âm vị học thực hành và âm vị học tiếng việt

ÂM VỊ HỌC (PHONOLOGY)

PGS.TS. Lê Khắc Cường
Trường ĐHKHXH&NV – ĐHQG TPHCM



1. Ngữ âm học và âm vị học



Âm thanh tiếng nói của con người là đối tượng nghiên cứu của 2 ngành
nghiên cứu khác nhau: ngữ âm học và âm vị học.
file://localhost/LECTURES/PHONOLOGY/chart 1.doc

8/22/17



2


1. Ngữ âm học và âm vị học



Sự phân biệt giữa ngữ âm học và âm vị học có nguồn gốc từ một lưỡng phân
nổi tiếng của F. de Saussure (1913) về sự phân biệt giữa NN và lời nói.

8/22/17

3


1. Ngữ âm học và âm vị học



“Hoạt động NN có một mặt cá nhân và một mặt xã hội, và không thể quan niệm mặt
này mà thiếu mặt kia được (…). Tất nhiên, hai đối tượng này gắn bó khăng khít với
nhau và giả định lẫn nhau: NN là cần thiết để cho lời nói có thể hiểu được và gây
được tất cả những hiệu quả của nó; nhưng lời nói lại cần thiết để cho NN được xác
lập; về phương diện lịch sử, sự kiện của lời nói bao giờ cũng đi trước (...). Cuối cùng,
chính lời nói làm cho NN biến hoá.” (F. de Saussure, 1916).

8/22/17



4


1. Ngữ âm học và âm vị học

 file://localhost/LECTURES/PHONOLOGY/gioi thieu GTNNHDC Sa
ussure.doc

8/22/17

5


1. Ngữ âm học và âm vị học



Sự phản ánh mối quan hệ giữa lời nói và ngôn ngữ trong âm vị học trở thành
sự

8/22/17

đối lập giữa ngữ âm học và âm vị học.



6


1. Ngữ âm học và âm vị học



Ngành khoa học nghiên cứu những đặc trưng âm thanh từ góc độ vật lý (hoặc
âm học) hay sinh lý (cấu âm) là ngữ âm học (phonetics).



Ngành khoa học nghiên cứu những ước định, giá trị mà cộng đồng gán cho các
đặc trưng âm thanh là âm vị học (phonology. phonemics).

8/22/17



7


1. Ngữ âm học và âm vị học



Peter Ladefoged, Hội thảo Từ âm thanh đến ý nghĩa: hành trình hơn 50 năm
khám phá sự giao tiếp bằng lời, Viện Công nghệ Massachusetts, 11-13 tháng
6 năm 2004 đã có những suy nghĩ thú vị về mối quan hệ giữa ngữ âm học
và âm vị học:



“ngữ âm học là phần chung thủy của cuộc hôn nhân, trong khi âm vị học lăng
nhăng chung chạ trong cuộc thử nghiệm của nó với những khuôn khổ rất khác
nhau”. (Fant 1986: 481).

8/22/17



8

1. Ngữ âm học và âm vị học



Bất kể lĩnh vực khoa học này được gọi là “phonemics” hay “phonology” thì
cũng đều có ba tuyến phân biệt như sau này được trình bày trong nghiên
cứu về âm vị học hiện đại (Goldsmith, 1995)

8/22/17



9


1. Ngữ âm học và âm vị học



(1) Làm thế nào biểu diễn được những sự đối lập từ vựng giữa các từ; (2) Cái
gì là giới hạn của các âm trong các đơn vị từ vựng của một ngôn ngữ nhất
định (hoặc cái gì là một âm tiết đúng); và (3) Làm thế nào có thể miêu tả
được mối quan hệ giữa các đơn vị từ vựng ngầm ẩn với dữ liệu ngữ âm học
xuất ra có thể quan sát được (hay, làm thế nào có thể dựng được các mô
thức âm của các ngôn ngữ).

8/22/17

10


1. Ngữ âm học và âm vị học



Jakobson, Fant và Halle (1952) đã chủ yếu quan tâm đến chủ đề thứ nhất.
Họ trình bày những tương quan của tập hợp đặc trưng tối thiểu cần để phân
biệt các đối lập từ vựng được tìm thấy trong các ngôn ngữ trên thế giới.
Theo họ, “các đặc trưng khu biệt vốn có mà chúng ta phát hiện ra trong các
ngôn ngữ trên thế giới, cái nằm bên dưới toàn bộ kho từ vựng và hình vị của
chúng, chung quy là 12 thế đối lập lưỡng phân

8/22/17



11


1. Ngữ âm học và âm vị học



1) tính nguyên âm/tính không nguyên âm, 2) tính phụ âm/tính không phụ
âm, 3) tính bị ngắt quãng/tính liên tục, 4) tính bị cản/  tính không bị cản, 5)
tính chói tai/tính êm dịu, 6) tính hữu thanh/tính vô thanh, 7) tính đặc/tính

khuếch tán, 8) tính trầm/ tính bổng, 9) tính giáng/bình thường, 10) tính
thăng/bình thường, 11) tính căng/tính chùng, 12) tính mũi/tính miệng”
(Jakobson và nnk, 1952: 40).

