Dạy học tích cực - Dự án đồng hành

Phần 1. Dạy và học tích cực

z

Phương pháp dạy học tích cực là gì?

z

So sánh dạy học tích cực với dạy học thụ động

z

Các phong cách dạy và phong cách học

z

Khuyến khích học sinh học ở mức độ sâu

z

Năm yếu tố thúc đẩy dạy và học tích cực

Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 1


1. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC
1.1 Định hướng đổi mới phương pháp dạy học
Luật Giáo dục, điều 24.2, đã ghi: "Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát
huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc
điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ
năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm

vui, hứng thú học tập cho học sinh".
Có thể nói cốt lõi của đổi mới dạy và học là hướng tới hoạt động học tập chủ
động, chống lại thói quen học tập thụ động.
1.2 Thế nào là tính tích cực học tập?
Tính tích cực (TTC) là một phẩm chất vốn có của con người, bởi vì để tồn tại
và phát triển con người luôn phải chủ động, tích cực cải biến môi trường tự
nhiên, cải tạo xã hội. Vì vậy, hình thành và phát triển TTC xã hội là một trong
những nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục.
Tính tích cực học tập - về thực chất là TTC nhận thức, đặc trưng ở khát vọng
hiểu biết, cố gắng trí lực và có nghị lực cao trong qúa trình chiếm lĩnh tri thức.
TTC nhận thức trong hoạt động học tập liên quan trước hết với động cơ học
tập. Động cơ đúng tạo ra hứng thú. Hứng thú là tiền đề của tự giác. Hứng thú
và tự giác là hai yếu tố tạo nên tính tích cực. Tính tích cực sản sinh nếp tư duy
độc lập. Suy nghĩ độc lập là mầm mống của sáng tạo. Ngược lại, phong cách
học tập tích cực độc lập sáng tạo sẽ phát triển tự giác, hứng thú, bồi dưỡng
động cơ học tập. TTC học tập biểu hiện ở những dấu hiệu như: hăng hái trả lời
các câu hỏi của giáo viên, bổ sung các câu trả lời của bạn, thích phát biểu ý
kiến của mình trước vấn đề nêu ra; hay nêu thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ
những vấn đề chưa đủ rõ; chủ động vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học để
nhận thức vấn đề mới; tập trung chú ý vào vấn đề đang học; kiên trì hoàn
thành các bài tập, không nản trước những tình huống khó khăn…
TTC học tập thể hiện qua các cấp độ từ thấp lên cao như:
- Bắt chước: gắng sức làm theo mẫu hành động của thầy, của bạn…
- Tìm tòi: độc lập giải quyết vấn đề nêu ra, tìm kiếm cách giải quyết khác nhau
về một số vấn đề…
- Sáng tạo: tìm ra cách giải quyết mới, độc đáo, hữu hiệu.
1.3

Phương pháp dạy học tích cực

Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 2


Phương pháp dạy học tích cực (PPDHTC) là một thuật ngữ rút gọn, được dùng ở
nhiều nước để chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo hướng phát huy tính
tích cực, chủ động, sáng tạo của người học.
"Tích cực" trong PPDHTC được dùng với nghĩa là hoạt động, chủ động, trái nghĩa
với không hoạt động, thụ động chứ không dùng theo nghĩa trái với tiêu cực.
PPDHTC hướng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa hoạt động nhận thức của
người học, nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của người học chứ không
phải là tập trung vào phát huy tính tích cực của người dạy, tuy nhiên để dạy học
theo phương pháp tích cực thì giáo viên phải nỗ lực nhiều so với dạy theo phương
pháp thụ động.
Muốn đổi mới cách học phải đổi mới cách dạy. Cách dạy chỉ đạo cách học, nhưng
ngược lại thói quen học tập của trò cũng ảnh hưởng tới cách dạy của thầy. Chẳng
hạn, có trường hợp học sinh đòi hỏi cách dạy tích cực hoạt động nhưng giáo viên
chưa đáp ứng được, hoặc có trường hợp giáo viên hăng hái áp dụng PPDHTC
nhưng không thành công vì học sinh chưa thích ứng, vẫn quen với lối học tập thụ
động. Vì vậy, giáo viên phải kiên trì dùng cách dạy hoạt động để dần dần xây dựng
cho học sinh phương pháp học tập chủ động một cách vừa sức, từ thấp lên cao.
Trong đổi mới phương pháp dạy học phải có sự hợp tác cả của thầy và trò, sự phối
hợp nhịp nhàng hoạt động dạy với hoạt động học thì mới thành công. Như vậy,
việc dùng thuật ngữ "Dạy và học tích cực" để phân biệt với "Dạy và học thụ động".
Các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực
• Các phương pháp dạy học tích cực: Dạy học nêu vấn đề, dạy học hợp tác,
học theo góc, học theo hợp đồng, học theo dự án…
• Các kĩ thuật dạy học tích cực: Kĩ thuật đặt câu hỏi, kĩ thuật khăn phủ bàn, kĩ
thuật mảnh ghép, sơ đồ KWL, sơ đồ tư duy…
Việc phân định phương pháp hay kĩ thuật dạy học chỉ mang tính tương đối, điểm
đặc trưng của các phương pháp/hay kĩ thuật dạy học tích cực là:

•
•
•
•

Dạy và học thông qua tổ chức các hoạt động học tập của học sinh.
Dạy và học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học.
Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác.
Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò.

Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 3


2.SO SÁNH DẠY HỌC TÍCH CỰC VỚI DẠY HỌC CHỦ ĐỘNG
Tiêu
chí

Quan
niệm

Bản
chất

Mục
tiêu

Nội
dung

Dạy học thụ động

Dạy học tích cực

Học là qúa trình tiếp thu và
lĩnh hội, qua đó hình thành
kiến thức, kĩ năng, tư
tưởng, tình cảm.

Học là qúa trình kiến tạo; học sinh tìm
tòi, khám phá, phát hiện, luyện tập,
khai thác và xử lý thông tin,… tự hình
thành hiểu biết, năng lực và phẩm
chất.

Truyền thụ tri thức, truyền
thụ và chứng minh chân lí
của giáo viên.

Tổ chức hoạt động nhận thức cho học
sinh. Dạy học sinh cách tìm ra chân lí.

Chú trọng cung cấp tri
thức, kĩ năng, kĩ xảo. Học
để đối phó với thi cử. Sau
khi thi xong những điều đã
học thường bị bỏ quên
hoặc ít dùng đến.

Chú trọng hình thành các năng lực

(sáng tạo, hợp tác,…) dạy phương
pháp và kĩ thuật lao động khoa học,
dạy cách học. Học để đáp ứng những
yêu cầu của cuộc sống hiện tại và
tương lai. Những điều đã học cần thiết,
bổ ích cho bản thân học sinh và cho sự
phát triển xã hội.

Từ sách giáo khoa + giáo
viên

Từ nhiều nguồn khác nhau: SGK, GV,
các tài liệu khoa học phù hợp, thí
nghiệm, bảng tàng, thực tế…: gắn với:
- Vốn hiểu biết, kinh nghiệm và nhu
cầu của HS.
- Tình huống thực tế, bối cảnh và môi
trường địa phương
- Những vấn đề học sinh quan tâm.

Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 4


Phương
pháp

Hình
thức tổ
chức

Các phương pháp diễn
giảng, truyền thụ kiến thức
một chiều.

Các phương pháp tìm tòi, điều tra, giải
quyết vấn đề; dạy học tương tác.

Cố định: Giới hạn trong 4
bức tường của lớp học,
giáo viên đối diện với cả
lớp.

Cơ động, linh hoạt: Học ở lớp, ở phòng
thí nghiệm, ở hiện trường, trong thực
tế…, học cá nhân, học đôi bạn, học
theo cả nhóm, cả lớp đối diện với giáo
viên.

Quy trình dạy học tích cực:

3. PHONG CÁCH DẠY VÀ PHONG CÁCH HỌC

Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 5


PHONG CÁCH HỌC TẬP

Các biểu hiện thể hiện Học tích cực:
• Tìm tòi, khám phá, làm thí nghiệm…
• So sánh, phân tích, kiểm tra

• Thực hành, xây dựng…
• Giải thích, trình bày, thể hiện, hướng dẫn…
• Giúp đỡ, làm việc chung, liên lạc…
• Thử nghiệm, giải quyết vấn đề, phá bỏ…
• Tính toán…
Học độc lập
- HS có được tạo điều kiện để sáng tạo không?
- HS có thể hoạt động độc lập không?
- HS có được khuyến khích đưa ra những giải pháp của mình không?
- HS có thể xây dựng con đường/quá trình học tập cho riêng mình không?
Học độc lập
- HS có thể tự học?
- HS có thể lựa chọn các chủ đề, bài tập/nhiệm vụ khác nhau không?
- HS có thể tự đánh giá không?
- HS có được tự chủ trong các hoạt động học tập không?

Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 6


PHONG CÁCH DẠY

Vai trò của giáo viên trong việc tổ chức dạy học

• Tạo môi trường học tập thân thiện, phong phú
• Hướng dẫn
- Kèm cặp/hướng dẫn
- Phản hồi
- Tạo đà thúc đẩy
- Điều chỉnh nếu cần thiết
• Tổ chức lớp học:

- Trong lớp học
- Ngoài lớp học, ngoài thiên nhiên, …
• Thiết kế bài tập/nhiệm vụ đa dạng
- HS thực hiện bài tập/nhiệm vụ giống nhau
- Cùng thời điểm nhưng có nhiều bài tập khác nhau
- Theo vòng tròn
- Cá nhân
- Theo cặp
- Theo nhóm
• Tổ chức đánh giá trong khi học
Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 7


-

Tự đánh giá
Đánh giá đồng đẳng, …
• GV là yếu tố quan trọng trong việc đảm bảo chất lượng giáo dục
Trách nhiệm - lương tâm của người thầy
Có thái độ tích cực đối với HS
Nhạy cảm
Giáo dục theo khả năng/năng khiếu của HS
• Đáp ứng sự đa dạng của dạy và học tích cực
Hiểu rõ bản chất của dạy và học tích cực
Khả năng áp dụng dạy và học tích cực
Có thái độ coi trọng sự khác biệt của người học

4. KHUYẾN KHÍCH HỌC SINH HỌC Ở MỨC ĐỘ SÂU
Để học sâu, người học phải:
z

Có cảm giác thoải mái
z
Tham gia tích cực
Học sâu hướng tới thay đổi người học, mở rộng cách mà người học:
- Nhìn nhận
- Cảm nhận
- Suy ngẫm
- Xét đoán
- Làm việc với người khác
- Hành động

Làm thế nào để người học có thể học sâu?
•
•
•
•
•
•

Bài học sinh động hơn - hiệu quả học tập tốt hơn
Quan hệ giữa GV với HS, HS với HS tốt hơn
Hoạt động học tập phong phú hơn
HS hoạt động nhiều hơn
GV có nhiều cơ hội giúp đỡ HS hơn
Phát triển tính độc lập, sáng tạo của HS

Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 8


5. YẾU TỐ THÚC ĐẨY DẠY VÀ HỌC TÍCH CỰC

Năm yếu tố thúc đẩy dạy và học tích cực
•
•
•
•
•

Không khí học tập và các mối quan hệ trong lớp/nhóm
Sự phù hợp với mức độ phát triển của HS
Sự gần gũi với thực tế
Mức độ và sự đa dạng của hoạt động
Phạm vi tự do sáng tạo

5.1 Không khí và các mối quan hệ nhóm
- Xây dựng môi trường lớp học mang tính kích thích (bàn ghế, trang trí trên
tường, cách sắp xếp không gian lớp học
- Quan tâm đến sự thoải mái về tinh thần
- Hỗ trợ cá nhân một cách tích cực
- Tạo cơ hội để HS giao tiếp, thể hiện quan điểm, giá trị, ước mơ, chia sẻ kinh
nghiệm…và hợp tác trong các hoạt động tổ chức và học tập.
- Tạo môi trường học tập thoải mái, không căng thẳng, không nặng lời, không
gây phiền nhiễu.
Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 9


- Cho phép có các hoạt động giải trí nhẹ nhàng, truyện vui, đùa giỡn trong quá
trình thực hiện nhiệm vụ.
5.2 Sự phù hợp với các mức độ phát triển của HS
- Cho phép học sinh giúp đỡ lẫn nhau.

- Quan sát trẻ học tập để tìm ra phong cách và sở thích học tập của từng em.
- Dành thời gian đặt các câu hỏi yêu cầu trẻ động não và hỗ trợ từng học sinh
- Tạo điều kiện trao đổi về nhiệm vụ với trẻ.
5.3 Sự gần gũi với thực tế
- Nỗ lực gắn liền nội dung nhiệm vụ với các mối quan tâm của trẻ và thế giới
thực tại xung quanh.
- Tận dụng mọi cơ hội có thể để tiếp xúc với thực tế, tình huống thực.
- Sử dụng các công cụ dạy học hấp dẫn (trình chiếu, video, tranh ảnh…) để
“mang” học sinh lại gần với thực tế.
- Giao các nhiệm vụ có ý nghĩa với trẻ, và là những nhiệm vụ vận dụng môn
học.
- Khai thác những đề tài vượt lên trên giới hạn của các môn học riêng rẽ.
5.4 Mức độ và sự đa dạng của hoạt động
- Hạn chế tối đa thời gian chết và thời gian chờ đợi.
- Tạo ra các thời điểm hoạt động và trải nghiệm tích cực.
- Tích hợp các hoạt động học mà chơi/các trò chơi giáo dục
- Thay đổi xen kẽ các hoạt động và nhiệm vụ học tập.
5.5 Phạm vi tự do sáng tạo
- Động viên, khuyến khích trẻ tự mình giải quyết vấn đề.
- Đặt các câu hỏi mở, yêu cầu tự luận – thay vì đặt các câu hỏi đóng mang tính
nhắc lại (cho phép trẻ đào sâu suy nghĩ sáng tạo).
- Tạo cơ hội để trẻ tham gia tích cực: học sinh quyết định và nêu sáng kiến; học
sinh cho nhận xét và tham gia vào quá trình ra quyết định cùng với giáo viên.

Dự án Đồng hành – Trường THPT Vân Tảo 10