Nâng cao hiệu quả sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học môn giáo dục quốc phòng và an ninh cho học sinh THPT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
TRUNG TÂM GIÁO DỤC QUỐC PHÒNG VÀ AN NINH
****************************

NGUYỄN XUÂN QUÂN

NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỬ DỤNG PHƯƠNG TIỆN
HIỆN ĐẠI TRONG DẠY HỌC MÔN HỌC
GIÁO DỤC QUỐC PHÒNG VÀ AN NINH CHO
HỌC SINH TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Giáo dục quốc phòng và an ninh

HÀ NỘI - 2017


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
TRUNG TÂM GIÁO DỤC QUỐC PHÒNG VÀ AN NINH
****************************

NGUYỄN XUÂN QUÂN

NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỬ DỤNG PHƯƠNG TIỆN
HIỆN ĐẠI TRONG DẠY HỌC MÔN HỌC
GIÁO DỤC QUỐC PHÒNG VÀ AN NINH CHO
HỌC SINH TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Giáo dục quốc phòng và an ninh
Ngƣời hƣớng dẫn:

Trung tá. Phạm Trung Sơn

HÀ NỘI - 2017


LỜI CẢM ƠN
Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo Trung tá. Phạm Trung
Sơn, giảng viên Trung tâm Giáo dục quốc phòng và an ninh Trường Đại học
Sư phạm Hà Nội 2 đã dành nhiều thời gian hướng dẫn chỉ bảo tận tình trong
suốt thời gian em thực hiện khóa luận.
Em xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc, các thầy giáo trong Trung tâm
Giáo dục quốc phòng và an ninh Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 và thầy
giáo, cô giáo trường trung học phổ thông Hàn Thuyên - Bắc Ninh đã tạo mọi
điều kiện thuận lợi giúp đỡ em trong quá trình học tập cũng như nghiên cứu
để em hoàn thành khóa luận này.
Trong thời gian nghiên cứu đề tài, với khả năng còn hạn chế, chưa có
nhiều kinh nghiệm nên không thể tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Vì
vậy, em rất mong nhận được những ý kiến nhận xét đóng góp của các thầy để
đề tài hoàn thiện hơn nữa.
Em xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 4 tháng 5 năm 2017

Sinh viên

Nguyễn Xuân Quân


LỜI CAM ĐOAN
Em xin cam đoan những nội dung em trình bày trong khóa luận này là
kết quả nghiên cứu của riêng bản thân, không trùng kết quả nghiên cứu của

tác giả khác.
Nếu sai em xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.
Hà Nội, ngày 4 tháng 5 năm 2017

Sinh viên

Nguyễn Xuân Quân


DANH MỤC VIẾT TẮT

- GDQP&AN

Giáo dục quốc phòng và an ninh

- THPT

Trung học phổ thông

- GD&ĐT

Giáo dục và đào tạo

- CNTT

Công nghệ thông tin

- PTHĐ

Phƣơng tiện hiện đại

- PTDH

Phƣơng tiện dạy học


MỤC LỤC

TRANG

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 3
3. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................... 3
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 4
4.1. Đối tượng nghiên cứu................................................................................. 4
4.2. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................... 4
5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 4
5.1. Các phương pháp nghiên cứu lý luận ........................................................ 4
5.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn ..................................................... 5
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn....................................................................... 5
6.1. Ý nghĩa khoa học ....................................................................................... 5
6.2. Ý nghĩa thực tiễn ........................................................................................ 5
Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NÂNG CAO HIỆU
QUẢ SỬ DỤNG PHƢƠNG TIỆN HIỆN ĐẠI TRONG DẠY HỌC .......... 6
1.1. Những vấn đề nghiên cứu liên quan đến đề tài .......................................... 6
1.2. Một số khái niệm cơ bản ............................................................................ 8
1.2.1. Phương tiện dạy học ................................................................................ 8
1.2.2. Phương tiện hiện đại ............................................................................. 10
1.3. Vị trí, vai trò của phương tiện hiện đại trong dạy học ............................. 16

Kết luận chương 1 ........................................................................................... 19
Chƣơng 2. THỰC TRẠNG SỬ DỤNG PHƢƠNG TIỆN HIỆN ĐẠI
TRONG DẠY HỌC MÔN HỌC GIÁO DỤC QUỐC PHÒNG VÀ AN
NINH CHO HỌC SINH TRƢỜNG THPT HÀN THUYÊN .................... 20
2.1. Thực trạng sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học môn học Giáo
dục quốc phòng và an ninh ở trường THPT Hàn Thuyên............................... 20


2.2. Ưu điểm .................................................................................................... 24
2.3. Những hạn chế, khuyết điểm ................................................................... 27
Kết luận chương 2 ........................................................................................... 31
Chƣơng 3. YÊU CẦU VÀ BIỆN PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỬ
DỤNG PHƢƠNG TIỆN HIỆN ĐẠI TRONG DẠY HỌC MÔN HỌC
GIÁO DỤC QUỐC PHÒNG VÀ AN NINH CHO HỌC SINH TRƢỜNG
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG HIỆN NAY.................................................. 32
3.1. Yêu cầu nâng cao hiệu quả sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học
môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh cho học sinh trường trung học phổ
thông ................................................................................................................ 32
3.1.1. Phải bảo đảm tính đồng bộ ................................................................... 32
3.1.2. Phải bảo đảm tính hiện đại, tiên tiến, thực hiện chuẩn hoá, hiện đại hoá
trong đổi mới phương tiện hiện đại ................................................................ 33
3.1.3. Phải bảo đảm tính cơ bản, lâu dài, bền vững ....................................... 33
3.1.4. Phải đảm tính kết hợp trên dưới cùng thực hiện .................................. 33
3.1.5. Phải bảo đảm tính sư phạm ..................................................................... 34
3.2. Biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học
môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh cho học sinh trường trung học phổ
thông ................................................................................................................ 35
3.2.1. Tăng cường giáo dục, nâng cao nhận thức cho giáo viên, học sinh về
vai trò, tầm quan trọng của phương tiện hiện đại đối với quá trình dạy học. 35
3.2.2. Tổ chức tập huấn, bồi dưỡng nâng cao kỹ năng sử dụng phương tiện