8/22/17



12


1. Ngữ âm học và âm vị học



Để quan sát được âm thanh tiếng nói con người, có thể sử dụng tất cả các
phương tiện kĩ thuật và máy móc. Với yêu cầu tính chính xác và chi tiết về
đặc điểm âm thanh, người ta có thể nhìn các âm tố từ nhiều bình diện khác
nhau:

8/22/17



13


1. Ngữ âm học và âm vị học

Từ bình diện sinh lí cấu âm >

Ngữ âm học cấu âm (articulatory phonetics)

8/22/17



14


1. Ngữ âm học và âm vị học



Từ bình diện thực thể âm thanh >
Ngữ âm học âm học (acoustic phonetics)

8/22/17



15


1. Ngữ âm học và âm vị học



Từ bình diện thẩm nhận âm thanh >

Ngữ âm học thính âm (audiotory

phonetics)

8/22/17



16


1. Ngữ âm học và âm vị học



Ngược lại, âm vị học xem NN là một hiện tượng xã hội nên sự phân loại các hiện
tượng âm thanh cũng như sự nhận diện ra các đặc điểm âm thanh là dựa theo
chức năng của âm thanh đó đối với giao tiếp xã hội.



Có rất nhiều đặc điểm âm thanh không được sử dụng trong quan điểm âm vị
học, nghĩa là nó không có chức năng phục vụ xã hội và bị coi là thừa, không
mang tính âm vị học. file://localhost/LECTURES/PHONOLOGY/chart 4a.docx

8/22/17



17

1. Ngữ âm học và âm vị học



Nghiên cứu âm thanh theo quan điểm cơ chế tạo sinh và sự phân loại có
tính hình thức về âm thanh theo quan điểm của ngữ âm học sẽ dẫn đến chủ
nghĩa cân đối hình thức của các âm.



Lí tưởng/hiện thực (tiềm năng/đã được sử dụng): Những phác hoạ về mặt lí
thuyết, tuân theo luật logic và cân đối hình thức, thường không được thực tế
đáp lại (số lượng vần; dòng, bậc nguyên âm;…) .

8/22/17



18


1. Ngữ âm học và âm vị học



Đó chính là cái lí ở trong thực tế, cái lí của sự tồn tại. Xu hướng của con
người là tìm đến sự đơn giản nên không thể có những sự kiện âm thanh
được đánh dấu một cách quá phức tạp, khó phát âm, khó cảm thụ, khó nhớ.



Quan điểm của âm vị học: ngôn ngữ là của con người, ngôn ngữ phải phục
vụ con người theo nguyên tắc tiết kiệm và ít bị đánh dấu (marked), mang
tính tự nhiên cao.

8/22/17



19


1. Ngữ âm học và âm vị học



Nhiều ngôn ngữ trải qua quá trình tiếp xúc với ngôn ngữ/những ngôn ngữ
khác nhau. Những va chạm ấy làm cho tính cân đối của hệ thống âm thanh
bị biến dạng.

8/22/17



20


1. Ngữ âm học và âm vị học



Ví dụ: Tính cân đối giữa âm môi vô thanh-hữu thanh trong tiếng Việt đã từng
tồn tại trước thế kỉ XVII.
p t c k
b d j g
Nhưng do áp lực từ những tiếp xúc với tiếng Hán mà âm /p/ đã bị mất.

8/22/17



21


1. Ngữ âm học và âm vị học



Sự đối lập giữa loạt phụ âm tắc vô thanh bật hơi và không bật hơi cũng đã
từng tồn tại trong tiếng Việt:
p’ t’ c’ k’
p t c k
nhưng nay sự đối lập này hầu như không còn khi /p’/>/f/, có thể là do tiếp
xúc với tiếng Pháp; ngoài ra c’>c (hay /s/?), /k’/>// trong quá trình phát
triển lịch sử của tiếng Việt.

8/22/17

22


1. Ngữ âm học và âm vị học



Ngược lại, sự kết hợp trong vần giữa /--/ và /-w/, /--/ và /-w/ để tạo nên
các vần /w/ và /w/ là một sự kết hợp rất Mon-Khmer, nhưng do tiếng Việt
tiếp xúc với các ngôn ngữ Tày-Thái ở phía Bắc là những ngôn ngữ mà âm //
có tần số xuất hiện rất thấp nên trong phương ngữ Bắc bộ:

/w/>/iw/,
/w/> /iew/.

8/22/17



23


1. Ngữ âm học và âm vị học



Phương ngữ Trung do không tiếp xúc trực tiếp với tiếng Tày-Nùng nhất là
trong thời kì hiện đại, nên phong vị cổ của 2 vần này vẫn còn được giữ lại
khá rõ.

8/22/17



24


1. Ngữ âm học và âm vị học



Để phân biệt âm thanh tiếng nói con người với âm thanh của các loài vật
khác, người ta căn cứ vào các cơ chế sinh lí học của các cơ quan phát âm,
khả năng thụ cảm của các cơ quan thính giác và thần kinh> mô tả theo ngữ
âm học.

8/22/17



25