Sử dụng hình thức dạy học nhóm trong môn địa lí ở trường THPT

1. MỞ ĐẦU
1.1. Lí do chọn đề tài
Hiện nay, việc nâng cao chất lượng dạy và học vẫn là vấn đề lớn cần được
quan tâm giải quyết thường xuyên và liên tục. Để làm được điều đó thì công tác
đổi mới phương pháp là cốt lõi.
Thực tế ở các trường THPT hiện nay, việc đổi mới phương pháp đã và
đang diễn ra khá rầm rộ, trong đó trọng tâm là áp dụng các phương pháp, kĩ
thuật dạy học hiện đại. Các phương pháp dạy học hiện đại nói chung đều dựa
trên quan điểm dạy học giải quyết vấn đề [4]. Dạy học nhóm là một trong những
giải pháp được áp dung nhiều hơn cả trong hầu hết các môn học văn hóa.
Dạy học nhóm (hay còn gọi là dạy học theo nhóm) được vận dụng ở nhiều
hình thức, phạm vi, quy mô, mức độ khác nhau. Song tựu trung lại, cách thức
tiến hành của giáo viên còn không ít những hạn chế, thiếu sót mà nguyên nhân
lại là từ việc chưa nắm rõ bản chất của hình thức dạy học này.
Môn Địa lí ở trường THPT với những đặc thù nhất định có thể ứng dụng
hình thức dạy học nhóm rất hiệu quả, phát huy tính chủ động, sáng tạo, độc lập,
làm việc phối hợp và trang bị các kĩ năng mềm cho học sinh [3]. Giáo viên thực
sự trở thành người điều khiển, người đánh giá, người bạn, người đồng hành với
học sinh, và vai trò của người thầy được nâng cao hơn [1]. Hình thức này cũng
tạo điều kiện cho giáo viên và học sinh khai thác tối đa các phương tiện, thiết bị
dạy học, tiến bộ của khoa học và công nghệ ứng dụng vào giáo dục và đào tạo
[2].
Trong quá trình sử dụng hình thức dạy học nhóm trong môn Địa lí ở
trường THPT còn nhiều trường hợp đồng nghĩa với phương pháp thảo luận
nhóm, dạy học theo nhóm nhỏ, hoạt động nhóm, hợp tác trong nhóm… nên vận
dụng chưa nhuần nhuyễn, thiếu linh hoạt, còn mất nhiều thời gian, học sinh làm
việc thiếu hiệu quả hoặc chỉ mang tính hình thức. Trong không ít trường hợp,
giáo viên vô tình đã biến học nhóm thành hoạt động của một vài cá nhân trong
lớp
Trong giới hạn của đề tài sáng kiến kinh nghiệm này, tôi chỉ tập trung vào
việc lí giải cách hiểu đúng và đủ của hình thức dạy học nhóm, đồng thời đưa ra

các giải pháp đã được nghiên cứu, thử nghiệm và áp dụng trong thực tế dạy học
của bản thân để cho hình thức dạy học nhóm được thực hiện hiệu quả và đơn
giản nhất trong môn Địa lí ở trường THPT, dễ dàng cho các giáo viên và học
1


sinh áp dụng. Do đó, tôi chọn đề tài “Sử dụng hình thức dạy học nhóm trong
môn Địa lí ở trường THPT” làm sáng kiến kinh nghiệm cho mình.
1.2. Mục đích nghiên cứu
Thông qua việc tổ chức các hoạt động dạy học nhóm trong môn Địa lí ở
trường THPT để tìm ra các ưu điểm, nhược điểm cụ thể của hình thức này, từ đó
xây dựng định hướng cho giáo viên trong việc tổ chức hoạt động dạy học nhóm
có tính khả thi, hiệu quả và phù hợp với đặc điểm trường, lớp, khắc phục những
hạn chế, khó khăn, lúng túng trong quá trình tổ chức thực hiện.
Đề tài cũng góp phần đóng góp giải pháp đổi mới phương pháp dạy học,
nhằm mang lại hiệu quả cao trong dạy và học địa lí THPT, thực hiện tốt các mục
tiêu giáo dục.
1.3. Đối tượng nghiên cứu
Hình thức dạy học nhóm trong môn Địa lí ở trường THPT: những ưu
điểm, nhược điểm; cách thức tiến hành; các giải pháp tổ chức thực hiện.
1.4. Phương pháp nghiên cứu
Tác giả đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu Địa lí sau trong quá trình
hoàn thành đề tài sáng kiến kinh nghiệm:
- Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lí thuyết: được tiến hành từ
ngày đầu năm học 2015 – 2016, nghiên cứu tài liệu, định hướng công việc, thực
nghiệm.
- Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế: thực hiện trong quá trình kiểm
tra, đánh giá, đối chứng kết quả của các phương pháp, hình thức dạy học khác
nhau, ở các lớp, các đối tượng học sinh khác nhau.
- Phương pháp thống kê, xử lí số liệu: trên cơ sở các dữ liệu thu được

trong 02 năm học, tác giả xử lí, đánh giá, phân tích để thấy được tương quan, vai
trò của hình thức dạy học nhóm so với các hình thức khác.

2


2. NỘI DUNG
2.1. Cơ sở lí luận
Dạy học nhóm là một hình thức xã hội của dạy học, trong đó học sinh của
một lớp học được chia thành các nhóm nhỏ, trong khoảng thời gian giới hạn,
mỗi nhóm tự lực hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp
tác làm việc. Kết quả làm việc xủa nhóm sau đó được trình bày và đánh giá
trước toàn lớp [2].
Dạy học nhóm là một hình thức tổ chức dạy học, tùy theo nhiệm vụ cần
giải quyết mà có những phương pháp làm việc khác nhau được sử dụng [5]. Dạy
học nhóm thường được áp dụng để đi sâu, vận dụng, luyện tập, củng cố một chủ
đề đã học, nhưng cũng có thể để tìm hiểu một chủ đề mới.
Theo Giáo sư Bernd Meier và Tiến sĩ Nguyễn Văn Cường, tiến trình dạy
học nhóm được chia thành 3 giai đoạn sau [2]:

Làm việc toàn lớp

Làm việc nhóm

Làm việc toàn lớp

NHẬP ĐỀ VÀ GIAO NHIỆM VỤ
- Giới thiệu chủ đề.
- Xác định nhiệm vụ các nhóm.
- Thành lập các nhóm.