hiện đại cho đội ngũ giáo viên ........................................................................ 37
3.2.3. Xây dựng và thực hiện đúng quy trình sử dụng phương tiện hiện đại vào
trong giảng dạy môn học GDQP&AN ............................................................ 40


3.2.4. Phát huy vai trò, trách nhiệm của mỗi giáo viên; đề cao tích cực sáng
tạo, chủ động của mỗi giáo viên trong nghiên cứu vận dụng, sử dụng phương
tiện hiện đại vào quá trình giảng dạy .............................................................. 44
3.2.5. Phát huy tinh thần trách nhiệm của các tập thể, cá nhân trong quản lý,
bảo quản và bảo dưỡng tốt các loại phương tiện hiện đại dạy học đã có trong
biên chế ........................................................................................................... 47
Kết luận chương 3 ........................................................................................... 49
KẾT LUẬN ..................................................................................................... 50
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 51


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Giáo dục và đào tạo đang là vấn đề đang được đặc biệt quan tâm của
toàn cầu. Hiện nay các quốc gia trên thế giới đang nỗ lực đổi mới nội dung và
phương pháp giáo dục đào tạo với nhiều mô hình, biện pháp khác nhau nhằm
mở rộng qui mô, nâng cao tính tích cực trong dạy và học một cách toàn diện,
dạy làm sao để giúp người học hướng tới việc học tập chủ động, chống lại
thói quen học tập thụ động. Muốn vậy cần phải nâng cao, cải tiến đồng bộ các
thành tố liên quan, trong đó phương tiện hiện đại dạy và học là một thành tố
quan trọng không thể thiếu trong quá trình đổi mới phương pháp dạy và học.
Do đặc điểm của quá trình nhận thức, mức độ tiếp thu kiến thức mới của
người học tăng dần theo các cấp độ của tri giác: nghe - thấy - làm (những gì
nghe được không bằng những gì nhìn thấy và những gì nhìn thấy thì không
bằng những gì tự tay làm), nên khi đưa những phương tiện hiện đại vào quá

trình dạy học, người dạy có điều kiện để nâng cao tính tích cực, độc lập của
người học và từ đó nâng cao hiệu quả của quá trình tiếp thu, lĩnh hội kiến thức
và hình thành kỹ năng, kỹ xảo của người học.
Việc đổi mới phương pháp dạy học trong các nhà trường là chủ trương
đúng đắn của Đảng, Nhà nước về giáo dục. Nghị quyết Trung ương 2 khoá
VIII của Đảng đã chỉ rõ: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục, khắc
phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người
học, từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến, phương tiện hiện đại vào
quá trình giáo dục đảm bảo thời gian tự học, tự nghiên cứu cho người học”.
Kế thừa và phát triển các quan điểm trước đây, văn kiện Đại hội XI của
Đảng xác định: “Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu. Đổi mới căn bản,
toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội

1


hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế; trong đó, đổi mới cơ chế quản lý giáo dục,
phát triển đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý là khâu then chốt…”.
Trong Văn kiện đại hội XII về giáo dục và đào tạo, Đảng ta đưa ra
đường lối đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo, phát triển nguồn nhân
lực, xác định đây là một kế sách, quốc sách hàng đầu, tiêu điểm của sự phát
triển, mang tính đột phá, khai mở con đường phát triển nguồn nhân lực Việt
Nam trong thế kỷ XXI, khẳng định triết lý nhân sinh mới của nền giáo dục
nước nhà “dạy người, dạy chữ, dạy nghề”.
Đây là vừa phương hướng, vừa là yêu cầu đòi hỏi nâng cao chất lượng
dạy học trong các nhà trường trung học phổ thông phải thực hiện đổi mới
đồng bộ các nhân tố của quá trình dạy học, trong đó phải gắn đổi mới phương
pháp dạy học cùng với việc sử dụng phương tiện hiện đại.
Giáo dục quốc phòng và an ninh trong trường trung học phổ thông là
môn học chính khóa, tổ chức dạy và học theo phân phối chương trình. Môn

học nhằm bảo đảm cho học sinh có những hiểu biết ban đầu về nền quốc
phòng toàn dân, an ninh nhân dân; về truyền thống chống ngoại xâm của dân
tộc, lực lượng vũ trang nhân dân và nghệ thuật quân sự Việt Nam; có kiến
thức cơ bản, cần thiết về phòng thủ dân sự và kỹ năng quân sự; sẵn sàng thực
hiện nghĩa vụ quân sự bảo vệ Tổ quốc.
Xuất phát từ vị trí, vai trò của môn học đòi hỏi các lực lượng sư phạm
phải thường xuyên đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học theo
hướng tiếp cận năng lực, kết hợp với ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy
học. Trên thực tế, việc sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học các bài học
lý thuyết ở trường trung học phổ thông đã được triển khai thực hiện từ những
năm gần đây và bước đầu đạt được kết quả nhất định; góp phần nâng cao chất
lượng dạy học. Tuy nhiên, nhìn chung vẫn chưa đáp ứng tốt mục tiêu, yêu cầu
đề ra. Trong quá trình vận dụng vẫn còn nhiều vấn đề bất cập, chưa đạt kết

