Hướng dẫn học sinh giỏi lớp 9 làm tốt kiểu bài văn nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua luận đề

SKKN: HƯỚNG DẪN HỌC SINH GIỎI LỚP 9 LÀM TỐT KIỂU BÀI VĂN
NGHỊ LUẬN VỀ MÔT VẤN ĐỀ TƯ TƯỞNG, ĐẠO LÍ THÔNG QUA LUẬN ĐỀ.

  
I. MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài:
Nghị luận là văn viết ra nhằm xác lập cho người đọc, người nghe một tư
tưởng, quan điểm nào đó. Văn nghị luận là một trong những kiểu văn bản quan
trọng trong đời sống xã hội, có vai trò rèn luyện tư duy và năng lực biểu đạt những
vấn đề có ý nghĩa quan trọng trong đời sống. So với các kiểu văn bản như tự sự,
miêu tả, biểu cảm… văn nghị luận có những điểm khác biệt. Nếu như văn miêu tả,
kể chuyện nhằm kích thích trí tưởng tượng, xây dựng óc quan sát tinh tế với tình
cảm chân thực, những khám phá hồn nhiên về thiên nhiên, về đời sống, xã hội…
thì văn nghị luận trực tiếp trình bày tư tưởng, quan niệm về các vấn đề của đời
sống hoặc văn học, nó hình thành và phát triển khả năng lập luận, trình bày vấn đề
một cách rõ ràng, chặt chẽ, giàu sức thuyết phục.
Trong chương trình Ngữ văn THCS, ở lớp 7 và lớp 8 các em đã làm văn
nghị luận theo một số đề tài xã hội và một phần đề tài văn học. Lên lớp 9, các em
sẽ tiếp tục làm văn nghị luận về các đề tài xã hội và văn học được mở rộng hơn
với những đòi hỏi cao hơn về khả năng kiến thức và suy nghĩ của người viết.
Phạm vi đề tài nghị luận xã hội trong SGK Ngữ văn 9 gồm nghị luận một về
một sự việc, hiện tượng đời sống và nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí.
Cũng như nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống, nghị luận về một vấn đề
tư tưởng, đạo lí là dạng văn nghị luận chính trị xã hội quen thuộc và khá phổ biến,
thiết thực. Mảng đề tài này có ý nghĩa rất quan trọng đối với đời sống con người,
bởi vì dù ở chế độ xã hội nào, thuộc thành phần giai cấp nào, điều kiện sống và
làm việc ra sao… mỗi người đều xác định cho mình một tư tưởng, một lối sống,
những phẩm chất đạo đức chuẩn mực nào đó để tự điều chỉnh suy nghĩ và hành vi
của mình. Mặt khác, khi đặt trong các mối quan hệ xã hội, con người chịu nhiều
tác động từ bên ngoài ảnh hưởng đến đạo đức, lối sống cá nhân. Sự ảnh hưởng này
có thể theo chiều hướng tích cực hoặc tiêu cực. Đối tượng được nghị luận ở đây có

thể là những vấn đề đã được xác định, thậm chí đã được coi là chân lí như các câu
danh ngôn, các câu tục ngữ, lời phát biểu của các danh nhân… Tuy nhiên cũng có
thể là những vẫn đề bức xúc do cuộc sống hiện đại đặt ra, có tính cập nhật và mới
mẻ (như cách giao tiếp; văn hóa ứng xử; văn hóa trong sử dụng điện thoại nơi
đông người; văn hóa trong lễ tết…) Nội dung của vấn đề tư tưởng, đạo lí cần bàn
luận có thể được diễn đạt trực tiếp hoặc gián tiếp thông qua luận đề.
Dạng nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua luận đề trong
những năm gần đây được ra đề khá phổ biến trong các kì thi của học sinh lớp 9
như kì thi vào lớp 10 THPT, đặc biệt là các kì thi HSG cấp huyện, cấp tỉnh. Đây là
một dạng bài khó với kiến thức rộng, sâu, đòi hỏi học sinh phải biết vận dụng tổng
hợp nhiều kiến thức, kỹ năng mới có thể hiểu rõ và bàn sâu được những vấn đề đặt
ra trong luận đề. Trong khi đó, học sinh lớp 9 còn nhiều hạn chế về vốn kiến thức
đời sống, kỹ năng lập luận nên chưa hiểu sâu sắc, toàn diện được vấn đề. Trong
những năm học vừa qua, khi được giao nhiệm vụ giảng dạy đội tuyển Ngữ văn 9
cấp huyện, cấp tỉnh tôi đã luôn trăn trở và suy nghĩ về vấn đề này. Từ thực tế giảng
1