LÀM VIỆC NHÓM
- Chuẩn bị chỗ làm việc.
- Lập kế hoạch làm việc.
- Thỏa thuận quy tắc làm việc.
- Tiến hành giải quyết nhiệm vụ.
- Chuẩn bị báo cáo kết quả.

TRÌNH BÀY KẾT
QUẢ/ĐÁNH GIÁ
- Các nhóm trình bày kết
quả.
- Đánh giá kết quả.

3


Có rất nhiều cách để thành lập nhóm theo các tiêu chí khác nhau, không
nên áp dụng một tiêu chí duy nhất cho cả năm học. Có nhiều tiêu chí phân chia
nhóm như: nhóm gồm những người tự nguyện, cùng mối quan tâm; nhóm ngấu
nhiên; nhóm ghép hình; nhóm cố định trong thời gian dài; nhóm theo năng lực
học tập; nhóm tổng hợp…
Dạy học nhóm được tổ chức tốt sẽ phát huy tính tích cực, tự lực và trách
nhiệm của học sinh, đồng thời phát triển năng lực cộng tác làm việc, năng lực
giao tiếp và các kĩ năng mềm, các thế mạnh của người học [3]. Do đó, dạy học
nhóm không chỉ nâng cao chất lượng dạy học mà còn nhằm giáo dục học sinh,
định hướng nghề nghiệp, hoàn thiện nhân cách và kĩ năng.
Dạy học nhóm tạo môi trường thuận lợi giúp học sinh có cơ hội phát biểu,
trao đổi và học tập lẫn nhau, cùng nhau tìm hiểu, phát hiện kiến thức mới.
Những học sinh yếu kém có cơ hội được học tập những bạn giỏi hơn, những học

sinh khá, giỏi không chỉ hoàn thành nhiệm vụ của mình mà còn giúp đỡ các bạn
yếu hơn hoàn thành các nhiệm vụ được giao. Qua đó, hình thành cho học sinh
tinh thần tự chủ, đoàn kết, tương trợ, hợp tác trong học tập và hành động.
Dạy học nhóm giúp học sinh phát triển năng lực xã hội: năng lực sử dụng
ngôn ngữ, năng lực giao tiếp, năng lực tự tìm hiểu, năng lực hợp tác, năng lực
tranh luận, năng lực phản biện, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực tư duy…,
giúp các học sinh nhút nhát, thiếu tự tin có cơ hội để phát triển bản thân, trở nên
tự tin, mạnh dạn trước tập thể.
Tuy nhiên, dạy học nhóm đòi hỏi nhiều thời gian, trong một số trường hợp
tổ chức không tốt sẽ dẫn đến sự chây lười trong công việc của một số học sinh,
hoàn thành nhiệm vụ được giao chỉ tập trung ở thiểu số học sinh tích cực, thậm
chí không đánh giá được năng lực, kiểm tra được thành quả của các nhóm… Có
một số thành viên ỷ lại không làm việc, có thể xảy ra hiện tượng đi lệch hướng.
Trong nhiều trường hợp, một số học sinh khá giỏi trong nhóm quyết định quá
trình và kết quả thảo luận của cả nhóm…
2.2. Thực trạng dạy học nhóm trong môn Địa lí ở trường THPT
2.2.1. Những mặt đã làm được

4


Trong những năm gần đây, dạy học nhóm ở trường THPT trong môn Địa
lí đã có nhiều thay đổi về chất, trong nhiều giờ dạy các giáo viên thường xuyên
sử dụng phương pháp thảo luận nhóm, tạo hứng thú cho người học, kích thích
khả năng làm việc hợp tác của học sinh. Trong hầu hết các giờ thao giảng, dù
như thế nào các giáo viên cũng tìm cách sử dụng dạy học nhóm.
Phần lớn học sinh đã nhận thấy được vai trò và ý nghĩa của phương pháp
học tập theo nhóm đối với việc học tập của mình. Nhiều học sinh rất hào hứng
khi thực hiện học tập theo nhóm. Các giáo viên đã tích cực vận dụng phương
pháp học tập theo nhóm cho học sinh trong quá trình giảng dạy giúp học sinh tự

tìm hiểu kiến thức và rèn luyện khả năng làm việc tập thể. Qua việc học tập theo
nhóm các thành viên thấy được vai trò của mình đối với tập thể, bước đầu thành
thạo được nhiều kĩ năng. Học tập theo nhóm đã tạo cơ hội cho các thành viên
được thể hiện mình nên các bạn trở nên mạnh dạn hơn, tự tin hơn, có trách
nhiệm hơn [5].
So với các phương pháp học tập khác trong học sinh hiện nay thì dạy học
nhóm đang đem lại nhiều lợi ích, tăng cường sự gắn kết các thành viên trong lớp
hơn, giúp mỗi thành viên thu nhận và nắm vững nhiều kiến thức hơn. Học tập
theo nhóm đã tạo ra nhiều sản phẩm trí tuệ rất phong phú và chất lượng được
thầy cô ghi nhận, đánh giá cao.
2.2.2. Những hạn chế
Thảo luận nhóm ở trường THPT hầu hết được đồng nghĩa với dạy học
nhóm, đó là đồng nghĩa giữa phương pháp với hình thức dạy học. Chính vì thế,
việc dạy học nhóm còn tồn tại nhiều hạn chế. Thông qua điều tra, tìm hiểu về
dạy học nhóm trong môn Địa lí ở trường THPT, tôi đã nhận thấy trong tổ chức
dạy học nhóm còn có nhiều bất cập. Trước hết hiệu quả của hoạt động nhóm còn
chưa cao, phần lớn hoạt động nhóm còn mang tính hình thức, chú trọng tạo ra
sản phẩm để nộp thầy cô mà ít chú trọng đến quá trình hợp tác nhóm để tạo ra
sản phẩm.
Hầu hết học sinh đều thiếu và yếu về các kĩ năng làm việc nhóm, đặc biệt
là kĩ năng giải quyết xung đột, kĩ năng chia sẻ trách nhiệm, kĩ năng tự kiểm tra,
đánh giá hoạt động nhóm. Ý thức tham gia, đóng góp ý kiến của học sinh còn
chưa cao, một số học sinh còn mang tâm lí trông chờ, ỷ lại. Đa số nhóm trưởng
còn thiếu kĩ năng trong điều hành và quản lí hoạt động của nhóm [5]. Công tác
tự kiểm tra, đánh giá của nhóm còn thiếu khách quan, mới chỉ coi trọng đánh giá
cho điểm các thành viên chứ chưa đánh giá hoạt động của nhóm.
5