2


quả như mong muốn, chưa khai thác hết tính năng tác dụng của các trang thiết
bị kỹ thuật hiện có, chưa phát huy hết hiệu quả cũng như vai trò vốn có của
chúng. Phương tiện hiện đại chủ yếu được sử dụng như một công cụ, một
phương tiện hiện đại để minh hoạ cho lời giảng của giáo viên mà chưa được
sử dụng như một nguồn tri thức phong phú cần khai thác. Trong các giờ học
môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh, việc sử dụng phương tiện hiện đại
của giáo viên tập trung vào hoạt động của người dạy là chủ yếu, người học là
người thụ động theo dõi, quan sát, ghi nhớ và tái hiện. Sự tiếp cận của người
học chỉ mang tính chất hình thức bề ngoài. Đặc biệt, nhiều giáo viên chưa chú
trọng tới việc khai thác sử dụng phương tiện hiện đại trong quá trình dạy học.
Điều đó dẫn đến kết quả chất lượng dạy học không cao, không phát huy được
tính tích cực nhận thức của người học.
Để phát huy được vai trò của phương tiện hiện đại trong việc nâng cao

chất lượng giảng dạy các bài học môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh ở
nhà trường trung học phổ thông hiện nay thì vấn đề cơ bản nhất là phải nghiên
cứu các biện pháp sử dụng phương tiện hiện đại như thế nào cho phù hợp,
hiệu quả. Đây là vấn đề cấp thiết đặt ra hiện nay.
Xuất phát từ những lý do đã nêu ở trên, tôi lựa chọn vấn đề: “Nâng cao
hiệu quả sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học môn học Giáo dục quốc
phòng và an ninh cho học sinh trường trung học phổ thông” làm đề tài nghiên
cứu khóa luận.
2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương tiện hiện đại
trong dạy học các môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh cho học sinh
trường THPT nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy và học môn học
GDQP&AN ở trường THPT hiện nay.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu

3


Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn việc sử dụng phương tiện hiện đại
trong dạy học môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh ở nhà trường trung
học phổ thông.
Khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng sử dụng phương tiện hiện đại
trong dạy học môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh ở nhà trường trung
học phổ thông hiện nay.
Đề xuất biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng phương tiện hiện
đại trong dạy học môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh ở nhà trường
trung học phổ thông hiện nay.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tƣợng nghiên cứu
Biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy

học môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh cho học sinh trường trung học
phổ thông Hàn Thuyên - Bắc Ninh.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Đề tài tập trung nghiên cứu việc sử dụng phương tiện hiện đại trong
dạy học môn học Giáo dục quốc phòng và an ninh cho học sinh trường trung
học phổ thông Hàn Thuyên - Bắc Ninh hiện nay.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Các phƣơng pháp nghiên cứu lý luận
Hệ thống hoá, khái quát hoá, phân tích, tổng hợp những vấn đề liên
quan như: Các Văn kiện, Nghị quyết của Đảng, của các cấp về GD&ĐT; Luật
Giáo dục 2005, được bổ sung, sửa đổi năm 2009; Chiến lược phát triển giáo
dục 2011 - 2020; các công trình khoa học, bài báo khoa học có liên quan đến
đề tài đã được công bố và đăng tải trên các tạp chí, kỷ yếu hội thảo khoa học.

4


5.2. Các phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn
Quan sát thực tế, toạ đàm, trao đổi, điều tra khảo sát, tổng kết kinh
nghiệm.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
6.1. Ý nghĩa khoa học
Dựa trên những nghiên cứu, điều tra, khảo sát về lý luận và thực tiễn
trên giúp cho đội ngũ cán bộ lãnh đạo các cấp, giáo viên trong nhà trường
THPT có được cái nhìn tổng quan về thực trạng, nguyên nhân của việc khai
thác, sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học.
6.2. Ý nghĩa thực tiễn
Từ thực trạng sử dụng phương tiện hiện đại hiện có ở nhà trường THPT
Hàn Thuyên, từ đó đưa ra các biện pháp có hiệu quả trong sử dụng phương
tiện hiện đại trong giảng dạy môn học GDQP&AN, nhằm từng bước nâng cao

hơn nữa chất lượng giáo dục đào tạo của nhà trường THPT hiện nay.

5


Chƣơng 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỬ
DỤNG PHƢƠNG TIỆN HIỆN ĐẠI TRONG DẠY HỌC
1.1. Những vấn đề nghiên cứu liên quan đến đề tài
Trong trường học, PTDH được xem là một trong những điều kiện quan
trọng để thực hiện nhiệm vụ giáo dục, nhằm cung cấp vốn tri thức mà loài
người tích lũy được cho người học, đồng thời kích thích khả năng sáng tạo
ứng dụng vào cuộc sống của người học.
Trong những năm qua, đã có nhiều nhà giáo, nhà nghiên cứu khoa học
quan tâm nghiên cứu đến vấn đề chế tạo, quản lý, sử dụng và bảo quản
phương tiện dạy học trong nhà trường theo các tác giả: Nguyễn Cương, Xuân
Giáp, Võ Chất, Trần Quốc Đắc, Nguyễn Trọng Phúc, Vũ Trọng Rỹ những
công trình nghiên cứu của các tác giả đã xây dựng một hệ thống lý luận về vị
trí, vai trò, tác dụng và một số yêu cầu về nguyên tắc chế tạo, sử dụng phương
tiện dạy học trong nhà trường hiện nay.
Tôi xin được nêu một số đề tài khoa học tiêu biểu như: Hệ thống
phương tiện dạy học và việc sử dụng ở trường THPT chủ biên Võ Chấp
(1999); Phương tiện kỹ thuật và đồ dùng dạy học, nhà xuất bản Giáo dục, Hà
Nội chủ biên Nguyễn Cương (1995); Phương tiện dạy học phục vụ cải cách
giáo dục ở trường THPT đề tài cấp bộ, chủ nhiệm Trần Quốc Đắc (1993);
Một số định hướng nghiên cứu thiết kế và trang bị Cơ sở vật chất - Thiết bị
dạy học của trường Trung học phổ thông, tạp chí NCGD số 5/1998 của Trần
Quốc Đắc; Đổi mới mẫu cơ sở vật chất và thiết bị dạy học nhằm phục vụ quá
trình đổi mới giáo dục - Đôi điều cần nhìn nhận, chủ biên Mai Thành Trung
(2003) ...