dạy, tôi đã đúc rút được một số kinh nghiệm hướng dẫn HSG lớp 9 làm tốt kiểu bài
văn nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua luận đề. Trong đề tài này,
tôi xin được trình bày để mong được trao đổi cùng với các đồng nghiệp để nâng
cao chất lượng giảng dạy đội tuyển.
2. Mục đích nghiên cứu:
Giúp học sinh hiểu đặc điểm, cách làm cơ bản của kiểu bài văn nghị luận về
vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua luận đề; biết nhận diện đúng và bàn luận sâu sắc
vấn đề nghị luận thông qua luận đề; biết bày tỏ quan điểm, ý kiến cá nhân của
mình về vấn đề bàn luận.
3. Đối tượng nghiên cứu: Học sinh đội tuyển học sinh giỏi lớp 9 THCS
nhằm giúp các em làm tốt kiểu bài văn nghị luận về vấn đề tư tưởng, đạo lí thông
qua luận đề.

4. Phương pháp nghiên cứu:
- Phương pháp so sánh - đối chiếu
- Phương pháp phân tích – tổng hợp
- Phương pháp thống kê – phân loại
II. NỘI DUNG CỦA SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
1. Cơ sở lí luận
Nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí là bàn về một vấn đề thuộc lĩnh
vực tư tưởng, đạo đức, lối sống … của con người.
Về nội dung, bài nghị luận về vấn đề tư tưởng, đạo lí phải làm sáng tỏ các
vấn đề tư tưởng, đạo lí bằng cách giải thích, chứng minh, so sánh, đối chiếu, phân
tích, … để chỉ ra chỗ đúng (hay chỗ sai) của một tư tưởng nào đó, nhằm khẳng
định tư tưởng của người viết.
Về hình thức, bài viết phải có bố cục ba phần; có luận điểm đúng đắn, sáng
tỏ; lời văn chính xác, sinh động.
Đề văn nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí thường gồm có hai dạng cơ
bản:
- Dạng đề trong đó tư tưởng, đạo lí được nói đến một cách trực tiếp.
Ví dụ : bàn về sự tự tin, lòng tự trọng của con người trong cuộc sống, tinh thần tự
hào dân tộc …
- Dạng đề trong đó tưởng đạo lí được nói tới một cách gián tiếp thông qua
một hoặc nhiều luận đề
Đề văn nghị luận dạng này thường gồm có hai phần:
+ Phần 1: Đưa ra luận đề có tư tưởng, đạo lí cần bàn luận.
+ Phần 2: Nêu yêu cầu bàn luận (cũng là định hướng về cách làm): nêu ý
kiến, suy nghĩ…
Luận đề diễn đạt tư tưởng, đạo lí rất đa dạng, có thể là: những câu ca dao,
câu văn, đoạn văn; một lời bài hát; một mẩu chuyện…
Trong một luận đề có thể có một hoặc nhiều vấn đề tư tưởng, đạo lí mà đề
bài yêu cầu học sinh bàn luận.
2. Thực trạng của vấn đề

Trong những năm gần đây, trong cấu trúc đề thi HSG môn Ngữ văn cấp tỉnh
có một câu phần văn nghị luận xã hội thường là nghị luận về một vấn đề tư tưởng,
2


