Bước đầu nghiên cứu phân loại chi rau dệu (Alternanthera forsk. 1775) ở Việt Nam

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA SINH - KTNN

PHẠM THỊ BÍCH ĐÀO

BƯỚC ĐẦU NGHIÊN CỨU
PHÂN LOẠI CHI RAU DỆU
(ALTERNANTHERA FORSK. 1775)
Ở VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Thực vật học

HÀ NỘI - 2017


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA SINH - KTNN

PHẠM THỊ BÍCH ĐÀO

BƯỚC ĐẦU NGHIÊN CỨU
PHÂN LOẠI CHI RAU DỆU
(ALTERNANTHERA FORSK. 1775)
Ở VIỆT NAM

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Thực vật học

Người hướng dẫn khoa học:
TS. HÀ MINH TÂM
TS. ĐỖ THỊ XUYẾN

HÀ NỘI – 2017


LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình làm khóa luận, tôi đã nhận được sự hướng dẫn và giúp
đỡ của TS. Hà Minh Tâm và TS. Đỗ Thị Xuyến. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ
lòng biết ơn sâu sắc nhất đến các thầy cô.
Tôi xin trân trọng cảm ơn tập thể cán bộ phòng Thực vật – Viện Sinh
thái và Tài nguyên Sinh vật đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và tận tình giúp đỡ
tôi trong suốt quá trình nghiên cứu.
Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi còn nhận được sự giúp đỡ của nhiều
tổ chức và cá nhân trong và ngoài trường. Nhân dịp này, tôi xin trân trọng
cảm ơn Ban chủ nhiệm khoa Sinh – KTNN, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
2; đặc biệt là sự giúp đỡ, động viên của gia đình, bạn bè trong suốt thời gian
tôi học tập và nghiên cứu.
Một lần nữa, tôi xin trân trọng cảm ơn!
Hà Nội, ngày 15 tháng 4 năm 2017
Sinh viên

Phạm Thị Bích Đào


LỜI CAM ĐOAN
Để đảm bảo tính trung thực của khóa luận, tôi xin cam đoan:
Khóa luận “Bước đầu nghiên cứu phân loại chi Rau dệu
(Alternanthera Forsk. 1775) ở Việt Nam” là công trình nghiên cứu của cá
nhân tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn của TS. Hà Minh Tâm và TS. Đỗ
Thị Xuyến. Các kết quả trình bày trong khóa luận là trung thực và chưa được
công bố trong bất kỳ công trình nào trước đây.

Hà Nội, ngày 15 tháng 4 năm 2017
Sinh viên

Phạm Thị Bích Đào


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ..................................................................3
1.1. Những nghiên cứu chi Alternanthera trên thế giới ..............................................3
1.2. Những nghiên cứu chi ở Việt Nam ......................................................................5
CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG, THỜI GIAN VÀ
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................8
2.1. Đối tượng nghiên cứu...........................................................................................8
2.2. Phạm vi nghiên cứu ..............................................................................................8
2.3. Thời gian nghiên cứu ...........................................................................................8
2.4. Nội dung nghiên cứu ............................................................................................8
2.5. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................9
2.5.1. Phương pháp kế thừa tài liệu ............................................................................9
2.5.2. Phương pháp điều tra thực địa thu thập mẫu vật thực vật ...............................9
2.5.3. Phương pháp so sánh hình thái ........................................................................9
CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ..............................................................13
3.1. Hệ thống phân loại và vị trí chi Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775) ở Việt
Nam ...........................................................................................................................13
3.2. Đặc điểm phân loại chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.) ở Việt Nam......................13
3.3. Khoá định loại các loài thuộc chi Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775) ở Việt
Nam ...........................................................................................................................18
3.4. Đặc điểm phân loại các loài thuộc chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.) ở Việt
Nam ...........................................................................................................................18
3.4.1. Alternanthera bettzickiana (Regel) Nichols, 1884 _ Dệu cảnh ......................18

3.4.2. Alternanthera ficoidea Back. & Bakh. f. 1963. – Dệu đỏ ..............................21
3.4.3. Alternanthera paronychioides St.-Hil. 1833 - Dệu trườn ...............................24
3.4.4. Alternanthera pungens Kunth in H.B.K. 1818 – Dền nhọn............................26
3.4.5. Alternanthera sessilis (L.) A. DC. 1813 – Rau dệu ........................................30


3.5. Giá trị tài nguyên của các loài thuộc chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.) ở Việt
Nam ...........................................................................................................................34
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ .....................................................................................36
TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................37
PHỤ LỤC


MỞ ĐẦU
Lý do chọn đề tài
Thế giới thực vật vô cùng phong phú và đa dạng. Vì vậy mà các chuyên
ngành nghiên cứu về thực vật giúp chúng ta nhận biết và phân biệt được các
thực vật khác nhau, cung cấp những thông tin cơ bản nhất cho tất cả các đơn
vị phân loại, giá trị của chúng,… Trong đó, chuyên ngành “Phân loại thực
vật” đóng vai trò nền tảng và vô cùng quan trọng. Phân loại thực vật một cách
chính xác sẽ là cơ sở quan trọng cho các ngành khoa học và các lĩnh vực khác
có liên quan.
Chi Rau dệu (Alternanthera) còn gọi là Rau rệu, Dệu thuộc họ Rau dền
(Amaranthaceae Juss. 1789). Ở Việt Nam, hiện nay chi Rau dệu
(Alternanthera) có 5 loài, trong đó 1 loài làm rau ăn, 2 loài làm thuốc, 2 loài
làm cây cảnh, 1 loài dùng để chăn nuôi gia súc và 2 loài chưa rõ giá trị sử
dụng. Cho đến nay, ở Việt Nam đã có một số công trình đề cập đến phân loại
chi Rau dệu (Alternanthera) nhưng vẫn chưa đầy đủ và chưa có hệ thống, một
số thông tin thiếu cập nhật. Vì vậy, để chuẩn bị cho việc nghiên cứu một cách
toàn diện về phân loại chi Rau dệu (Alternanthera) ở Việt Nam và góp phần