2.2.3. Nguyên nhân của những hạn chế trên

- Giáo viên: Đa số giáo viên chỉ được bồi dưỡng lí thuyết chung chung về
phương pháp giảng dạy, chưa được huấn luyện cụ thể kĩ năng thiết kế dạy học
nhóm trong môn Địa lí, thậm chí nhiều giáo viên chỉ thông qua trao đổi với bạn
bè, đồng nghiệp để xây dựng, thiết kế dạy học nhóm. Trong quá trình dạy học
nhóm, kĩ năng điều hành của các giáo viên thường thiếu linh hoạt, mất thời gian,
không phát huy được trí tuệ tập thể. Các thầy cô giáo cũng chưa thường xuyên
trao đổi, hướng dẫn, cung cấp những kĩ năng và phương pháp làm việc nhóm
cho học sinh. Học sinh chỉ biết nhận nhiệm vụ là hoàn thành bài tập bằng cách
làm việc nhóm mà chưa biết phải làm việc nhóm như thế nào để hoàn thành bài
tập một cách tốt nhất. Việc vận dụng dạy học nhóm chủ yếu diễn ra trong các
tiết thao giảng nhưng cách thức tiến hành chưa linh hoạt, các nhóm được thành
lập hầu như chỉ dựa trên tiêu chí chỗ ngồi mà chưa căn cứ vào khả năng, năng
lực, trình độ, tâm lí… của học sinh.
- Cơ sở vật chất trường học: Trong những năm qua cơ sở vật chất phục vụ
dạy học ngày càng được tăng cường, nhưng các phương tiện, thiết bị, kĩ thuật
phục vụ dạy và học Địa lí trong các nhà trường THPT trên phạm vi tỉnh Thanh
Hóa đã và đang bị xuống cấp nhiều, thiếu trang thiết bị mới, cập nhật, chưa bổ
sung kịp thời các trang thiết bị hư hỏng, mất mát; các phòng học vẫn chủ yếu
theo kiểu truyền thống nên công tác tổ chức dạy học nhóm chưa phát huy hết thế
mạnh.
- Đối với học sinh: Một số học sinh chưa hình thành cho mình ý thức tích
cực và tự giác trong học tập, làm việc nhóm, học sinh chưa chịu khó tìm hiểu để
có thể tự trang bị cho mình những kĩ năng và phương pháp học nhóm có hiệu
quả. Bản thân học sinh thiếu và yếu về phương pháp, kĩ năng học nhóm: phương
pháp tiến hành hoạt động nhóm của các nhóm chưa khoa học, chưa hợp lí, nhiều
nhóm chưa lắng nghe, chưa tạo cơ hội cho các thành viên được thể hiện, khẳng
định mình, được thảo luận và phát biểu ý kiến. Từ đó dẫn đến tình trạng một số
thành viên chán nản, buông xuôi, phó mặc chỉ tham gia một cách chiếu lệ, đối
phó. Nhóm trưởng chưa thực sự phát huy được vai trò của mình, chưa có năng
lực và kĩ năng trong việc điều hành nhóm. Cán bộ các lớp chưa thực sự phát huy

vai trò của mình trong việc tham mưu cho giáo viên thiết kế nhóm, tự quản và
thúc đẩy các hoạt động nhóm…
- Nguyên nhân khác: Phương pháp làm việc nhóm được áp dụng ở hầu hết
các môn. Vì thế nhiều khi học sinh phải làm việc nhóm quá nhiều trong cùng

6


một thời gia, điều đó gây nên tâm lí mệt mỏi, nhàm chán trong học sinh, làm cho
hiệu quả dạy học nhóm không cao.
Mặt khác, dạy học nhóm là hình thức dạy học không mới nhưng khá khó
thực hiện, đòi hỏi năng lực, trình độ chuyên môn nghiệp vụ của giáo viên khá
cao, kèm theo đó là trang thiết bị phục vụ dạy và học, năng lực của học sinh nên
việc vận dụng vào thực tiễn dạy học chưa mang lại kết quả như mong muốn.
2.3. Các giải pháp để dạy học nhóm hiệu quả
2.3.1. Hình thành động cơ học tập theo nhóm
Ngay trong tiết đầu tiên của năm học chương trình Địa lí THPT, giáo viên
cần hình thành cho học sinh có động cơ, hứng thú trong công tác học nhóm.
Trong tiết học này, giáo viên khái quát toàn bộ chương trình môn học của năm
học, đưa ra các cách dạy, cách học, trong đó tập trung vào công tác dạy học
nhóm. Giáo viên đưa ra các nội quy, quy định cụ thể trong công tác học nhóm
cũng như những nguyên tắc về chia nhóm. Giáo viên cũng thiết kế và bố trí các
cách ngồi khi thực hiện học tập nhóm, cho học sinh thực tập ngay trong tiết học
này.
Để làm tốt công việc này, giáo viên cần phát phiếu Điều tra khả năng học
sinh, từ đó có những tổng hợp, đánh giá để chia nhóm cho phù hợp với mỗi
nhiệm vụ, năng lực của người học.
PHIẾU ĐIỀU TRA KHẢ NĂNG CỦA HỌC SINH
Họ và tên học sinh:…………………………………….Lớp:……………….
Đánh dấu x vào phần trả lời