đạo lí thông qua luận đề (khoảng 6 điểm/20 điểm của toàn bài thi) với mức độ yêu
cầu ngày càng khó hơn. Ví dụ như:
Đề thi năm học 2010 – 2011: Giả sử cha em nói với em rằng:
Con ơi tuy thô sơ da thịt
Lên đường
Không bao giờ nhỏ bé được
Nghe con
( Trích Nói với con – Y Phương )
Em có suy nghĩ gì về lời của cha và sẽ hành động như thế nào để thực hiện
được lời dặn dò ấy. Hãy trình bày điều đó trong một bài văn nghị luận.
Đề thi năm học 2011 – 2012:
Mỗi ngày ta chọn một niềm vui
Chọn những bông hoa và những nụ cười.
( Mỗi ngày một niềm vui – Trịnh Công Sơn )
Từ nội dung trên, viết một bài luận với chủ đề: Niềm vui trong cuộc sống.
Đề thi năm học 2012 – 2013:
Mẹ là trường học vĩ đại nhất của những người con.
( Tục ngữ Tây Ban Nha)
Từ câu tục ngữ trên và sự hiểu biết về những tấm gương người mẹ, hãy viết
một bài luận với chủ đề: mẹ ( có độ dài khoảng 02 trang ).
Đề thi năm học 2013-2014:
“ ...Quê hương mỗi người chỉ một
Như là chỉ một mẹ thôi...”
Từ ý thơ trên, em hãy viết một bài văn nghị luận (khoảng 01 trang) bày tỏ
suy nghĩ của mình về quê hương.

Đề thi năm học 2014-2015:
Nhà văn Quách Mạc Nhược cho rằng: Mặt trời mọc rồi lại lặn, mặt trăng
tròn rồi lại khuyết, nhưng ánh sáng mà người thầy rọi vào chúng ta thì còn lại
mãi mãi.
Nhà bác học Đác-uyn chia sẻ: Tôi nghĩ rằng tất cả những gì có giá trị một
chút, tôi đều thu nhận được bằng cách tự học.
Còn bạn nghĩ sao?
Từ thực tế những năm bồi dưỡng đội tuyển HSG tỉnh, tôi nhận thầy rằng
nhiều em đã có kỹ năng đọc, phân tích đề tốt, xác định đúng vấn đề cần bàn luận
và đã bàn luận sâu vấn đề. Các em đã biết khai thác luận đề thích hợp để làm rõ
vấn đề tư tưởng, đạo lí cần bàn luận.
Tuy nhiên, nhiều em vẫn còn lúng túng khi làm dạng bài này. Một số lỗi
thường gặp ở các em như:
- Đi sâu vào phân tích luận đề (như phân tích văn học) mà quên mất kiểu bài
nghị luận xã hội. Vì thế, các em không còn thời gian, câu chữ để triển khai vấn đề
bàn luận.
- Chưa hiểu sâu nội dung luận đề đã cho nên triển khai còn thiếu nội dung
vấn đề tư tưởng, đạo lí cần bàn luận.

3


- Chỉ lướt qua hoặc không đề cập gì đến luận đề đã cho mà bàn luận trực
tiếp luôn vấn đề.
- Chưa rút ra được những bài học nhận thức sâu sắc cho bản thân…
- Sa đà vào liên hệ thực tế …
3. Những giải pháp giúp đối tượng học sinh giỏi lớp 9 làm tốt bài nghị
luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua luận đề.
3.1. Hướng dẫn và yêu cầu học sinh nắm được yêu cầu của dạng bài văn
nghị luận về vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua luận đề.

