếc máy chữ nho chính là trợ thủ trung thực trong công việc. Những việc
có thể tự làm được, Chủ tịch Hồ Chí Minh không để người khác giúp. Điều làm ai


cũng đặc biệt cảm động là khi Người - một lãnh tụ của Đảng, của dân tộc từ trần, trên
người vẫn mặc bộ quần áo ka ki bạc màu và đi đôi giày vải.
Chí công vô tư có nghĩa là hết sức lo cho việc chung không mang tư lợi. Hết sức
vì sự công bằng, đặt lợi ích của tập thể, của Đảng, của cách mạng, của nhân dân,
của Tổ quốc lên trên các lợi ích riêng tư. Thực hiện chí công vô tư cũng có nghĩa
như thực hiện đạo đức mình vì mọi người, mọi người vì mình, theo tinh thần của
chủ nghĩa tập thể. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu ra một quan điểm cơ bản là: Nâng
cao đạo đức cách mạng, quét sạch chủ nghĩa cá nhân, bởi vì, theo Người: Chủ
nghĩa cá nhân là một kẻ thù nguy hiểm của đạo đức cách mạng và chủ nghĩa xã hội.
"Chủ nghĩa cá nhân là một kẻ địch hung ác của chủ nghĩa xã hội - Người cách
mạng phải tiêu diệt nó"1. Chủ nghĩa cá nhân là một thứ gian ngoan, xảo quyệt. Nó
khéo
léo
dỗ
dành
người

ta
đi
xuống
dốc.
Nó
là nguyên nhân sinh ra các căn bệnh tham ô, hủ hoá, lãng phí, xa hoa, tham danh,
trục lợi, thích địa vị, quyền hành, tự kiêu, tự đại, coi thường tập thể, xem khinh
quần chúng, độc đoán, chuyên quyền, quan liêu, mệnh lệnh, v.v...
Cũng do chủ nghĩa cá nhân mà mất đoàn kết, thiếu tính tổ chức, tính kỷ luật, kém
tinh thần trách nhiệm, không chấp hành đúng đường lối, chính sách của Đảng và của
Nhà nước, làm hại đến lợi ích của cách mạng.
Chủ nghĩa cá nhân ẩn nấp trong mỗi con người. Nó chỉ chờ dịp người ta có thành
công hay gặp thất bại để nổi lên. Cho nên, muốn củng cố, nâng cao đạo đức cách
mạng, thì phải đấu tranh chống chủ nghĩa cá nhân.
ở đây cần chú ý phân biệt rõ các khái niệm "chủ nghĩa cá nhân", "lợi ích cá
nhân", "cá nhân" để tránh nhầm lẫn bởi sự xuyên tạc của kẻ thù. Chủ tịch Hồ Chí
Minh là người có lòng yêu thương con người sâu sắc, hết sức tôn trọng cá nhân và
các lợi ích, các quyền của mỗi cá nhân con người. Cho nên Người khẳng định: Đấu
tranh chống chủ nghĩa cá nhân không phải là giày xéo lên lợi ích cá nhân, mỗi người
đều có tính cách riêng, sở trường riêng, đời sống riêng của bản thân và gia đình
mình. Nếu những lợi ích cá nhân đó không trái với lợi ích tập thể thì không có gì là
xấu cả. Chỉ có trong chủ nghĩa xã hội thì những lợi ích cá nhân mới được đảm bảo
và tính cách riêng, sở trường riêng được phát huy. Vì thế ngày nay, Đảng, Nhà nước
ta tiếp tục khẳng định rõ thêm là: Mọi chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước
đều phải làm sao thoả mãn được những lợi ích cá nhân chính đáng của người lao
động, trước hết là lợi ích vật chất, coi đó là một trong những động lực cơ bản thúc
đẩy kinh tế - xã hội phát triển.
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, người cán bộ giữ được cần, kiệm, liêm, chính là
người chí công, vô tư, tức là chính tâm, thân dân. Một người chính tâm, thân dân là
người có ý thức phục vụ nhân dân, đặt lợi ích của nhân dân, của Tổ quốc và Đảng

lên trên hết. Người khuyên cán bộ, đảng viên dù ở bất kỳ đâu, bất kỳ làm việc gì, bất
kỳ địa vị nào và hoàn cảnh nào cũng phải luôn luôn đặt lợi ích của Tổ quốc, của
nhân dân lên trên hết, trước hết... Phải giữ vững đạo đức cách mệnh là chí công, vô
tư. Như vậy, có thể nói, cần, kiệm, liêm, chính, chí công, vô tư là cái cần để "làm

1

. Hồ Chí Minh, Sđd, tập 9, tr. 292.