cung cấp dữ liệu cho việc nhận biết, sử dụng các loài thuộc chi này, tôi đã
chọn nghiên cứu đề tài: “Bước đầu nghiên cứu phân loại chi Rau dệu
(Alternanthera Forsk. 1775) ở Việt Nam”.
Mục đích nghiên cứu: Hoàn thành công trình khoa học về phân loại chi
Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775) ở Việt Nam một cách hệ thống, là cơ sở
cho việc nghiên cứu họ Rau dền (Amaranthaceae Juss. 1789) phục vụ cho việc
biên soạn Thực vật chí Việt Nam và những nghiên cứu khác có liên quan.
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
Ý nghĩa khoa học: Kết quả nghiên cứu cung cấp tài liệu cho việc viết Thực
vật chí Việt Nam về họ Rau dền (Amaranthaceae Juss. 1789) ở Việt Nam, bổ

1


sung kiến thức cho chuyên nghành Phân loại thực vật và là cơ sở cho những
nghiên cứu sau này về chi Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775) ở Việt Nam.
Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của đề tài phục vụ trực tiếp cho
các ngành ứng dụng và sản xuất y dược, sinh thái và tài nguyên sinh vật,…
Điểm mới của đề tài
Cho tới nay, đây là công trình nghiên cứu đầu tiên tiến hành phân loại
chi Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775) ở Việt Nam một cách đầy đủ về số
lượng loài, giúp cho việc tra cứu thông tin nhanh chóng, chính xác.
Bố cục khóa luận
Gồm 39 trang, 8 hình vẽ, 5 ảnh, 1 bảng được chia thành các phần chính
như sau: Mở đầu (2 trang), chương 1 (Tổng quan tài liệu: 5 trang), chương 2
(Đối tượng, phạm vi, thời gian và phương pháp nghiên cứu: 5 trang), chương
3 (Kết quả nghiên cứu: 23 trang), kết luận và đề nghị: 1 trang, tài liệu tham
khảo:30 tài liệu; bảng tra tên khoa học và tên Việt Nam, phụ lục.

2

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Những nghiên cứu chi Alternanthera trên thế giới
Trước khi chi Alternanthera được công bố, C. Linnaeus đã công bố loài
Gomphrena sessilis năm 1753 (sau này được xác định là tên đồng nghĩa của
Alternanthera sessilis) và Gomphrena brasiliana năm 1756 (sau này được xác
định là tên đồng nghĩa của Alternanthera brasiliana). Trong công trình này,
ông xếp các loài này vào lớp 5 nhị với 2 vòi nhụy. [26]
Năm 1775, Nhà thực vật học người Thụy Điển Peter Forsskål đã công bố
chi Alternanthera trong công trình “Flora Aegyptiaco – Arabica”. Kể từ đây,
các công trình nghiên cứu về chi này đều lấy tên là Alternanthera Forsk.
1775. [28]
A. Jussieu (1789) [16], khi công bố họ Rau dền (Amaranthaceae) đã xếp
chi Alternanthera vào họ này cùng với các chi Amaranthus, Celosia, Iresine,
Achyranthes, Illecebrum, Paronychia, Herniaria.
G. Bentham & J.D. Hooker (1880) [20] khi xây dựng hệ thống phân loại
họ Rau dền (Amaranthaceae) đã xếp chi Alternanthera vào họ này vào tông
Gomphreneae

cạnh

các

chi

Telanthera,

Gossypianthus,

Woehlerla,

Philoxerus,…
A. Takhtajan (2009) [29], khi xây dựng hệ thống phân loại họ Rau dền
(Amaranthaceae) đã xếp chi Alternanthera vào họ này, khi đó chi Rau đệu
thuộc tông Gomphreneae, phân họ Gomphrenoideae cùng các chi Woehleria,
Gomphrena, Iresine…
Các nước lân cận Việt Nam có một số công trình nghiên cứu về chi
Alternanthera dưới dạng các công trình thực vật chí, như công trình của C. B.
Backer & R. C. Bakhuizen (1963) [18] trong khi nghiên cứu hệ thực vật của
vùng