Trả lời
STT
Nội dung
Có
Không
1

Khả năng ca hát

2

Khả năng hội họa

3

Khả năng khai thác tri thức trên mạng internet

4

Khả năng sử dụng Word

5

Khả năng sử dụng Excel để vẽ biểu đồ

6

Khả năng vẽ trên máy tính

7

Khả năng sử dụng PowerPoint để trình chiếu

8

Khả năng phân tích và tổng hợp thông tin

9

Khả năng thuyết trình
7


10

Khả năng lãnh đạo, quản lí

Đối với công tác điều hành, tổ chức, đánh giá, giáo viên cũng hướng dẫn
cho học sinh thực hiện, trọng tâm hướng vào việc học sinh tự chủ: tự nghiên
cứu, tự nhận nhiệm vụ, tự giao nhiệm vụ trong nhóm, tự đánh giá các thành viên
trong nhóm và đánh giá nhóm khác, tự phản biện cho mình và cho bạn, tự cử
trưởng nhóm, tự cử thư kí nhóm, tự phân công người trình bày của nhóm. Tuy
nhiên, giáo viên cần yêu cầu vai trò của mỗi học sinh trong nhóm thường xuyên
được thay đổi, đồng thời các nhóm cũng thay đổi số thành viên, các thành viên
không ở một nhóm cố định mà tùy thuộc vào nhiệm vụ sẽ có sự thay đổi phù
hợp.
Điểm số và những lời khen ngợi với các cá nhân và tập thể nhóm hoàn
thành tốt nhiệm vụ cũng là động cơ kích thích học sinh học tập nhóm.
2.3.2. Tổ chức, quản lí dạy học nhóm
a. Chia nhóm:

Việc phân nhóm cần thực hiện sao cho giáo viên có thể theo dõi, đánh giá
nhưng đồng thời cũng đảm bảo phát huy tính tích cực của mỗi học sinh. Về lí
thuyết, một nhóm lí tưởng nhất gồm 4 - 6 thành viên [2]. Trong thực tế, nhóm
được tổ chức linh hoạt tùy thuộc vào mỗi nhiệm vụ cụ thể, tùy thuộc cách thức
tiến hành giải quyết vấn đề, tùy thuộc đặc điểm học sinh và cơ sở vật chất, trang
thiết bị phục vụ dạy học.
Dựa vào kết quả của Phiếu điều tra khả năng học sinh mà giáo viên chia
nhóm phù hợp. Một nhóm muốn hoạt động hiệu quả cần phải có cơ cấu tổ chức
chặt chẽ, gồm:
- Một nhóm trưởng có trách nhiệm tổ chức, điều hành mọi hoạt động của
nhóm, nhóm trưởng có thể do các thành viên trong nhóm bầu lên hoặc do giáo
viên chỉ định. Nhóm trưởng là người có năng lực, nhiệt tình và uy tín.
- Một nhóm phó (nếu quy mô nhóm lớn) để hỗ trợ nhóm trưởng, thay thế
nhóm trưởng khi cần thiết (nhất là những nhiệm vụ thực hiện dài hạn trong dạy
học theo dự án).
- Một thư kí để ghi nội dung nhóm thống nhất trả lời cho nhiệm vụ trên
lớp, hoặc ghi chép nội dung thống nhất của các cuộc họp nhóm với các vấn đề
được phân công dài hạn. Thư kí nhóm được thay đổi thường xuyên.

8


- Nhóm phải quy định rõ trách nhiệm cụ thể của từng thành viên trong
nhóm, xây dựng mối quan hệ gắn kết giữa các thành viên trong nhóm.
Mỗi nhóm cũng giao nhiệm vụ cho người trình bày, thuyết trình, những
người tham gia bảo vệ nội dung trả lời của nhóm, những người tham gia phản
biện đối với nhóm khác.
Trong quá trình chia nhóm, giáo viên cũng đồng thời nêu nội quy, yêu cầu
về thời gian, sản phẩm của hoạt động nhóm chỗ ngồi, cách thức hoạt động của
mỗi nhóm.

b. Lựa chọn chủ đề cho học sinh:
Việc lựa chọn chủ đề rất quan trọng. Chủ đề quá khó hoặc quá dễ đối với
học sinh đều ảnh hưởng đến hoạt động thảo luận của học sinh. Lựa chọn vấn đề
thảo luận phải hấp dẫn, có tính chất kích thích tính tích cực chủ động làm việc
của học sinh [3]. Chủ đề thảo luận phải là vấn đề chính của bài học, vấn đề có
thể có nhiều hướng khai thác khác nhau, nhiều cấp độ nhận thức khác nhau.
Ví dụ trong bài 14 – Địa lí 12, khi dạy về tài nguyên rừng, giáo viên cho
học sinh làm việc nhóm với yêu cầu: Sự suy giảm tài nguyên rừng: hiện trạng,
nguyên nhân, hậu quả và giải pháp.
Chủ đề thảo luận nhóm có thể là những chủ đề để cho các nhóm về nhà
chuẩn bị, hoặc cũng có thể là những chủ đề mà các em thảo luận ngay tại chổ,
trong đó cần chú ý:
+ Phải đặt ra nhiệm vụ cụ thể của từng nhóm bằng câu hỏi. Câu hỏi phải
rõ ràng, không mập mờ, đánh đố.
+ Phải có hướng dẫn cụ thể về yêu cầu và định hướng cách thức làm việc.
+ Thời gian thảo luận phải tương ứng với nội dung yêu cầu của vấn đề
thảo luận.
Với chủ đề Sự suy giảm tài nguyên rừng: hiện trạng, nguyên nhân và giải
pháp, giáo viên yêu cầu học sinh căn cứ vào kiến thức sách giáo khoa (trang 5859), Atlat Địa lí Việt Nam Địa lí Việt Nam (Bản đồ Lâm nghiệp, trang 20) và
kiến thức bản thân đề hoàn thành. Trong quá trình thảo luận, giáo viên có những
gợi ý thông qua các câu hỏi định hướng như: Chứng minh tài nguyên rừng nước
ta suy giảm? Những nguyên nhân nào làm cho rừng nước ta suy giảm? Tại sao
từ 1983 đến nay diện tích rừng nước ta tăng lên nhưng vẫn nói là suy giảm?Việc
9