a. Về nội dung:
- Giải thích nội dung của luận đề cần ngắn gọn, rõ ràng. Không biến việc
giải thích nghĩa đen, nghĩa bóng của câu ca dao, tục ngữ, danh ngôn, câu thơ, đoạn
thơ, câu chuyện… nêu trong đề bài thành bài phân tích văn học.
- Với những vấn đề tương đối phức tạp, nếu nắm được những thông tin về
xuất xứ, hoàn cảnh xã hội… của luận đề thì việc bàn luận sẽ chủ động hơn, thuyết
phục hơn. Những thông tin này có thể lấy trong SGK, sách tham khảo, các phương
tiện thông tin.
- Với những nhận định mang tính khái quát như một chân lí tất yếu của đời
sống thì nên bàn luận ngay về cơ sở hiện thực, tính đúng đắn, tính thuyết phục của
nội dung nhận định mà không cần trình bày thông tin về tác giả, hoàn cảnh lịch
sử… của nhận định.
- Khi bàn luận, không chỉ phân tích rõ tính đúng đắn của vấn đề mà cũng
cần chỉ ra những hạn chế, những khía cạnh chưa hoàn chỉnh của nhận định (nếu
có).
- Để chứng minh tính đúng đắn của vấn đề, cần nêu rõ cơ sở thực tế và tư
tưởng của nhận định, cần liên hệ với đời sống lịch sử, văn học… Đồng thời, có thể
nêu những biểu hiện trái chiều như những luận cứ phản đề với mục đích làm rõ
hơn ý nghĩa, giá trị của nhận định. Ví dụ: Sau khi khẳng định điểm đúng của câu
tục ngữ “ Gần mực thì đen, gần đèn thì rạng”, có thể làm rõ có nhiều trường hợp “
gần mực mà không đen, gần đèn mà chưa rạng” để thấy môi trường sống là một
yếu tố quan trong nhưng yếu tố quyết định đến việc hình thành nhân cách, tính
cách của con người chính là ý chí, nghị lực của bản thân mỗi người. Với những
nhận định có điểm còn chưa thật tích cực về tư tưởng thì cần phân tích, nêu dẫn
chứng làm rõ điểm không phù hợp đó. Dẫn chứng cần ngắn gọn, cụ thể, chính xác
và có tính khái quát.
- Bên cạnh việc bàn luận vấn đề dựa trên những cơ sở khách quan, có thể
nêu những ý kiến riêng, những trải nghiệm thực tế của bản thân với mục đích làm
sáng tỏ nhận định. Những ý kiến cá nhân phải thống nhất với hệ thống lập luận
của toàn bài. Phần này có thể lồng vào những nội dung cơ bản hoặc trình bày ở

cuối bài. Nên viết ngắn gọn, tự nhiên và chân thực.
b. Về hình thức:
- Bố cục bài viết theo một cấu trúc chặt chẽ, phù hợp với dạng bài và nhận
định đưa ra bàn luận. Phần thân bài phải tách thành nhiều đoạn văn và trình bày
nội dung của đoạn theo kiểu đoạn phù hợp như diễn dịch, quy nạp, tổng – phân –
hợp…
4


- Nhận định phải được trích dẫn nguyên văn như đã nêu trong đề bài. Khi
nêu các nhận định khác nhằm bàn luận mở rộng, đối chiếu, so sánh… cũng phải
trích dẫn chính xác, nêu rõ tác giả hoặc xuất xứ. Phải biết cách nêu và phân tích
dẫn chứng.
- Diễn đạt cần linh hoạt, giàu cảm xúc, ngôn từ chính xác và có sức thuyết
phục.
3.2. Hướng dẫn cụ thể, chi tiết cho học sinh cách làm bài nghị luận về
một vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua luận đề.
3.2.1. Các bước làm một bài văn nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí
thông qua luận đề.
Bước 1: Phân tích đề
Trước hết các em cần xác định dạng đề. Đề nghị luận xã hội có 2 dạng cơ
bản là nghị luận về một tư tưởng, đạo lí và nghị luận về một hiện tượng trong đời
sống. Để xác định đúng dạng đề học sinh cần đọc kĩ đề bài, chú ý đến những từ
ngữ trọng tâm, then chốt. Khi đã xác định rõ ràng, đúng dạng đề sẽ là bước đầu
tiên giúp các em định hướng được cấu trúc cơ bản của bài làm.
Học sinh cần đưa ra các câu hỏi để xác định đúng yêu cầu của đề bài. Ví dụ
như:
- Đề yêu cầu bàn luận về vấn đề gì? Vấn đề đó thuộc dạng bài nghị luận về
vấn đề tư tưởng, đạo lí hay nghị luận về sự việc, hiện tượng đời sống? Vấn đề bàn
luận đó được diễn đạt trực tiếp hay gián tiếp thông qua luận đề?