Java (thuộc Inđônêxia) đã xếp

chi

Alternanthera

vào

họ

Amaranthaceae. Tác giả đã mô tả đặc điểm phân loại chi, xây dựng khóa định

3


loại với 7 loài có ở Java là: Alternanthera pungens, Alternanthera sessilis,
Alternanthera

ficoidea,

Alternanthera

bettzickiana,

Alternanthera

philoxeroides, Alternanthera brasiliana, Alternanthera porrigens; tuy nhiên
công trình này chưa có mô tả các đặc điểm hình thái của từng loài, không có
hình ảnh minh họa.
H. Collett (1971) [21] trong công trình nghiên cứu: “Flora simlensis” tác
giả đã xếp chi Rau dệu (Alternanthera) trong họ Rau dền (Amaranthaceae).
Tác giả đã mô tả đặc điểm hình thái và sinh thái của một loài là:
Alternanthera sessilis.
Backer (1949) [17], trong công trình nghiên cứu “Flora Malesiana Vol.
4, part 2”, tác giả đã mô tả đặc điểm phân loại chi Rau dệu (Alternanthera),
xây dựng khóa định loại, mô tả các đặc điểm hình thái và sinh thái 6 loài là:
Alternanthera

repens,

Alternanthera

Alternanthera

philoxeroides,

sessilis,

Alternanthera

Alternanthera

brasiliana,

ficoides,

Alternanthera

porrigens, có hình ảnh minh họa 1 loài là Alternanthera sessilis.
K. Larsen (1993) [24] khi nghiên cứu hệ thực vật của Thái Lan trong
công trình “Flora of Thailand” đã đặt chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.)
trong họ Rau dền (Amaranthaceae). Tác giả đã công bố trong khu vực nghiên
cứu có 6 loài thuộc chi Rau dệu là: Alternanthera pungens, Alternanthera
moquinii, Alternanthera philoxeroides, Alternanthera sessilis, Alternanthera
paronichyoides, Alternanthera bettzickiana. Công trình này tác giả cung cấp
hình vẽ mô tả của một loài đó là Alternanthera sessilis.
Yang, yuen – Po, Liu, Ho - yih (1996), khi nghiên cứu hệ thực vật Đài
Loan công bố trong công trình “Flora of Taiwan” [30], đã xếp chi
Alternanthera trong họ Amaranthaceae và xây dựng khóa định loại, mô tả 4
loài

thuộc

chi

này

là:

Alternanthera

bettzickiana,

Alternanthera

paronichyoides, Alternanthera philoxeroides, Alternanthera sessilis, nhưng
không đề cập đến mẫu nghiên cứu, giá trị sử dụng của các loài.

4


L.S. de Padua, N. Bunyapraphatsara, R.H.M.J. Lemmens (1999), trong
công trình “Plant Resources of South – East Asia” [27] đã xếp chi
Alternanthera thuộc họ Amaranthaceae. Tác giả đã đưa ra nguồn gốc và phân
bố địa lý, sử dụng, sản xuất và thương mại quốc tế, thành phần hóa học, đặc
điểm hình thái, sinh trưởng và phát triển, sinh thái học, … của các loài thuộc
chi Alternanthera. Ngoài ra, tác giả đã mô tả đặc điểm hình thái; đưa ra tên
đồng nghĩa, công dụng, tên địa phương, phân bố của 5 loài là: Alternanthera
brasiliana,

Alternanthera

ficoidea,

Alternanthera

philoxeroides,

Alternanthera pungens, Alternanthera sessilis, cùng với hình ảnh minh họa
một số bộ phận chính của 1 loài là: Alternanthera sessilis.
Bao Bojian, Steven E. Clemants, Thomas Borsch (2003) [19] trong tác
phẩm “Flora of China” đã mô tả chi Alternanthera và phân loại chi này với 5
loài: Alternanthera sessilis, Alternanthera pungens, Alternanthera bettzickiana,
Alternanthera paronichyoides, Alternanthera philoxeroides.
Hu Qi – Ming (2007) trong tác phẩm “Flora of Hong Kong” [22] tác giả
đã mô tả chi Alternanthera thuộc họ Amaranthaceae. Tác giả đã xây dựng bản
mô tả chi và loài, khóa định loại các loài, cung cấp một số thông tin về danh
pháp, đặc điểm phân bố của 6 loài ở Hồng Kông là: Alternanthera dentate,
Alternanthera

philoxeroides,

Alternanthera

pungens,

Alternanthera

bettzickiana, Alternanthera paronichyoides, Alternanthera sessilis, trong đó
có hình ảnh minh họa của 1 loài là: Alternanthera philoxeroides.
Như vậy, dù dựa vào đặc điểm khác nhau nhưng các tác giả đều thống
nhất xếp chi Rau dệu (Alternanthera) vào họ Rau dền (Amaranthaceae).
1.2. Những nghiên cứu chi ở Việt Nam
Cho đến nay các công trình nghiên cứu họ Rau dền (Amaranthaceae) nói
chung và chi Rau dệu (Alternanthera) ở Việt Nam còn rất ít. Người đầu tiên
đề cập đến chi Rau dệu ở Việt Nam là Lecomte H. (1936) [25], trong công

5

trình “Flore Générale de l'. Indo - Chine” tập 4 đã mô tả đặc điểm của chi Rau
dệu, xây dựng khóa định loại, cung cấp một số thông tin về danh pháp. Tác
giả đưa ra thông tin 2 loài đó là: Alternanthera sessilis và Alternanthera
nodiflora nhưng chỉ mới có bản mô tả của loài Alternanthera sessilis.
Kai Larsen (1989), trong công trình “Flore du Cambodge, du Laos et du
Vietnam” [Fl. Camb. Laos Vietn.] [23], tác giả đã mô tả đặc điểm chi Rau dệu
(Alternanthera), xây dựng khóa phân loại, một số thông tin về danh pháp, đặc
điểm phân bố, sinh thái, giá trị sử dụng của 4 loài là: Alternanthera sessilis,
Alternanthera paronychioides, Alternanthera bettzickiana, Alternanthera
pungens; với 1 loài có hình ảnh minh họa. Trong công trình này, tác giả đã
xếp chi Rau dệu (Alternanthera) trong họ Rau dền (Amaranthaceae) phân họ
Gomphrenoideae cùng các chi Gomphrena và Iresine.
Trong công trình “Cây cỏ Việt Nam” của Phạm Hoàng Hộ (1999) [10],
tác giả đã cung cấp các thông tin cơ bản cùng với 4 hình ảnh minh họa để
nhận biết 4 loài thuộc chi Rau dệu (Alternanthera) là: Alternanthera
bettzickiana,