6


Ngoài các công trình nghiên cứu trên, còn có nhiều tác giả viết về
phương tiện dạy học như: “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn của việc xây
dựng sử dụng cơ sở vật chất và phương tiện dạy học ở trường phổ thông Việt
Nam” (2002) của Viện Khoa học Giáo Dục, do Trần Quốc Đắc chủ biên, nhà
xuất bản Đại học Quốc gia - Hà Nội; “Phương tiện dạy học” (1997), nhà xuất
bản Giáo dục, Hà Nội của Tô Xuân Giáp; “Quản lý cơ sở vật chất phương
tiện dạy học ở nhà trường phổ thông” (2004) của Vũ Trọng Rỹ; “Chỉ đạo
việc sử dụng phương tiện dạy học trong trường phổ thông” của Vũ Trọng Rỹ.
Nhận thức rõ tầm quan trọng của việc sử dụng phương tiện dạy học để
nâng cao chất lượng dạy và học trong các nhà trường, một số đề tài luận văn
thạc sĩ chuyên ngành giáo dục học như: “Biện pháp quản lý hệ thống phương
tiện dạy học ở trường trung học phổ thông thành phố Đà Nẵng” (2005) của Lê
Trung Trinh Sở Giáo dục và Đào tạo Đà Nẵng; “Biện pháp quản lý nâng cao
hiệu quả sử dụng phương tiện dạy học ở trường trung học phổ thông tỉnh
Quảng Ngãi trong giai đoạn hiện nay” của Trương Quang Dũng Sở Giáo dục
và Đào tạo Quảng Ngãi năm 2005; “Một số biện pháp nâng cao hiệu quả sử
dụng phương tiện dạy học trong nhà trường trung học cơ sở thành phố Hồ
Chí Minh” của Lê Minh Luân, Công ty thiết bị giáo dục thành phố Hồ Chí
Minh hoàn thành năm 2007; “Quản lý phương tiện dạy học ở các trường trung
học phổ thông của tỉnh Thái Bình trong giai đoạn hiện nay” của Trần Thế
Vinh năm 2011 và có nhiều bài viết đăng trên các báo và tạp chí.
Điều đó chứng tỏ vấn đề phương tiện dạy học đã được nghiên cứu trên
nhiều phương diện ở nhiều góc độ khác nhau nhưng vấn đề sử dụng phương
tiện hiện đại trong dạy học ở THPT chưa có nhiều nghiên cứu đề cập tới vấn
đề này. Vì vậy, việc tiếp tục nghiên cứu đề xuất các biện pháp để nâng cao
hiệu quả sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học trong giai đoạn đổi mới

giáo dục hiện nay là rất cần thiết, đặc biệt là ở các trường THPT, từ đó góp

7


phần thực hiện đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo đáp ứng yêu
cầu của xã hội hiện nay.
1.2. Một số khái niệm cơ bản
1.2.1. Phương tiện dạy học
* Khái niệm phương tiện dạy học:
Trong những năm cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI, khoa học và công
nghệ trên thế giới phát triển như vũ bão. Việc ứng dụng những thành tựu của
khoa học và công nghệ trong đó nổi bật là việc sử dụng phương tiện kỹ thuật
dạy học vào quá trình đào tạo đã và đang trở thành xu hướng tất yếu phát triển
giáo dục, đào tạo của tất cả các nước. Ở Việt Nam, việc sử dụng phương tiện
kỹ thuật dạy học trong các trường học nói chung, nhà trường THPT nói riêng
đã trở thành yêu cầu khách quan và cấp thiết nhằm thực hiện mục tiêu phát
triển giáo dục mà Nghị quyết Đại hội XI của Đảng đã đề ra: “Đổi mới căn bản
toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hoá, hiện đại hoá, xã hội
hoá, dân chủ hoá và hội nhập quốc tế” [1, tr.31].
Phương tiện dạy học có vai trò quan trọng trong việc vận dụng phương
pháp dạy học. Cùng với việc đổi mới nội dung, phương pháp dạy học, hiện
nay trong hệ thống giáo dục đào tạo của Việt Nam, các trường học đã trang bị
nhiều PTDH. Vì vậy cần phải nắm vững khái niệm phương tiện dạy học, các
loại phương tiện dạy học. Hiện nay khi bàn về khái niệm PTDH đứng trên các
góc độ tiếp cận khác nhau, có thể nói có nhiều quan điểm khác nhau:
Tác giả Nguyễn Văn Khôi và Lê Huy Hoàng cho rằng: Phương tiện dạy
học bao gồm các phương tiện mang tin, phương tiện kỹ thuật dạy học và
phương tiện tương tác được sử dụng trực tiếp trong quá trình dạy học để
chuyển tải nội dung tương tác với các phương pháp dạy học nhằm đạt được

tiêu chuẩn nhất định [14, tr.20].