- Đề yêu cầu cách làm bài như thế nào?(nêu suy nghĩ, nêu ý kiến …)
- Phạm vi kiến thức cần vận dụng để giải quyết vấn đề đó (trong tác phẩm
văn học, trong đời sống xã hội hàng ngày, từ thực tế bản thân…)
Cần xác định nội dung trọng tâm cần bàn luận. Mỗi dạng đề sẽ có những
yêu cầu khác nhau. Với dạng đề nghị luận về tư tưởng đạo lý thông qua luận đề,
việc xác định nội dung trọng tâm cần bàn luận là điều khó khăn hơn bởi vấn đề
bàn luận không được diễn đạt trực tiếp mà đòi hỏi người viết phải tìm tòi, suy nghĩ
và tự rút ra nội dung bàn luận sau khi đã hiểu, giải thích được ý nghĩa của luận đề
Khi xác định đúng nội dung, yêu cầu đề bài tức là bài viết của mình sẽ
không lạc đề, xa đề.
Bước thứ hai: tìm ý và lập dàn ý khái quát cho đề bài.
Tìm ý bằng cách đặt ra và trả lời các câu hỏi theo từng kiểu bài, từng vấn đề
bàn luận. Ví dụ như: Vấn đề cần bàn luận là gì? Em hiểu vấn đề đó như thế nào?
Vấn đề đó được biểu hiện cụ thể như thế nào trong thực tế đời sống xã hội? Vì
sao? Làm thế nào?....
Lập dàn ý giúp học sinh xác định những luận điểm, luận cứ cụ thể, chính
xác, không bỏ sót ý. Với mỗi dạng đề nghị luận xã hội sẽ có một dàn ý cơ bản.
Với đề nghị luận về tư tưởng, đạo lý thông qua luận đề thì dàn ý cụ thể như sau:
* Mở bài:
- Dẫn dắt vào đề .
- Giới thiệu về tư tưởng, đạo lí nêu ở đề bài.
- Trích dẫn ý kiến, nhận định.
* Thân bài:
5


- Giải thích khái niệm (nếu có) hoặc giải thích ngắn gọn nội dung, ý nghĩa
của luận đề mang tư tưởng, đạo lí cần bàn luận
Tùy theo yêu cầu đề bài mà có thể có những cách giải thích khác nhau:
+ Giải thích khái niệm, trên cơ sở đó giải thích ý nghĩa, nội dung vấn đề.

+ Giải thích nghĩa đen của từ ngữ, rồi suy luận ra nghĩa bóng, trên cơ sở đó
giải thích ý nghĩa, nội dung vấn đề.
+ Giải thích mệnh đề, hình ảnh trong câu nói, trên cơ sở đó xác định nội dung, ý
nghĩa của vấn đề mà câu nói đề cập.
(Bước kết thúc của thao tác giải thích là rút ra được ý nghĩa của luận đề)
- Liên hệ thực tế để giải thích, chứng minh những mặt đúng/sai của tư
tưởng, đạo lí cần bàn luận
Bản chất của thao tác này là giảng giải nghĩa lí của vấn đề được đặt ra để
làm sáng tỏ bản chất của vấn đề. Phần này thực chất là trả lời câu hỏi: Tại sao?
Vấn đề được biểu hiện như thế nào?Làm thế nào?
- Bàn luận, đánh giá (bàn bạc, mở rộng, đề xuất ý kiến…)
+ Đánh giá vấn đề: Nêu ý nghĩa của vấn đề, mức độ đúng – sai, đóng góp –
hạn chế của vấn đề.
+ Từ sự đánh giá trên, rút ra bài học kinh nghiệm trong cuộc sống cũng như
trong học tập, trong nhận thức cũng như trong tư tưởng, tình cảm đối với bản
thân.
+ Đề xuất phương châm đúng đắn…
* Kết bài:
- Khẳng định chung về tư tưởng, đạo lí đã bàn luận ở thân bài.
- Rút ra bài học cho bản thân, bài học nhận thức và hành động.
Bước thứ ba: viết thành một bài nghị luận hoàn chỉnh sau khi đã lập dàn
ý khái quát. Khi viết bài cần lưu ý:
- Phải biết vận dụng kết hợp các thao tác lập luận trong bài văn: giải thích,
phân tích, chứng minh, so sánh, bác bỏ, bình luận… Trước một đề bài cụ thể, cần
suy nghĩ lựa chọn: Nên sử dụng các thao tác lập luận nào? Sắp xếp trình tự các
thao tác ra sao?
- Để bài văn có sức thuyết phục, cần sử dụng một số phương thức biểu đạt
như biểu cảm, tự sự, miêu tả, thuyết minh… hỗ trợ cho phương thức nghị luận
chính.
- Đặc biệt giữa các phần và giữa các luận điểm, các đoạn trong phần thân