Alternanthera

pungens,

Alternanthera

paronychioides,

Alternanthera sessilis. Công trình “Cây cỏ Việt Nam” tuy có nhiều hạn chế
như: Bản mô tả còn sơ sài, không có tài liệu trích dẫn, không có mẫu nghiên
cứu để so sánh,… nhưng cho đến nay, đây là tài liệu quan trọng cho việc định

loại sơ bộ các loài thực vật ở Việt Nam.
Nguyễn Tiến Bân (2003) [3], trong “Danh lục các loài thực vật Việt
Nam” tác giả xếp chi Rau dệu (Alternanthera) trong họ Rau dền
(Amaranthaceae) và đưa ra danh lục 5 loài là Alternanthera bettzickiana,
Alternanthera

ficoidea,

Alternanthera

paronychioides,

Alternanthera

pungens, Alternanthera sessilis. Tác giả cung cấp một số dẫn liệu về vùng
phân bố, dạng sống và sinh thái, cũng như giá trị sử dụng các loài trong chi
Rau dệu (Alternanthera).

6


Năm 2003, trong cuốn “Từ điển thực vật thông dụng”, tập 1 [7], Võ Văn
Chi đã tóm tắt đặc điểm của chi Rau dệu (Alternanthera) và mô tả đặc điểm
sinh thái, phân bố, công dụng của 2 loài: Alternanthera bettzickiana,
Alternanthera sessilis; có hình ảnh minh họa của 1 loài là: Alternanthera
sessilis.
Ngoài ra còn một số công trình đề cập đến chi Rau dệu (Alternanthera)
dưới dạng tài nguyên như: Lê Trần Đức (1997) [9] trong công trình “Cây
thuốc Việt Nam” và Võ Văn Chi trong tác phẩm “Cây rau làm thuốc” đều đề
cập đến đặc điểm sinh thái, công dụng và những bài thuốc trị bệnh của 1 loài

(Alternanthera sessilis) hay trong “Cẩm nang tra cứu và nhận biết các họ
thực vật hạt kín ở Việt Nam” [2] ,…
Như vậy, có thể nói rằng cho đến nay chưa có một công trình nào nghiên
cứu một cách đầy đủ và có hệ thống về họ Rau dền (Amaranthaceae) nói
chung và chi Rau dệu (Alternanthera) nói riêng.

7


CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG, THỜI GIAN
VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Các loài thuộc chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.) ở Việt Nam, dựa trên
cơ sở mẫu vật và tài liệu.
Tài liệu: Các tài liệu về phân loại chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.
1775) trên thế giới và của Việt Nam, nhất là các tài liệu chuyên khảo.
Mẫu vật: Các mẫu vật thực vật thuộc chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.
1775) ở Việt Nam, hiện được lưu giữ ở các phòng tiêu bản thực vật Viện Sinh
thái và Tài nguyên Sinh vật (HN); Phòng tiêu bản thực vật, trường Đại học
Khoa học Tự nhiên (HNU).
Tổng số mẫu nghiên cứu là 55 số hiệu với 92 tiêu bản.
Việc phân tích mẫu vật được tiến hành tại phòng tiêu bản thực vật Viện
Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật (HN), phòng tiêu bản thực vật trường Đại
học Khoa học Tự nhiên – Đại học Quốc gia Hà Nội (HNU). Ngoài ra, tôi còn
tham khảo một số mẫu thu thập được trong khi điều tra thực địa và ảnh chụp
mẫu vật trên internet.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
Các loài thuộc chi Rau dệu phân bố khắp cả nước.
2.3. Thời gian nghiên cứu
Từ tháng 9/ 2016 – 4/ 2017.

2.4. Nội dung nghiên cứu
– Vị trí và hệ thống phân loài của chi Rau dệu: Sau khi tìm hiểu vị trí và hệ
thống phân loài của chi Rau dệu qua các tài liệu trong và ngoài nước, lựa chọn
hệ thống phân loại phù hợp để sắp xếp các taxon nghiên cứu ở Việt Nam.
– Mô tả đặc điểm phân loại của các loài thuộc chi Rau dệu ở Việt Nam:
Điều tra nghiên cứu thực địa để thu thập mẫu vật và các thông tin về phân bố,