suy giảm tài nguyên rừng gây ra những hậu quả gì? Em hãy đề xuất những giải
pháp để bảo vệ và nâng cao chất lượng rừng?
Một điều rất quan trọng mà nhiều giáo viên khi dạy học nhóm thường ít
chú ý tới, đó là một chủ đề cần được giao cho ít nhất là hai nhóm thảo luận, từ

đó các nhóm mới có sự đối chứng, phản biện, kích thích phát triển các kĩ năng
thuyết trình trước đám đông và làm việc khoa học của học sinh.
c. Sắp xếp thời gian:
Hoạt động nhóm cần diễn ra thường xuyên và xen kẽ với các hình thức,
hoạt động giảng dạy khác để tránh nhàm chán và giáo viên kịp thời nắm bắt mức
độ tiếp thu của học sinh, từ đó định hướng điều chỉnh, bổ sung kiến thức, tài liệu
tham khảo.
Với những chủ đề học sinh về nhà chuẩn bị thì phải xác định thời gian cụ
thể là khi nào sẽ thuyết trình, thời gian tối đa và tối thiểu dành cho mỗi chủ đề là
bao nhiêu để học sinh có thể chủ động. Với những chủ đề mà đòi hỏi sự vận
dụng kiến thức liên môn thì giáo viên có thể cho học sinh chuẩn bị trong một
quá trình dài (2 – 6 tuần) và trình bày ở phòng có đầy đủ các thiết bị nghe nhìn,
phòng hội thảo.
d. Tổ chức dạy học nhóm:
Trong thời gian các nhóm thực hiện nhiệm vụ, giáo viên là người nắm bắt
những nội dung học sinh khó khăn để giúp đỡ, đưa câu hỏi định hướng, hướng
dẫn khai thác tài liệu; học sinh cũng sẽ có những câu hỏi phản hồi, giáo viên cần
giải đáp tức thời hoặc chỉ rõ nguồn tài liệu cho học sinh tự tìm hiểu.
Một kinh nghiệm quan trọng cho thấy giáo viên càng tạo điều kiện cho
học sinh gần gũi thì học sinh càng hỏi nhiều, giáo viên càng không gò bó về vị
trí và cách thức ngồi (hoặc đứng) thảo luận thì học sinh càng phát huy tư duy tốt
hơn.
Kết quả hoạt động nhóm mang lại chất lượng cao nhất phải bắt nguồn từ
làm việc cá nhân học sinh. Trong dạy học nhóm, điều này thường các giáo viên
không thực hiện, mà họ sẽ trực tiếp yêu cầu nhóm thảo luận, hoạt động và đi đến
kết quả chung của nhóm. Vô hình chung đã làm cho nhiều học sinh trong nhóm
không làm việc mà chỉ tập trung ở một vài cá nhân học tập tốt và khá của bộ
môn. Do đó, trước khi chính thức hoạt động nhóm, giáo viên yêu cầu học sinh
làm việc cá nhân toàn bộ nội dung của nhóm, sau đó học sinh đưa kết quả của
mình ra nhóm, trao đổi, phản biện, tranh luận và đi đến thống nhất dưới sự điều

10


hành của nhóm trưởng. Thư kí nhóm ghi nội dung mà cả nhóm thống nhất, và
nhóm cắt cử người trình bày. Cách thức hoạt động này đảm bảo cho mọi học
sinh trong nhóm đều phải làm việc, tư duy và chuẩn bị nội dung được yêu cầu.
Tuy nhiên, khi gặp chủ đề lớn, bao gồm nhiều nội dung, nhóm trưởng dưới sự
hướng dẫn của giáo viên sẽ chia nhỏ chủ đề và giao cho các thành viên trong
nhóm làm việc cá nhân, mỗi nhiệm vụ nhỏ được chia tối thiểu cho 2 cá nhân phụ
trách và làm việc độc lập. Sau thời gian làm việc cá nhân, nhóm sẽ tập hợp lại để
đi đến thống nhất.
Trong quá trình các nhóm tiến hành hoạt động, giáo viên cần quan sát,
nắm bắt thái độ, cách thức, tiến độ làm việc của từng nhóm, từng học sinh.
Trong những trường hợp nhất định, giáo viên có thể điều chuyển học sinh sang
hoạt động ở nhóm khác. Vì bản chất của dạy học nhóm là phát huy tổng thể
năng lực của học sinh, dù cho giáo viên đã phân chia nhóm theo những tiêu chí
nhất định, thông qua cả phiếu điều tra năng lực, nhưng vẫn xuất hiện những
trường hợp phân nhóm chưa phù hợp như: mâu thuẫn thành viên trong nhóm,
trùng năng lực trong một nhóm, nhóm tập trung quá nhiều học sinh tốt, nhóm có
quá nhiều học sinh trung bình trở xuống… Trong những trường hợp này, học
sinh thể hiện thái độ không hợp tác nhóm tích cực rõ nét, khi đó giáo viên nên
điều chuyển thành viên nhóm cho phù hợp.
Ngoài những vấn đề đã được chuẩn bị trước, giáo viên có thể đặt ra những
câu hỏi bất ngờ, những câu hỏi gợi sức sáng tạo từ phía học sinh. Trong quá
trình học sinh thảo luận, giáo viên đi tới từng nhóm, lắng nghe, gợi mở và thăm
dò xem nhóm nào làm việc hiệu quả hơn thì có thể mời nhóm đó trình bày trước
lớp, còn các nhóm khác lắng nghe rồi nhận xét. Khi có được cả kĩ năng tự học,
độc lập làm việc cá nhân và kĩ năng làm việc nhóm, học sinh sẽ có thói quen chủ
động và cầu tiến trong học tập.
Việc trình bày kết quả nhóm thường có hai phương án: thứ nhất, là chọn