bài phải có sự liên kết chặt chẽ với nhau. Để làm được như vậy, cần phải sử dụng
những từ ngữ, những câu văn để chuyển ý. Câu chuyển ý thường ở đầu đoạn văn
có chức năng liên kết với ý ở đoạn văn trước đó và mở ra ý mới trong đoạn văn
tiếp theo.
- Triển khai bài viết theo hệ thống luận điểm, luận cứ, luận chứng đã xây
dựng (theo dàn ý). Phải bảo đảm tính cân đối giữa ba phần mở bài, thân bài, kết
bài trong toàn bộ bài văn cũng như giữa các luận điểm ở phần thân bài, tránh
trường hợp viết phần “mở bài, thân bài” quá nhiều, thiếu thời gian để viết phần
“kết bài”.

6


- Đặc biệt phải chú ý về thời gian dành cho câu nghị luận xã hội. Thông
thường học sinh chỉ nên viết câu này trong 30-40 phút/150 phút của bài thi. Tuyệt
đối tránh trường hợp viết quá dài dòng, lan man mà không còn nhiều thời gian để
làm các câu hỏi khác.
- Một bài nghị luận xã hội thường có yêu cầu về số lượng câu chữ nên cần
phân phối lượng thời gian làm bài sao cho phù hợp, tránh viết dài dòng, sa vào kể
lể, giải thích vấn đề không cần thiết. Trên cơ sở dàn ý, cần luyện cách viết và trình
bày sao cho ngắn gọn, mạch lạc, dễ hiểu và có tính thuyết phục cao.
Bước thứ tư: Đọc lại và sửa chữa để hoàn chỉnh bài viết
Thông thường khi làm bài học sinh hay bỏ qua bước này. Nguyên nhân có
thể do thời gian không đủ, cũng có thể do các em không coi trọng. Thực tế đây là
bước cuối cùng khi viết một bài văn, cũng là bước hết sức quan trọng. Bởi khi đọc
lại bài làm, học sinh có thể sửa những lỗi về dùng từ, đặt câu, diễn đạt mà mình
vô tình mắc phải trong khi viết; cũng có thể phát hiện ra ý thiếu mình lỡ bỏ quên
để bổ sung.
3.2.2. Cách làm cụ thể với từng dạng bài nghị luận về vấn đề tư tưởng,
đạo lí thông qua luận đề.

a. Dạng nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua một luận đề.
a.1. Yêu cầu chung khi làm dạng bài nghị luận về một vấn đề tư tưởng,
đạo lí thông qua một luận đề:
* Học sinh cần đọc kĩ nội dung của luận đề đã cho để xác định đúng vấn đề
bàn luận, bởi có luận đề có thể có một hoặc nhiều vấn đề cần bàn luận. Ví dụ như
vấn đề bàn luận: Quà tặng cuộc sống em đã nhận được từ câu chuyện sau:
Câu chuyện về Chim Én và Dế Mèn
Mùa xuân đất trời đẹp, Dế Mèn thơ thẩn ở cửa hang, hai con Chim Én thấy
tội nghiệp bèn rủ dế mèn dạo chơi trên trời. Mèn hốt hoảng. Nhưng sáng kiến của
Chim Én đưa ra rất giản dị: hai Chim Én ngậm hại đầu của một cọng cỏ khô,
Mèn ngậm vào giữa. Thế là cả ba cùng bay lên. Mây nồng nàn, trời đất gợi cảm,
cỏ hoa vui tươi. Dế Mèn say sưa. Sau một hồi lâu miên man. Mèn ta chợt nghĩ
bụng, ơ hay việc gì phải ta phải gánh hai con Én này trên vai cho mệt nhỉ. Sao ta
không quẳng gánh nợ này đi để dạo chơi một mình có sướng hơn không? Nghĩ là
làm, Mèn há mồm ra. Và nó rơi vèo xuống đất như một chiếc lá lìa cành.
(Theo Đoàn Công Lê Huy trong mục Trò chuyện đầu tuần - báo Hoa Học Trò)
Câu chuyện “Chim Én và Dế Mèn” ngắn gọn, dồn nén trong vài dòng ngắn
ngủi nhưng lại chứa đựng rất nhiều bài học nhân sinh lớn. Mỗi người đều học
được những bài học nhân sinh từ câu chuyện:
- Đó có thể là câu chuyện về sự hợp tác và chia sẻ: nếu biết hợp tác, chia
sẻ tất cả mọi người sẽ cùng có lợi.
- Đó có thể là câu chuyện về giá trị cuộc sống: biết trân trọng những gì
mình đang có thì sẽ cảm nhận được giá trị đích thực của cuộc sống. Những người
không biết quý trọng những gì mình đang có sẽ không bao giờ hạnh phúc, thậm
chí bất hạnh. Bởi vậy hạnh phúc là tuỳ thuộc vào chính ta.