8


sinh thái,… Phân tích mẫu vật để định loại và xây dựng bản mô tả các taxon
nghiên cứu.
– Xây dựng khóa định loại các taxon nghiên cứu.
– Tìm hiểu giá trị tài nguyên của các loài thuộc chi Rau dệu
(Alternanthera Forsk.) ở Việt Nam.
2.5. Phương pháp nghiên cứu
2.5.1. Phương pháp kế thừa tài liệu
Kế thừa các tài liệu về chi Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775) đã được
công bố, đặc biệt là các công trình về phân loại học. Bên cạnh đó, tìm hiểu
thêm những công trình về giá trị tài nguyên, tình trạng hiện tại của các loài
Rau dệu, để nhằm mục tiêu tìm hiểu về đặc điểm sinh học, sinh thái, tình
trạng của loài.
2.5.2. Phương pháp điều tra thực địa thu thập mẫu vật thực vật
Tham gia các chuyến điều tra, nghiên cứu thực địa để thu thập mẫu vật,
phân tích mẫu ở trạng thái tươi (ví dụ loài Rau dệu), tìm hiểu thông tin về
hình thái, giá trị sử dụng của loài.
2.5.3. Phương pháp so sánh hình thái
Để nghiên cứu phân loại chi Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775), chúng
tôi sử dụng phương pháp Hình thái so sánh theo Nguyễn Nghĩa Thìn, 2007
[14]. Đây là phương pháp cổ điển nhưng cho tới nay vẫn là phương pháp

chính và phổ biến nhất. Phương pháp này dựa trên đặc điểm cấu tạo bên ngoài
các cơ quan của thực vật, quan trọng nhất là cơ quan sinh sản vì đặc điểm của
nó liên quan chặt chẽ với bộ mã di truyền và ít biến đổi bởi tác động của môi
trường. Việc so sánh dựa trên nguyên tắc chỉ so sánh các cơ quan tương ứng
với nhau trong cùng một giai đoạn phát triển (cây trưởng thành so sánh với
cây trưởng thành, nụ so sánh với nụ, hoa so sánh với hoa,...).
Để làm tốt phương pháp nghiên cứu hình thái so sánh, cần tiến hành
đồng thời cả 2 công tác là ngoại nghiệp và nội nghiệp.

9


Công tác ngoại nghiệp: Được thực hiện trong các chuyến đi thực địa
nhằm thu thập mẫu vật, chụp ảnh, quan sát và ghi chép các đặc điểm của mẫu
ở trạng thái sống, quan sát về phân bố, môi trường sống và các đặc điểm khác.
Công tác nội nghiệp: Được tiến hành trong phòng thí nghiệm, bao gồm
việc xử lý, phân tích và bảo quản mẫu vật. Tại đây, các mẫu vật được phân
tích, chụp ảnh, vẽ hình và mô tả, sau đó dựa vào các bản mô tả gốc và mẫu
vật chuẩn (nếu có), các chuyên khảo, các bộ thực vật chí (nhất là của Việt
Nam và các nước lân cận) để phân tích, so sánh và định loại.
Các bước tiến hành: Việc nghiên cứu chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.
1775) được tiến hành theo các bước như sau:
Bước 1: Tổng hợp phân tích những tài liệu trong và ngoài nước về chi
Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775). Từ đó lựa chọn hệ thống phân loại chi
này ở Việt Nam.
Bước 2: Phân tích, định loại các mẫu thuộc chi Rau dệu (Alternanthera
Forsk. 1775) hiện có.
Bước 3: Tham gia các chuyến điều tra, nghiên cứu thuộc địa để thu thêm
mẫu, tìm hiểu thêm về sinh thái học, sự phân bố và các thông tin liên quan khác.
Bước 4: Tổng hợp kết quả nghiên cứu, mô tả các đặc điểm chung của

chi, xây dựng khóa định loại, mô tả các phân chi và các loài, chỉnh lý phần
danh pháp theo luật pháp quốc tế và cuối cùng hoàn chỉnh các nội dung khoa
học khác của đề tài.
- Soạn thảo chi và các loài dựa theo quy ước quốc tế về soạn thảo thực
vật và quy phạm soạn thảo thực vật chí Việt Nam [4], thứ tự như sau:
Thứ tự soạn thảo chi: Tên khoa học chính thức kèm theo tên tác giả công
bố tên gọi, tên Việt Nam thường dùng, trích dẫn lại tên tác giả công bố tên
khoa học, năm công bố, tài liệu công bố, số trang, tài liệu chính và tài liệu ở
Việt Nam đề cập đến, các tên đồng nghĩa (nếu có), tên Việt Nam khác (nếu
có), mô tả, loài chuẩn của chi, ghi chú (nếu có).

10


Thứ tự soạn thảo loài: Tên khoa học chính thức kèm theo tên tác giả
công bố tên gọi, tên Việt Nam thường dùng, trích dẫn lại tên tác giả công bố
tên khoa học, năm công bố, tài liệu công bố, số trang, tài liệu chính và tài liệu
ở Việt Nam đề cập đến, tên đồng nghĩa gốc (nếu có), các tên đồng nghĩa (nếu
có), tên Việt Nam khác (nếu có), mô tả, địa điểm thu mẫu chuẩn (Loc. class.),
mẫu vật chuẩn (Typus) kèm theo nơi bảo quản (theo quy ước quốc tế), sinh
học và sinh thái, phân bố, mẫu nghiên cứu, giá trị sử dụng, ghi chú (nếu có).
- Cách mô tả: Mô tả liên tục những đặc điểm cơ bản theo nguyên tắc
truyền tin ngắn gọn, theo trình tự từ cơ quan dinh dưỡng (dạng sống, cành,
lá,...) đến cơ quan sinh sản (cụm hoa, cấu trúc của hoa, quả, hạt).
Để xây dựng bản mô tả cho một loài, tôi tập hợp các số liệu đã phân tích
về loài đó, sau đó so sánh với tài liệu gốc, các chuyên khảo và mẫu typ (nếu
có), từ đó xác định các tiêu chuẩn và dấu hiệu định loại cho loài.
Bản mô tả chi được xây dựng trên cơ sở tập hợp các bản mô tả của các
loài trong chi. Nếu bản mô tả này có sự khác biệt so với tài liệu gốc và các tài
liệu khác (thường do số loài trong chi ở mỗi tài liệu khác nhau), tôi sẽ có