ngẫu nhiên bất kì người nào trong nhóm lên thuyết trình; thứ hai, là cho nhóm
cử người để thuyết trình. Để đảm bảo tất cả mọi thành viên trong nhóm đều phải
làm việc, tránh tình trạng ỷ lại vào người khác thì ngay từ ngày đầu tiên, khi
phân công làm nhóm chúng ta thông báo trước lớp là có thể chúng ta sẽ chọn 1
trong 2 phương án trên.
Nếu lựa chọn phương án thứ hai thì giáo viên có thể gọi ngẫu nhiên bất kì
thành viên nào trong nhóm lên nói tóm tắt những nội dung mà nhóm đã làm, sau
đó mới cho nhóm thuyết trình. Việc làm này sẽ giúp tránh được tình trạng công

11


việc chỉ tập trung trong một số học sinh và không phát huy được tác dụng của
việc làm nhóm.
Khi một nhóm thuyết trình, các nhóm còn lại chú ý theo dõi và sau đó sẽ
tiến hành nhận xét, đặt ra những câu hỏi. Những nhóm có câu hỏi hay và nhận
xét chính xác thì cũng sẽ được giáo viên ghi nhận, đánh giá và thưởng điểm để
động viên sự sáng tạo, ham tìm tòi của học sinh. Thông thường học sinh sẽ đặt
ra rất nhiều câu hỏi. Để tránh tình trạng thời gian trả lời câu hỏi quá dài, giáo
viên nên chọn ra những câu hỏi hay để nhóm thuyết trình trả lời, học sinh nhóm
trả lời câu hỏi cũng có thể được giáo viên chỉ ngẫu nhiên. Những câu hỏi còn lại
có thể cho học sinh về nhà trả lời và gửi lại cho cả lớp và giáo viên vào tiết học
sau.
Trong thuyết trình của học sinh hoặc tổ chức các cuộc hội thảo, giáo viên
nên thực hiện chế độ “một tiếng nói” để đảm bảo sự trang nghiêm, tạo điều kiện
cho học sinh thấy mình được tôn trọng cũng như học sinh khác nghe, hiểu tốt
hơn.
e. Đánh giá
Công tác đánh giá trong dạy học nhóm thông thường được các nhà lí luận
về phương pháp dạy học xếp ở hoạt động cuối cùng [5]. Tuy nhiên, đánh giá học

sinh là một quá trình chứ không riêng gì một kết quả nhất định trong một
khoảng thời gian làm việc ngắn [1]. Vì vậy, trong dạy học nhóm, công tác đánh
giá được tiến hành ngay trong khi các nhóm hoạt động và sau khi các nhóm hoạt
động, với hai hình thức đánh giá của giáo viên và của học sinh.
Trong quá trình các nhóm tiến hành hoạt động nhóm với những nội dung,
chủ đề cụ thể được giao, giáo viên có thể đánh giá ngay từng học sinh, từng
nhóm. Để làm tốt điều này, giáo viên cần có quyển sổ ghi danh sách lớp, có kẻ ô
để đánh giá trực tiếp học sinh về các tiêu chí: năng lực làm việc cá nhân, năng
lực hợp tác, năng lực tìm tòi, sáng tạo, phân tích, tổng hợp, năng lực lãnh đạo, tổ
chức, năng lực phản biện, năng lực bảo vệ ý kiến, vận động mọi người theo
mình, tốc độ làm việc, năng lực thuyết trình… Để từ đó, giáo viên có những căn
cứ cho công tác phân chia nhóm, giao nhiệm vụ những lần sau. Đồng thời thấy
được thế mạnh của từng cá nhân, tạo diều kiện cho các em phát triển năng lực
của mình, và cũng là tạo nên tính nghiêm túc, khoa học trong dạy học nhóm.
Sau khi các nhóm hoạt động, giáo viên nên cho các nhóm tự đánh giá,
trước hết là đánh giá các thành viên trong nhóm, sau đó là đánh giá các nhóm
khác. Trong đánh giá này, giáo viên là người điều hành nên cho học sinh nhận
12


xét, đánh giá các thành viên cùng một nhóm về năng lực làm việc, thái độ và sự
hợp tác. Đối với đánh giá các nhóm khác của học sinh, giáo viên nên dừng lại ở
những nhóm làm tốt, làm chưa tốt. Không nên để học sinh đánh giá mang tính kì
thị những học sinh hoạt động không hiệu quả. Tốt nhất với những học sinh này,
giáo viên nên tìm hiểu về tâm tư, nguyện vọng, sở thích, xu hướng, năng lực để
phân chia lại nhóm. Trong một số trường hợp, cùng một cá nhân khi ở nhóm này
thì hoạt động tốt nhưng khi ở nhóm khác thì hoạt động kém hiệu quả.
Việc đánh giá của giáo viên đối với hoạt động nhóm trên lớp cần được
thực hiện trung thực, khách quan, mang tính xây dựng và phát triển cho học
sinh. Đánh giá bao giờ cũng phải nêu những ưu điểm của học sinh, nhóm học