8


Tuy nhiên các tác giả đều có sự thống nhất khi nói đến PTDH là công
cụ mà người dạy và người học sử dụng trực tiếp trong quá trình dạy học nhằm
giúp người học chiếm lĩnh thông tin tri thức bền vững, chính xác hơn và tạo ra
hứng thú, tính tích cực chủ động cho người học.
Từ các cách tiếp cận trên đây chúng ta có thể hiểu khái niệm PTDH
như sau: “Phương tiện dạy học là những phương tiện và thiết bị kỹ thuật mà
người dạy và người học trực tiếp sử dụng trong quá trình dạy học nhằm nâng
cao hiệu quả quá trình dạy ".
Phương tiện dạy học là những vật mang (chứa đựng) thông tin học tập,
còn coi là giá mang thông tin (phần mềm). Nghĩa là, tự bản thân mỗi phương
tiện đều chứa đựng một khối lượng thông tin học tập nhất định, dưới dạng chữ,
âm thanh hoặc hình ảnh, đó là các băng đĩa ghi âm, ghi hình mang nội dung
học tập. Các phương tiện trên được sử dụng thông qua các nguyên lý sư phạm,
tâm lý, khoa học kỹ thuật, nhằm xây dựng cho học sinh một khối lượng kiến
thức hay cải thiện cách ứng xử, hình thành các kỹ năng hoạt động thực tiễn.
Thiết bị kỹ thuật là những vật chuyển tải thông tin, làm cho thông tin
có ý nghĩa, có tác dụng (phần cứng). Nghĩa là, nó cung cấp cho các giác quan
của người học nguồn thông tin học tập dưới dạng tiếng hoặc hình ảnh, hoặc cả
hai cùng một lúc, trong đó những phương tiện như máy chiếu, các loại máy
thu thanh, thu hình, máy vi tính…là kết quả của sự phát triển khoa học và
công nghệ thông tin điện tử, có tác dụng tăng năng xuất và hiệu quả truyền
đạt các thông tin học tập rất cao đến người học.
Đối với người dạy, phương tiện kỹ thuật dạy học có tác dụng giúp họ
tiến hành có hiệu quả việc tổ chức, điều khiển hoạt động nhận thức, rèn luyện
kỹ xảo, kỹ năng cho người học. Đối với học sinh thì đây là các phương tiện

hỗ trợ, nâng cao hiệu quả cho việc lĩnh hội kiến thức các môn học, hình thành
các kỹ xảo, kỹ năng nghề nghiệp quân sự trong quá trình học tập.

9


Trong dạy học, phương tiện kỹ thuật dạy học luôn luôn có mối liên hệ
gắn bó chặt chẽ với nội dung và phương pháp dạy học. Để truyền đạt và lĩnh
hội một nội dung nào đó, đòi hỏi phải có những phương pháp và phương tiện
tương ứng. Ngược lại, sự cải tiến và sáng tạo các phương tiện sẽ tác động trở
lại tới sự hoàn thiện và phát triển những nội dung và phương pháp mới có
chất lượng cao hơn. Vì vậy cần luôn luôn chú ý đến việc sáng tạo và hoàn
thiện không ngừng các phương tiện kỹ thuật dạy học mới để đạt tới hiệu quả
cao hơn trong quá trình dạy học.
1.2.2. Phương tiện hiện đại
* Khái niệm
Trên thực tế, trong nhà trường chúng ta trước đây thường được trang bị
những phương tiện ít có tính kĩ thuật, đúng hơn là ít phải dùng điện năng nên
được gọi là đồ dùng dạy học, rõ hơn nữa là đồ dùng dạy học trực quan hay
PTDH trực quan. Thời gian gần đây, sự phát triển như vũ bão của công nghệ
thông tin, của khoa học - kỹ thuật đã làm xuất hiện trong dạy học nhiều khái
niệm mới: giảng dạy có sự trợ giúp của máy tính, giáo án điện tử; giảng dạy
đa phương tiện (Multimedia Projector); trình bày bài giảng với sự trợ giúp của
máy tính bằng Powerpoint v.v.. Nói cách khác, sự tiến bộ của khoa học công
nghệ đã làm xuất hiện những PTDH có tính kỹ thuật cao. Để phân biệt với
những phương tiện - đồ dùng truyền thống, người ta dùng thuật ngữ phương
tiện kỹ thuật dạy học hay PTHĐ. Vì vậy, cách phân loại đó chỉ có tính chất
hoàn toàn quy ước, tương đối mà thôi.
Từ cách tiếp cận đó, chúng ta có thể hiểu PTHĐ là "là tập hợp những
thiết bị kỹ thuật và phương tiện dạy học tiên tiến mà người dạy và người học

trực tiếp sử dụng, nhằm hỗ trợ cho hoạt động nhận thức của người học, nâng
cao chất lượng, hiệu quả quá trình dạy học trong nhà trường".