những ghi chú bổ sung.
- Xây dựng khoá định loại: Trong phạm vi của đề tài này, tôi lựa chọn cách
xây dựng khoá lưỡng phân kiểu zic-zắc, cách làm được tiến hành như sau:
Từ tập hợp các đặc điểm mô tả cho các taxon, chọn ra cặp các tập hợp
đặc điểm đối lập và xếp chúng vào hai nhóm (các đặc điểm được chọn phải
ổn định, dễ nhận biết và thể hiện tính chất phân biệt giữa các taxon). Trong
mỗi nhóm, lại tiếp tục chọn ra cặp đặc điểm đối lập và xếp chúng vào hai
nhóm khác, cứ tiếp tục như vậy đến khi phân biệt hết các taxon.
- Danh pháp của các taxon được chỉnh lý theo luật danh pháp quốc tế
hiện hành và theo Quy phạm soạn thảo thực vật chí Việt Nam [4].

11


- Địa điểm theo mẫu chuẩn (Loc. Class.), mẫu vật chuẩn (Typus): Dựa
vào tài liệu gốc, mẫu vật chuẩn và các chuyên khảo, được trích dẫn theo quy
ước quốc tế.
- Sinh học và sinh thái: Trình bày theo khả năng thông tin hiện có (được
thu thập thông qua tài liệu và mẫu vật). Dữ liệu sinh học bao gồm các thông
tin về thời gian ra hoa và quả là chủ yếu… Dữ liệu về sinh thái là những
thông tin về nơi sống, khả năng thích ứng, loại hình sinh thái thích hợp (như
ven biển, đồi trọc, rừng rậm thường xanh…), độ cao so với mực nước biển.
- Phân bố: Bao gồm phân bố ở Việt Nam và trên thế giới.
Phân bố ở Việt Nam: Căn cứ vào mẫu vật và tài liệu thu được để xác
định. Các tỉnh được trích dẫn theo thứ tự từ Bắc vào Nam và từ Tây sang
Đông theo quy ước soạn thảo thực vật chí Việt Nam.
Phân bố trên thế giới: Được xác định căn cứ vào tài liệu và trích dẫn theo
quy phạm soạn thảo thực vật chí Việt Nam [4].
- Mẫu nghiên cứu: Được xác định căn cứ vào những mẫu vật đã nghiên
cứu, trích dẫn kèm theo trình tự địa điểm thu mẫu và theo quy phạm soạn thảo

thực vật chí Việt Nam [4].
- Giá trị sử dụng: Được xác định thông qua tài liệu và điều tra thực địa,
bao gồm giá trị khoa học (loài đặc hữu, loài quý hiếm, nguồn gen độc đáo),
giá trị kinh tế (làm thực phẩm, làm thuốc,…) và hiện trạng nguồn lợi (theo
sách đỏ, theo các tài liệu tham khảo khác [3, 6, 9]).
- Ghi chú: Nêu những ý kiến còn tranh cãi, những bổ sung của tác giả
(nếu có) để lưu ý.

12


CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
3.1. Hệ thống phân loại và vị trí chi Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775)
ở Việt Nam
Sau khi phân tích các hệ thống phân loại chi Alternanthera thuộc họ Rau
dền (Amaranthaceae), tham khảo các công trình thực vật chí ở các nước trên
thế giới và ở Việt Nam như: Backer (1949), C. B. Backer & R. C. Bakhuizen
(1963), K. Larsen (1992), Phạm Hoàng Hộ (1999), Nguyễn Tiến Bân (2003),
Hu Qi – Ming (2007),… chúng tôi nhận thấy:
* Về hệ thống phân loại:
Tất cả các tác giả đều đưa ra hệ thống từ chi phân loại trực tiếp đến các
loài mà không thông qua các nhánh (section) hay các phân chi (subgen).
* Về vị trí phân loại:
Vị trí phân loại của chi Rau dệu rất đồng nhất trong quan điểm của các
tác giả nghiên cứu. Theo đó, chi Rau dệu (Alternanthera Forsk. 1775) được
xếp vào họ Rau dền (Amaranthaceae), bộ Cẩm chướng (Caryophyllales), lớp
Ngọc lan (Magnoliopsida) hay còn gọi là lớp Hai lá mầm (Dicotyledoneae),
ngành Ngọc lan (Magnoliophyta) hay còn gọi là ngành Hạt kín
(Angiospermae).
Theo quan điểm trên, chi Rau dệu ở Việt Nam cho đến nay hiện biết có 5

loài là Alternanthera bettzickiana, Alternanthera ficoidea, Alternanthera
paronychioides, Alternanthera pungens, Alternanthera sessilis.
3.2. Đặc điểm phân loại chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.) ở Việt Nam
ALTERNANTHERA Forsk. – Rau dệu
Forsk. 1775. Fl. Aeg. Arab. 28; Lecomte, 1936. Fl. Gen. Indoch. 4: 1077;
Backer, 1949. Fl. Males. I, 4(2): 91; Back. & Bakh. f. 1963. Fl. Jav. 1: 237;
K.C Kuan, 1979. Fl. Reip. Pop. Sin. 25(2): 233; K. Larsen, 1989. Fl. Camb.
Laos Vietn. 24: 46; K. Larsen, 1993. Fl. Thailand, Vol. 5(4): 402; Chang – Fu
13