sinh đạt được, còn nhược điểm sẽ nhấn mạnh vào nhóm. Khi nói đến nhược
điểm của cá nhân học sinh, giáo viên cần nhẹ nhàng giúp các em nhận thấy đó là
điều sai nhưng hoàn toàn sửa được, đồng thời khích lệ các em, tránh để các em
thấy chán ghét môn học, chán ghét giáo viên. Một trong những công cụ để đánh
giá hiệu quả là yêu cầu học sinh trong hoạt động phải sử dụng hai màu mực đỏ
và đen (hặc xanh), màu đen (hoặc xanh) để làm việc cá nhân (dựa trên phiếu làm
việc cá nhân) và làm việc nhóm. Sau khi giáo viên chốt chuẩn kiến thức, yêu cầu
học sinh dùng mực đỏ chữa những chỗ sai hoặc viết những chỗ chưa trả lời được
vào phiếu làm việc cá nhân của mình. Dựa vào mức độ màu mực đỏ, giáo viên
không cần đi đọc cụ thể từng phiếu cũng biết được học sinh đó hoàn thành
nhiệm vụ được giao ở mức độ nào.
Đối với hoạt động nhóm có sự chuẩn bị trong thời gian dài (thường dùng
trong dạy học dự án), giáo viên đánh giá trong suốt quá trình và sản phẩm của
các nhóm, qua đó giáo viên cũng đánh giá được năng lực, mức độ hoàn thành
của từng thành viên. Buổi thuyết trình của dự án là kết quả cuối cùng, giáo viên
có được thông tin phản hồi của các học sinh nhóm khác.
Trong mọi trường hợp đánh giá, cần nêu rõ những ưu nhược điểm của học
sinh, nhóm học sinh, nhấn mạnh vào các ưu điểm để làm điển hình cho lớp học
tập, phát huy. Những nhược điểm chỉ tập trung sâu vào các nhóm, còn cá nhân
nên có sự góp ý chân thành, cầu thị, giúp đỡ cho em đó tiến bộ. Đánh giá cũng là
một quá trình trước, trong và sau khi hoạt động nhóm kết thúc, từ đó có những
uốn nắm kịp thời với học sinh, cũng như bản thân giáo viên rút được những kinh
nghiệm trong công tác giảng dạy và giáo dục học sinh THPT qua môn Địa lí.
2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm
Trong 02 năm học 2015 – 2016 và 2016 – 2017, bản thân tôi đã thực
nghiệm, cải tiến, thiết kế, xây dựng chương trình thực hiện dạy học nhóm ở
13


trường THPT Mai Anh Tuấn cả 3 khối lớp và thu được nhiều kết quả quan trọng.

Đến nay, hình thức dạy học nhóm được bản thân vận dụng thuần thục, học sinh
hứng thú học tập, được các giáo viên không chỉ trong tổ mà cả một số bộ môn
khác học hỏi, trao đổi và ứng dụng.
Chất lượng giảng dạy và học tập được nâng lên rõ rệt. Giáo viên làm việc
tích cực, nắm vững kiến thức kể cả kiến thức liên môn, có điều kiện và môi
trường để cập nhật tri thức mới. Giáo viên thực sự trở thành người viết kịch,
người đạo diễn, người cố vấn đồn thời cũng là trọng tài, là người đánh giá, là
bạn đồng hành cùng học sinh, hiểu học sinh không chỉ về năng lực mà cả tâm tư,
tình cảm, nguyện vọng, nắm được các ưu điểm và nhược điểm của các em. Tạo
điều kiện cho giáo viên không chỉ nâng cao chất lượng giảng dạy mà còn uốn
nắn, giáo dục, định hướng nghề nghiệp tương lai cho các em.
Học sinh được học tập và làm việc trong một môi trường tự chủ, năng
động, sáng tạo, đòi hỏi tư duy và sử dụng các kĩ năng mềm. Theo điều tra, thì tất
cả các học sinh đều hứng thú, yêu thích hình thức dạy học nhóm, vì ở đó các em
được thể hiện bản thân, các em là chính mình, được bày tỏ quan điểm, được
tranh luận, được tự tìm tòi, sáng tạo, được phát triển toàn diện về tri thức và
nhân cách, năng lực xã hội. Và một lẽ tất nhiên, học sinh yêu thích môn Địa lí.
BẢNG KẾT QUẢ XẾP LOẠI KIỂM TRA
CỦA CÁC LỚP ĐỐI CHỨNG VÀ CÁC LỚP THỤC NGHIỆM
Điểm
Sĩ
số

Lớp

Giỏi

Khá

TB

Yếu

Kém

SL

%

SL

%

SL

%

SL

%

SL

%

10I

42

1

2,4

3

7,1

21

50,0

12

28,6

5

11,9

Lớp

10K

42

0

0

4

9,5

23

54,8

11

26,2

4

9,5

đối

11E

36

0

0

6

16,7

18

50,0

9

25,0

3

8,3

11I

36

2

5,6

8

22,2

16

44,4

7

19,5

3

8,3

12I

38

2

5,3

12

31,6

14

36,8

8

21,1

2

5,2

12M

42

2

4,8

18

42,8

13

30,9

7

16,7

2

4,8

236

7

3,0

51

21,6 105 44,5

54

22,9

19

8,0

chứng

Tổng số
Lớp

10A

41

25

61,0

14

34,1

2

4,9

0

0

0

0

thực

10G
11G

42
44

24
27

57,1
61,4

14
14

33,4
31,8

4
3

9,5
6,8

0
0

0
0

0
0

0
0

14


nghiệ
m

11M

47

31

66,0

15

31,9

1

2,1

0

0

0

0

12A

42

22

52,4

18

42,9

2

4,7

0

0

0

0

12K

42

28

66,7

12

28,6

2

4,7

0

0

0

0

258

157 60,9

87

33,7

14

5,4

0

0

0

0

Tổng số

(Ghi chú: TB = Trung bình; SL = Số lượng; % = Tỉ lệ so với sĩ số hoặc tổng
số)