10


Như vậy, PTHĐ là những phương tiện dạy học mới được đưa vào nhà
trường, có tính kỹ thuật cao. PTHĐ là khâu trung gian để tác động đến đối
tượng dạy học, một vật nào đó chỉ trở thành PTHĐ khi nó đảm nhận vai trò là
công cụ hay là điều kiện để giáo viên hay học sinh tác động vào đối tượng dạy
học, hơn nữa nó phải có chức năng khơi dậy, truyền dẫn và làm tăng sức
mạnh tác động của giáo viên tới đối tượng dạy học.
Phương tiện kỹ thuật dạy học ở nhà trường THPT phản ánh trình độ
hiện đại, trình độ ứng dụng khoa học công nghệ vào quá trình dạy học. Đó là
các trang thiết bị kỹ thuật, đồ dùng dạy học; các thiết bị thí nghiệm, thực
hành; các loại vũ khí trang bị kỹ thuật quân sự và khí tài huấn luyện trong học
tập. Các phương tiện kỹ thuật dạy học bằng công nghệ thông tin, như các thiết
bị đa năng, các phương tiện dùng cho giảng dạy lý thuyết, các phương tiện
dùng cho rèn luyện kỹ năng thực hành và các phương tiện kỹ thuật dạy học
hiện đại khác.
* Các loại phương tiện hiện đại
Với quan niệm như trên, các loại PTHĐ được sử dụng trong quá trình
dạy học rất đa dạng, phong phú có thể kể đến các PTHĐ cụ thể như: máy
chiếu hình (Ovehead); các phương tiện nghe nhìn trong quá trình dạy học
(CD-Rom, Video, Vô tuyến truyền hình); máy chiếu đa năng (Projector); máy
vi tính và phần mềm hỗ trợ soạn giáo án điển tử…
Máy chiếu hình là phương tiện dạy học dựa trên nghịch lý quang học
để tạo nên hình ảnh của học sinh, hiện tượng nào đó được chiếu lên màn hình
nhằm chứng minh một vấn đề của môn học. Trong quá trình dạy học giáo
viên có thể sử dụng máy chiếu hình để trình bày một cách sinh động các vấn

đề bằng cách sử dụng bản ảnh trong, bản ảnh dương, phím chiếu để minh họa
cho sự tường thuật của giáo viên. Sự trình bày những cảnh của phim đèn
chiếu có thể tiến hành với bất kỳ tốc độ nào, nhờ đó người giáo viên có khả

11


năng lựa chọn nhịp độ giải thích tài liệu một cách tối ưu đối với người học.
Giáo viên cũng có thể chụp ảnh những vấn đề cần phân tích trình bày trong
một tiết giảng hay về một chủ đề nhất định trong lý luận của của môn học, sau
đó chế bản dưới dạng phim đèn chiếu để trình bày một cách sinh động cho
học sinh hiểu sâu sắc về bài học.
- Các phương tiện nghe nhìn trong quá trình dạy học:
Trong quá trình dạy học, khi giải thích tài liệu học tập thì máy thu
thanh, ghi hình là loại phương tiện được sử dụng hiệu quả. Nhờ ngôn ngữ, âm
thanh và hình ảnh trong chương trình tivi, báo chí, internet, video…mà nội
dung của nó truyền đi có ý nghĩa rất to lớn trong giảng dạy. Phương tiện nghe
nhìn có thể giải thích các nội dung bài học một cách tốt hơn, dễ hiểu hơn
nhằm thúc đẩy việc học tập của người học, làm tăng thêm sự thích thú dõi bài
lôi cuốn và kéo dài sự chú ý trong quá trình học tập của học sinh. Phương tiện
nghe nhìn trong quá trình dạy học bao gồm:
+ CD Rom (Compact disk readony moremy) cho phép ghi lại hình ảnh
động có màu sắc kèm âm thanh ghi hình ảnh chất lượng cao có độ phân giải
lớn. Việc sử dụng đĩa CD cùng với sự trợ giúp của máy tính trong phòng học
giúp cho người học có thể nhìn thấy những hình ảnh hiện trên màn hình với
những hình ảnh sống động có màu sắc kèm âm thanh một cách nhanh chóng
và tiện lợi. Người dạy có thể thao tác rất dễ dàng và nhanh chóng chuyển đề
mục với đĩa CD kết hợp với giáo cụ trực quan giúp cho việc học tập của
người học trở nên sinh động hơn, giảm nhẹ sức lao động của giáo viên trong
quá trình giảng dạy.

+ Video (catset CVCR) là loại máy đa hệ dùng để ghi đọc hình, thường
được viết tắt là VCR. Video có thể căn cứ vào chương trình tài liệu chỉ dẫn
bằng hình mà lựa chọn cho phù hợp với nội dung bài giảng một cách dễ dàng
và có hiệu quả. Video catset có tất cả các ưu điểm của phim điện ảnh và sử

12


dụng, bảo quản tiện lợi, tận dụng được cả 3 tính chất cả phương pháp dạy học
như tính gia công trong việc biên tập bổ sung dễ dàng, có thể đưa vào tiến
trình dạy học một cách trực tiếp đáp ứng kịp thời và sinh động.
+ Vô tuyến truyền hình: Truyền hình có vai trò rất quan trọng đối với
việc giảng dạy những nội dung liên quan đến tính lịch sử và xã hội. Khi được
giáo viên sử dụng đúng có hiệu quả truyền hình đưa đến cho học sinh những
kiến thức bằng hình ảnh, ngôn ngữ và sự giải thích của giáo viên về những vấn
đề đã học. Do đó làm cho hiệu quả dạy học được nâng cao, cùng với sự phát
triển của ngành truyền hình người ta đã sử dụng rộng rãi truyền hình trong dạy
học, truyền hình được sử dụng như một phương tiện có hiệu quả cao nhất vì sử
dụng nó trong dạy học rất đơn giản không cần phòng tối, có thể điều khiển từ
xa và thay đổi hình và tốc độ chuyển theo ý muốn của giáo viên trên bằng hình
có thể cho học sinh quan sát đối tượng cả về bề ngoài lẫn về cấu tạo bên trong
và quá trình hoạt động của đối tượng tăng cường kỹ năng, kỹ xảo cho học sinh.
Mặt khác, đối với những quá trình xảy ra quá nhanh kỹ thuật của video giáo
viên có thể cho tạm dừng để quan sát một giai đoạn cụ thể nào đó. Do không
đòi hỏi nhiều về điều kiện vật chất nên video đang trở thành phương tiện tượng
hình tĩnh, video và vô tuyến truyền hình thành lập trên bình diện rộng, khả
năng đưa vào những quy mô thời gian và không gian, sử dụng tài liệu thời sự,
phục hồi những sự kiện, kiểm tra tại thời điểm truyền hình được trực tiếp nhằm
nâng cao sự say mê hứng thú học tập của học sinh.
Máy chiếu đa năng (Projector): Cùng với công cụ để tạo ra các phương