& Tsung – Hsin, 1996. Fl. Taiwan. 2:393; Bao B., E. C. Steven & B. Thomas,
2003. Fl. China, 9: 426; HU Qi – Ming, 2007. Fl. Hong Kong. 1: 155.
Dạng thân: Cỏ hàng năm (Alternanthera sessilis) hoặc lâu năm
(Alternanthera bettzickiana), mọc thẳng (Alternanthera bettzickiana) hoặc bò
rồi đứng dần (Alternanthera sessilis, Alternanthera pungens, Alternanthera
ficoidea); phân nhánh nhiều, ít khi là cây bụi (Alternanthera paronychioides),
với thân chia đốt; không có lông (Alternanthera bettzickiana) hoặc có lông ở
phần non, thường khi già trở nên nhẵn (Alternanthera sessilis, Alternanthera
paronychioides, Alternanthera pungens, Alternanthera ficoidea), có lông
(Alternanthera paronychioides), mang 2 hàng lông trắng đối diện
(Alternanthera sessilis).
Lá: Lá đơn, mọc đối, mép nguyên; lá có dạng 2 cái bằng nhau từng đôi
một (Alternanthera bettzickiana, Alternanthera sessilis) hay hai cái không
bằng nhau (Alternanthera paronychioides, Alternanthera pungens); hình dạng
lá khá đa dạng: hình bầu dục (Alternanthera sessilis, Alternanthera
paronychioides), hình trứng ngược (Alternanthera pungens), hình mác
(Alternanthera sessilis); cuống lá thường có (Alternanthera bettzickiana)
nhưng đôi khi cuống lá gần như không có (Alternanthera sessilis); lá có
thường có lông nhưng sớm rụng.

14


1

2

3

4

5

6

Hình 3.1. Hình thái các kiểu lá của chi Rau dệu
1. lá hình trứng ngược (A. pungens); 2. lá hình mác (A. sessilis); 3. lá hình
mác hẹp; 4. lá hình bầu dục (A. sessilis); 5. lá hình trứng ngược (A.
sessilis); 6. lá hình gần bầu dục (A. sessilis).
(Hình theo K. Larsen, 1989)
Hoa và cụm hoa:
- Cụm hoa: Cụm hoa hình đầu (Alternanthera bettzickiana, Alternanthera
ficoidea, Alternanthera pungens) hoặc dạng bông ngắn (Alternanthera
paronychioides, Alternanthera sessilis), mọc ở nách lá (Alternanthera
paronychioides), hiếm khi ở đỉnh cành (Alternanthera bettzickiana,
Alternanthera ficoidea, Alternanthera pungens, Alternanthera sessilis).
- Hoa: Hoa thường không có cuống; hoa đều (Alternanthera
paronychioides, Alternanthera sessilis) hay không đều (Alternanthera
bettzickiana, Alternanthera ficoidea, Alternanthera pungens); hoa lưỡng tính.

Lá bắc và lá bắc nhỏ dạng màng, tồn tại bền với hoa.
- Đài và cánh hoa: Gồm 5 phiến dạng cánh hoa (tepal) nên gọi là bao
hoa, rời, các cánh bao hoa không đều (Alternanthera bettzicliana,
Alternanthera pungens, Alternanthera ficoidea) hay đều (Alternanthera

15


paronychioides, Alternanthera sessilis), có dạng như màng, nhẵn hoặc có
lông (Alternanthera bettzicliana, Alternanthera sessilis).

1

2

3

Hình 3.2. Hình thái hoa của chi Rau dệu
1. hoa và lá bắc (A. sessilis); 2. bao hoa và lá bắc (A. pungens); 3. cánh
bao hoa (A. sessilis)
(Hình theo K. Larsen, 1989)
- Bộ nhị: Bộ nhị mang 3 nhị (Alternanthera sessilis) hay 5 nhị
(Alternanthera

bettzickiana,

Alternanthera

ficoidea,

Alternanthera

paronychioides), thỉnh thoảng có nhị lép dạng bản (không có bao phấn) xếp
xen kẽ, nhị lép có răng (Alternanthera bettzickiana, Alternanthera
paronychioides) hay nguyên không có răng (Alternanthera pungen,
Alternanthera ficoidea); chỉ nhị dính nhau ở gốc thành dạng cốc
(Alternanthera bettzickiana, Alternanthera sessilis) hoặc ống (Alternanthera
paronychioides), phần chỉ nhị rời ngắn; bao phấn thường 1 ô, hiếm khi 2 ô
(Alternanthera sessilis).
- Bộ nhụy : Gồm 2 đến 4 lá noãn tạo thành bầu thượng 2-3(-4) ô, mỗi ô
có 1 noãn rủ xuống; vòi nhụy thường ngắn (Alternanthera pungens,
Alternanthera sessilis, Alternanthera paronychioides); núm nhụy hình đầu
(Alternanthera pungens), vòi nhụy hình nón (Alternanthera ficoidea).