Kết quả học tập của học sinh được nâng cao. Theo số liệu thống kê cho
thấy, các lớp sử dụng hình thức dạy học nhóm, học sinh đạt điểm giỏi là chủ yếu
(chiếm 60,9%), trong khi mức này ở các hình thức dạy học khác chỉ đạt trung
bình 3,0%. Kết quả dạy học nhóm không có học sinh nào bị điểm yếu hoặc kém,
trong khi ở hình thức dạy học thông thường chiếm tới 22,9% học sinh điểm yếu
và 8,0% học sinh điểm kém. Ở hình thức dạy học thông thường học sinh đạt
điểm trung bình là chủ yếu (chiếm 44,5%), trong khi ở dạy học nhóm mức này
chỉ có 5,4%. Như vậy có sự chênh lệch rất lớn giữa hình thức dạy học nhóm với
các hình thức dạy học thông thường (dạy học thông thường là các hình thức dạy
học đã diễn ra trong trường THPT Mai Anh Tuấn và cũng như nhiều trường
THPT khác trong những năm vừa qua), điều đó cũng chứng tỏ dạy học nhóm có
rất nhiều ưu việt khi giáo viên hiểu đầy đủ, đúng và vận dụng hợp lí, học sinh
hợp tác nhiệt tình.
Cũng vì những ưu điểm to lớn của dạy học nhóm mà hình thức này đã và
đang được nhân rộng ra các giáo viên, các môn học khác trong trường THPT
Mai Anh Tuấn. Hàng năm, nhà trường tổ chức các buổi hội thảo về đổi mới
phương pháp để các giáo viên có những sáng kiến, kinh nghiệm giảng dạy mới,
hay báo cáo để nhân rộng mô hình. Trong những năm học vừa qua, mô hình dạy
học nhóm được nhà trường cũng như các giáo viên lựa chọn để áp dụng giảng
dạy cho các môn học.

3. KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ
3.1. Kết luận
Dạy học nhóm là hình thức dạy học hiệu quả, mang lại những giá trị thiết
thực cho giáo viên và học sinh. Hình thức dạy học này giúp cho giáo viên phát
huy năng lực của bản thân, tích lũy và cập nhật thêm kiến thức mới, có được
nhiều kinh nghiệm trong giảng dạy và giáo dục học sinh, giúp cho học sinh phát

15

triển được năng lực trí tuệ và các năng lực xã hội cần thiết, định hướng nghề
nghiệp.
Môn Địa lí ở trường THPT với những đặc thù nhất định là môi trường cho
hình thức dạy học nhóm phát huy được nhiều tác dụng. Tuy nhiên, giáo viên
phải là người nắm vững chương trình, chuyên sâu về kiến thức, hiểu rõ cách vận
dụng dạy học nhóm thì mới đạt hiệu quả cao trong giảng dạy. Dạy học học nhóm
nếu không được tổ chức tốt thì sẽ phản tác dụng, làm mất thời gian, học sinh làm
việc không hiệu quả, thiếu nghiêm túc, dạy học không sát đối tượng. Môn Địa lí
luôn tạo cho các em sự tìm tòi, tư duy cái mới, mang lại sự hiểu biết, trải nghiệm
vô bờ bến, kích thích tư duy sáng tạo của học sinh, do đó vận dụng dạy học
nhóm sẽ giúp các em giải quyết vấn đề tự chủ và phối hợp hành động một cách
hiệu quả.
Dạy học nhóm cũng tạo điều kiện để giáo viên áp dụng các phương pháp,
kĩ thuật dạy học hiện đại, sát đối tượng. Vì hoạt động nhóm không đơn thuần chỉ
là việc thảo luận trên lớp mà có thể diễn ra trong cả tiết học, hoặc các chủ đề lớn
được chuẩn bị công phu trong thời gian dài. Dạy học nhóm cũng tạo điều kiện
cho giáo viên và học sinh khai thác tốt hơn nguồn tri thức của nhân loại mà
không nằm trong sách giáo khoa, cũng giúp ứng dụng các phương tiện, thiết bị
dạy học một cách tối đa vào dạy học.
Để đạt hiệu quả cao trong dạy học nhóm thì giáo viên phải nghiên cứu đối
tượng học sinh, lựa chọn chủ đề, xác định thời gian, hướng dẫn học sinh cách
thực hiện, lựa chọn cách thức dạy học nhóm, tổ chức nhóm và đánh giá một
cách nghiêm túc và công bằng. Dạy học nhóm nhưng phải bắt đầu từ làm việc cá
nhân thì mới đảm bảo mọi học sinh đều làm việc. Trong mọi trường hợp, giáo
viên luôn tìm cách khích lệ học sinh, khuyến khích được các học sinh yếu làm
việc, tránh tình trạng tập trung vào các học sinh giỏi. Để đánh giá học sinh, giáo
viên không nhất thiết đánh giá qua năng lực tri thức mà còn qua năng lực hành
động, không chỉ đánh giá qua điểm số mà còn qua những nhận xét chân tình,

góp ý xây dựng và phát triển cho học sinh.
3.2. Kiến nghị
Đối với giáo viên khi vận dụng hình thức dạy học nhóm cần nắm rõ nội
dung, cách thức tổ chức, tiến hành của hình thức dạy học này, đồng thời cần tăng
cường tích lũy kiến thức, trao đổi đồng nghiệp, học hỏi kinh nghiệm.
Đối với cơ quan quản lí giáo dục cần tăng cường đầu tư cơ sở vật chất,
trang thiết bị phục vụ dạy học đầy đủ ngay tại mỗi phòng học; tổ chức hội thảo
16


trao đổi kinh nghiệp, tập huấn phương pháp giảng dạy, trong đó tập trung vào
cách thức tiến hành dạy học nhóm.
XÁC NHẬN
CỦA THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ

Thanh Hóa, ngày 20 tháng 05 năm
2017
Tôi cam đoan đây là sáng kiến kinh
nghiệm của mình tự viết, không sao
chép nội dung của người khác.

Phạm Văn Châu

17