tiện dạy học, công cụ hỗ trợ việc trình diễn phương tiện cũng ngày càng được
hiện đại. Ngày nay đã xuất hiện nhiều loại máy chiếu (Projector) đơn năng
hoặc đa năng nối với máy vi tính để bàn hoặc máy vi tính xách tay (laptop) có
nhiều tính năng khác nhau. Máy Projector đây là phương tiện nghe nhìn được
sử dụng hiệu quả khi thực hiện giảng dạy hỗ trợ cho việc trình chiếu và hiển thị

13


các thông tin và nội dung bài giảng phục vụ đắc lực cho việc truyền đạt ý tưởng
của người dạy đến người học. Việc biên soạn giáo án điện tử và triển khai bài
giảng không thể thiếu thiết bị Projector. Đây là cầu nối thông tin giữa người
dạy và người học. Hiệu quả của quá trình dạy học phụ thuộc vào việc đổi mới
phương pháp giảng dạy phải biết kết hợp sử dụng linh hoạt máy Projector với
các phương tiện khác.
Máy Projector đóng vai trò quyết định trong việc trình bày nội dung bài
giảng được soạn thảo trên phần mềm Projector. Với sự hỗ trợ của máy
Projector kết nối với máy tính xách tay, giáo viên có thể khai thác sâu nội dung
của bài trong một tiết học, đặc biệt phát triển các kỹ năng nghe nói đọc hiểu là
những kỹ năng được rèn luyện nhiều trước khi hiểu và nhớ bài, cho phép giáo
viên tiết kiệm được thời gian “chết” xóa bảng, viết bảng, nhớ những nội dung
mà bất ngờ quên. Ngân hàng hình ảnh, hoạt của các Slide được biểu đạt và biểu
thị sinh động trên màn chiếu thông qua xử lý kỹ thuật của thiết bị Projector
giúp giáo viên dẫn nhập vào bài học một cách ấn tượng và thu hút.
Máy vi tính: Là thiết bị không thể thiếu với hệ thống trình chiếu dùng
máy chiếu đa năng thông thường. Máy vi tính với tư cách là một PTHĐ được
sử dụng vào quá trình dạy học, nhằm nâng cao chất lượng dạy và học của tất cả
các môn học. Máy vi tính thực hiện sự mô phỏng tái tạo hiện thực nhờ kết hợp
các yếu tố như âm thanh, chuyển động, màu sách linh hoạt. Ví dụ: Phim dạy
học, các hình ảnh, sơ đồ, biểu đồ. Một trong những ứng dụng của máy vi tính là

biên soạn giáo trình điện tử, giáo án điện tử hoàn thành có thể thay thế bài
giảng thuyết trình, tăng sự liên hết, kết hợp âm thanh truyền thông, hình ảnh,
chữ viết và các hình tượng trong cùng một bài giảng. Bài giảng điện tử là bài
giảng của giáo viên được soạn thảo, thiết kế một cách khoa học, công phu nhờ
vào việc ứng dụng những thành tựu của CNTT được tích hợp đa phương tiện
một cách đồng bộ. đây được xem là PTHĐ, vừa là nguồn cung cấp thông tin

14


vừa là phương tiện để hướng dẫn người học xử lý thông tin một cách trực quan,
khoa học và hiệu quả. Bài giảng điện tử góp phần đổi mới cách dạy, cách học
khắc phục lối truyền thụ một chiều, góp phần phát triển tư duy, rèn luyện kỹ
năng quan sát, so sánh tổng hợp và khái quát hóa của đa số người học. Thông
qua bài giảng điện tử, giáo viên có nhiều thời gian đặt các câu hỏi gợi mở tạo
điều kiện cho người học hoạt động nhiều hơn trong giờ học.
Mô hình bài giảng điện tử có sự hỗ trợ của CNTT trong giảng dạy là xu
thế tất yếu của thế kỷ XXI. Định hướng nghiên cứu bài giảng điện tử trong dạy
học các môn học là một vấn đề quan tâm của nhiều nhà trường THPT nhằm làm
tăng hàm lượng trí tuệ để đào tạo cho người học có năng lực đáp ứng được yêu
cầu của sự phát triển khoa học kỹ thuật phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện
đại hóa đất nước.
- Phần mềm hỗ trợ soạn giáo án điện tử:
Để soạn một bài giảng bằng giáo án điện tử, có nghĩa là giáo án được
biên soạn trên máy vi tính cần phẩn có một phần mềm chuyên dụng. Sau đó
nhờ thiết bị máy chiếu (Projector) kết nối với máy tính, để trình chiếu nội dung
giáo án ra màn hình lớn cho học sinh xem trong quá trình dạy học. Phần mềm
thông dụng nhất để dùng cho việc biên soạn giáo án điện tử là phần mềm thông
dụng nhất để dùng cho việc biên soạn giáo án điện tử là phần mềm Powerpoint.
Hiện nay, hầu hết giáo viên giảng dạy ở các ngành học, các hệ đào tạo đã biết

dùng phần mềm này để hỗ trợ cho hoạt động dạy học. Đây là phần mềm có
nhiều ưu điểm như:
+ Khả năng hỗ trợ Multimedia rất mạnh.
+ Sự đa dạng về hiệu ứng màu sắc.
+ Tính nhất quán trong bộ MS Office giúp cho việc sử dụng dễ dàng
hơn đối với những giáo viên thành thạo Word. Khi dạy học môn GDQP&AN,