16


1

2

3

Hình 3.3. Hình thái bộ nhị và bộ nhuỵ của chi Rau dệu
1.hoa đã tách bao hoa (A. sessilis), 2. bộ nhị (A. sessilis), 3. bộ nhuỵ (A. sessilis).
(Hình theo K. Larsen, 1989)
Quả và hạt:
+ Quả: Quả hạch khô (quả bế, bế quả) không mở, hình tim ngược
(Alternanthera bettzickiana, Alternanthera sessilis) hoặc hình trứng với gốc
gần hình tim tròn (Alternanthera pungens), nằm trong bao hoa, vỏ quả mỏng.

+ Hạt: Quả 1 hạt, hình thấu kính, hình thận (Alternanthera sessilis), có khía
sâu lõm xuống gần giống như quả, vỏ quả nhẵn, thường màu nâu đen khi khô.

1

2

Hình 3.4. Hình thái quả và hạt của chi Rau dệu
1. quả hình tim (A. sessilis); 2. hạt hình thận (A. sessilis).
(Hình theo K. Larsen, 1989)
Typus: Alternanthera sessilis (L.) A. DC.
Chi Rau dệu có khoảng 100 loài, phân bố chủ yếu ở miền nhiệt đới trên
toàn thế giới. Ở nước ta có 5 loài.

17


3.3. Khoá định loại các loài thuộc chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.
1775) ở Việt Nam
1A. Thân thẳng đứng, không có lông ..................................... 1. A. bettzickiana
1B. Thân bò, có lông khi non.
2A. Nhị 3, thân mang 2 hàng lông trắng đối diện, cánh bao hoa có 1 gân lớn
và 3 gân mờ ở gốc ..................................................................... 5. A. sessilis
2B. Nhị 5, thân có lông phân bố thưa hoặc dày trên khắp bề mặt, cánh bao
hoa chỉ có 1 hay 3 gân ở gốc
3A. Hoa đều, cánh bao hoa có 3 gân, nhị lép có răng 3. A. paronychioides
3B. Hoa không đều, cánh bao hoa có 1 gân, nhị lép nguyên
4A. Lá mọc đối, 2 cái không bằng nhau từng đôi một; 3 cánh bao hoa
trong nhỏ hơn 2 cái phía ngoài; quả hình trứng ngược ....4. A. pungens
4B. Lá mọc đối, 2 cái bằng nhau từng đôi một; 2 cánh bao hoa trong

hẹp và ngắn hơn 3 cái phía ngoài; quả hình tim ngược ... 2. A. ficoidea
3.4. Đặc điểm phân loại các loài thuộc chi Rau dệu (Alternanthera Forsk.)
ở Việt Nam
3.4.1. Alternanthera bettzickiana (Regel) Nichols, 1884 _ Dệu cảnh
Back. & Bakh. f. 1963. Fl. Jav. 1: 238; K. Larsen, 1989. Fl. Camb. Laos
Vietn. 24: 49; K. Larsen, 1993. Fl. Thailand, Vol. 5(4): 407; Chang – Fu &
Tsung - Hsin, 1996. Fl. Taiwan. 2:395; Phamh. 1999. Illustr. Fl. Vietn. 1:
732; N. T. Ban & D. D. Huyen, 2003. Checkl. Pl. Sp. Vietn. 2: 298; Bao B.,
E. C. Steven & B. Thomas, 2003. Fl. China, 9: 427; HU Qi - ming, 2007. Fl.
Hong Kong. 1: 156.
- Telanthera bettzickiana Regel, 1862. Ind. Sem. Hort. Petrop. 28.
- Achyranthes bettzickiana (Regel) Standl. 1917. N. Amer. Fl. 21(2): 138.
- Alternanthera paronychioides Hort. ex Regel, 1869. Gartenflora. 102.

18


- A. ficoides var. bettzickiana (Regel) Backer, 1949. Fl. Males. I, 4(2):
93.
- Dền cảnh, Dền kiểng, Dệu bò vằn.
Cỏ nhiều năm; thân đứng, cao không quá 50 cm, phân nhánh đôi (cành
đối nhau), không có lông trừ ở các mấu. Lá mọc đối; bầu dục, hình thoi đến
hình mác ngược; kích thước 1-6 x 0,5-2 cm; màu xanh, đỏ, tía tới vàng; chóp
nhọn đến tù và có mũi; mép lượn sóng; gốc nhọn; có lông khi còn non nhưng
sớm nhẵn. Cuống lá dài 1-3 cm. Cụm hoa đầu hay hình thuôn dài, không có
cuống hoặc có cuống rất ngắn, mọc ở nách lá (khi đó cụm hoa dài 0,5-1 cm)
hay đỉnh cành (khi đó cụm hoa dài 2-5 cm), đường kính 0,5-1 cm. Lá bắc và
lá bắc nhỏ giống nhau, ngắn hơn bao hoa, hình trứng hẹp, màu trắng, dài 1,53 mm, có lông ở mặt ngoài, đỉnh nhọn. Bao hoa 5, màu trắng, hình trứng, 3 lá
đài bên ngoài dài 3-4 mm, có lông; 2 lá bên trong nhỏ hơn, dài cỡ 2 mm và
không lông. Nhị 5, dạng cốc, dài 1-2 mm; bao phấn 5 nhưng thường có vài

bao phấn không phát triển; nhị lép dạng răng, xen kẽ với nhị hữu thụ, dài
bằng hoặc ngắn hơn nhị hữu thụ. Bầu hình trứng, vòi nhụy dài cỡ 0,5 mm,
thẳng. Quả bế 1 hạt. Hạt hình thấu kính, màu nâu, cỡ 1 mm.

19