15


muốn sử dụng có hiệu quả phần mềm Powerpoint, mỗi giáo viên cần hiểu rõ
các yêu cầu, các thao tác cũng như mức độ sử dụng sao cho phù hợp.
Dạy học với giáo án điện tử, kiến thức được lưu giữ trong tập tin của
PowerPoint và được chuyển giao cho học sinh dưới dạng hình ảnh, âm
thanh… trên màn hình máy chiếu, tạo sự hứng thú cho cả người dạy và người
học trong giờ học. Tuy nhiên, việc giảng dạy bằng giáo án điện tử sẽ không
có hiệu quả nếu người dạy không tuân thủ các nguyên tắc của nó và cần kết
hợp với các phương tiện dạy học và các phương pháp dạy học khác.
Các nhà trường THPT bất kỳ nơi nào đều coi trọng việc dạy chữ, dạy
nghề. Đó là nhiệm vụ không đổi thay, nhưng sự thay đổi “cách dạy” của
người giáo viên là cần thiết. Thế kỷ XXI được nhìn nhận là thế kỷ của nền
kinh tế tri thức và công nghệ tin học. Do đó sử dụng CNTT và PTHĐ vào
giảng dạy đặc biệt là trong soạn bài giảng điện tử là một cách làm thích hợp
góp phần nâng cao chất lượng dạy học trong các trường hiện nay. Như vậy,
với tốc độ phát triển mạnh mẽ phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật, đặc
biệt là sự bùng nổ trong lĩnh vực công nghệ thông tin, việc sử dụng hiệu quả
PTHĐ đang là nhu cầu cấp thiết hiện nay.
1.3. Vị trí, vai trò của phƣơng tiện hiện đại trong dạy học
Trong hệ thống cấu trúc của quá trình dạy học có các thành tố chủ yếu:
Mục đích, nội dung, phương pháp, hình thức, người dạy và người học,

phương tiện, kết quả. Trong đó phương tiện dạy học là điều kiện, công cụ để
giúp các thành tố khác đạt đến mục tiêu của mình. Các thành tố trên luôn tác
động qua lại lẫn nhau để tạo hiệu quả, chất lượng cho quá trình dạy học; và có
thể nói, PTHĐ thể hiện rõ là một thành tố cơ bản, mang tính chất tất yếu để
mang lại kết quả dạy học, góp phần quan trọng trong thực hiện mục tiêu giáo
dục - đào tạo của nhà trường.

16


Lý luận và thực tiễn quá trình dạy học đã khẳng định: Thiết bị dạy học
là “mắt xích” để gắn kết các nhân tố: mục tiêu, nội dung, phương pháp; đồng
thời nó là điều kiện để thực hiện nguyên lý giáo dục “Học đi đôi với hành, lý
luận gắn liền với thực tiễn”. Trong đó phương pháp dạy học và phương tiện
kỹ thuật dạy học tuy là hai mặt của quá trình dạy học, song luôn gắn bó, tương
tác; thiết bị dạy học là công cụ của phương pháp dạy học, nó càng hiện đại,
càng hỗ trợ tốt hơn cho phương pháp.
Vì vậy, đối với bài giảng có phim, hình ảnh, thực tế mô phỏng hợp lý,
sinh động sẽ thu hút được sự kích thích, say mê học tập của học sinh, lớp học
sôi nổi học sinh tiếp thu bài nhanh hơn, giờ dạy có hiệu quả cao hơn. Việc sử
dụng các PTHĐ có ý nghĩa rất quan trọng trong giảng dạy các môn khoa học
xã hội và nhân văn cụ thể là:
Một là, PTHĐ không chỉ có vai trò đặc biệt quan trọng trong hoạt động
nhận thức của người học mà cả trong việc thực hiện những chức năng quan
trọng trong hoạt động dạy của giáo viên, làm tăng khả năng kiểm tra, kiểm
soát quá trình học của người học.
PTHĐ giúp cho nhận thức của người học được thực hiện đúng quy luật:
“Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư duy trừu tượng đến thực
tiễn”. Bằng các thiết bị trực quan giúp cho người học tri giác trực tiếp để nắm
vững các sự kiện, hiện tượng, các quá trình; đồng thời giúp họ dễ dàng tiến

hành các quá trình phân tích, tổng hợp để rút ra những kết luận, kiểm tra lại
tính đúng đắn của các kiến thức, lý thuyết, sửa chữa và bổ sung, đánh giá lại
chúng nếu không phù hợp với thực tiễn. PTHĐ có vai trò quan trọng trong việc
giúp người dạy và người học đi sâu nhận thức, nghiên cứu, khám phá kiến thức
các môn học, phương tiện kỹ thuật càng hiện đại thì càng giúp cho nhận thức
của người học càng thuận tiện và dễ dàng. Thông qua việc sử dụng các PTHĐ
để rèn luyện kỹ năng thực hành cho học sinh, góp phần tăng cường mối liên hệ

17