7


- Đó có thể là câu chuyện về niềm tin: Lòng tốt là đáng quý nhưng lòng tin

còn đáng quý hơn, chúng ta cần phải tin tưởng nhau để cuộc sống thoải mái, nhẹ
nhàng hơn.
- Đó cũng có thể là bài học về cách nhìn, cách cảm nhận: với cái nhìn
thiển cận, hời hợt ta sẽ không phát hiện đúng bản chất cuộc sống dẫn đến những
quyết định sai lầm.
- Đó cũng có thể là bài học về cho và nhận mà cả cho và nhận luôn luôn
chuyển hóa: tưởng rằng cho đi nhưng lại được nhận lại và ngược lại…
Điều quan trọng không phải là những thứ ta mang theo bên mình, mà là những gì
ta đã đóng góp cho cuộc sống. Hãy quan tâm đến mọi người và tận hưởng cuộc
sống, ta sẽ thấy cuộc sống có ý nghĩa hơn.
Như vậy, khi làm bài học sinh cần chú ý đến tính đa nghĩa của luận đề để
đưa ra những lí giải hợp lí, thuyết phục.
* Trong quá trình bàn luận, cần chú ý bàn sâu vấn đề bàn luận thông qua
luận đề, không sa vào phân tích nội dung của luận đề, phải nhận ra và bàn luận
được những mặt đúng hoặc chưa đúng, mặt tích cực hay tiêu cực mà luận đề đưa
ra.
* Dàn ý chung của dạng bài nghị luận về vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua
một luận đề:
- Mở bài:
+ Dẫn dắt, giới thiệu vấn đề bàn luận
+ Trích dẫn luận đề mang tư tưởng, đạo lí.
- Thân bài:
+ Giải thích khái niệm (nếu có); giải thích ngắn gọn ý nghĩa của luận đề
mang tư tưởng, đạo lí.
+ Liên hệ thực tế để giải thích, chứng minh ý nghĩa của vấn đề được đặt ra
thông qua luận đề.
+ Bàn luận, mở rộng: chú ý đánh giá mặt tích cực và tiêu cực (nếu có) của
vấn đề; đưa ra bài học liên hệ thực tế, bản thân.
- Kết bài: khẳng định ý nghĩa của vấn đề cần bàn luận.
a.2. Yêu cầu cụ thể với từng kiểu luận đề:

* Luận đề là một câu ca dao, tục ngữ: yêu cầu học sinh đọc kĩ câu ca dao,
tục ngữ đã cho; giải thích ý nghĩa của câu ca dao, tục ngữ bằng việc giải thích
nghĩa đen, nghĩa bóng của các từ ngữ hoặc ý nghĩa của những hình ảnh so sánh, ẩn
dụ trong câu rồi giải thích nghĩa của cả câu (cũng là nội dung vấn đề tư tưởng, đạo
lí cần bàn luận). Liên hệ với những câu ca dao, tục ngữ có nội dung tương tự hoặc
tương phản với câu đã cho. Từ đó học sinh xác định vấn đề cần bàn luận và tiến
hành bàn luận theo các bước của bài văn nghị luận về vấn đề tư tưỏng, đạo lí
thông qua một luận đề.
Ví dụ: Dân gian ta có câu tục ngữ: Gần mực thì đen, gần đèn thì rạng.
Nhưng có người lại bảo: Gần mực chưa chắc đã đen, gần đèn chưa chắc đã rạng.
Suy nghĩ của em về vấn đề trên như thế nào?
Gợi ý cách làm bài:

8


- Hc sinh c k cõu tc ng, chỳ ý gii thớch ngha en, ngha búng ca
cỏc t ng trng tõm: mc - en, ốn rng. T ú tỡm ra vn bn lun.
- Liờn h thc t gii thớch, chng minh:
+ Vỡ sao mụi trng sng li tỏc ng n vic hỡnh thnh nhõn cỏch con
ngi?
+ Chng minh: Gn mc thỡ en, gn ốn thỡ rng?
+ Chng minh: Gn mc cha chc ó en, gn ốn cha chc ó rng?
- Bn lun m rng: ngi ca hoc phờ phỏn nhng cỏch ng x khỏc nhau
ca con ngi trc hon cnh sng.
C th: Học sinh có thể trình bày theo nhiều cách khác nhau
nhng cần đảm bảo các ý cơ bản sau:
- Gii thớch ý ngha cõu tc ng:
+ Mc: cht lng, mu en, dựng vit; gn mc thỡ d b vy bn. Mc
cng l hỡnh nh n d ch nhng mụi trng sng, con ngi xu; sng lõu trong

mụi trng ú con ngi d b nh hng nhng thúi xu.
+ ốn: vt chiu sỏng, gn ốn thỡ c ỏnh sỏng ca nú chiu ri. ốn cng
l hỡnh nh n d ch nhng mụi trng sng tt, nhng con ngi tt; sng trong
mụi trng ú con ngi s hỡnh thnh cho mỡnh nhng thúi quen, tớnh cỏch tt.
-> cõu tc ng khng nh s nh hng ca mụi trng sng n vic hỡnh thnh
nhõn cỏch, tớnh cỏch ca con ngi.
- Liờn h thc t gii thớch, chng minh s nh hng ca mụi trng
sng n vic hỡnh thnh tớnh cỏch, nhõn cỏch con ngi.
+ Vỡ sao mụi trng sng li nh hng n vic hỡnh thnh nhõn cỏch con
ngi?
Con ngi l tng hũa ca nhiu mi quan h xó hi, luụn sng trong
nhiu mụi trng, chu nhiu tỏc ng khỏc nhau t mụi trng, cú tt, cú xu, cú
tớch cc, tiờu cc, vỡ th s chu tỏc ng ca nhiu mi quan h ú.
Con ngi d chu nh hng ca mt quy lut tõm lớ: bt chc.
+ Thc t cuc sng, cú nhiu ngi sng trong mụi trng xu, bờn cnh
nhng ngi xu thỡ d b nhim nhng thúi quen xu. Ngc li, nu c sng
trong mụi trng tt, bờn cnh nhng ngi tt thỡ hc s hc tp c nhiu thúi
quen tt. (Dn chng)
+ Thc t cuc sng cng cú nhiu ngi gn mc m khụng en, gn ốn
m cha rng (dn chng)
-> Mụi trng sng l mt yu t quan trng gúp phn hỡnh thnh nhõn cỏch
con ngi. Nhng iu quyt nh n vic hỡnh thnh nhõn cỏch ca con ngi
li chớnh l ý chớ, ngh lc, bn lnh, nhn thc v hnh ng ca bn thõn mi
ngi.
- Bn lun m rng:
+ Trõn trng nhng con ngi khụng ngi khú, ngi kh, sn sng n vi
nhng mụi trng lm vic cũn nhiu khú khn ci to mụi trng, giỳp
nhng ngi lm l hc lm li cuc i. Trõn trng nhng con ngi bit vt
lờn hon cnh t khng nh giỏ tr bn thõn, khụng l thuc vo hon cnh.

9


+ Phê phán những con người sống cá nhân, ích kỉ, chỉ biết chọn việc nhẹ
nhàng mà không dám đương đầu với khó khăn, thử thách.
+ Liên hệ bản thân: phải biết chọn bạn mà chơi; có nhận thức và hành động
đúng đắn trong nhiều môi trường sống, nhiều mối quan hệ khác nhau trong thực tế
cuộc sống; biết khắc phục hoàn cảnh…
* Luận đề là một câu nói: Yêu cầu học sinh đọc kĩ câu nói, giải thích ý
nghĩa của câu nói bằng cách giải thích ý nghĩa của một số từ ngữ trọng tâm, chú ý
nghĩa đen, nghĩa bóng của các từ ngữ, câu nói. Từ đó học sinh xác định vấn đề cần
bàn luận và tiến hành bàn luận theo các bước của bài văn nghị luận về vấn đề tư
tưỏng, đạo lí thông qua luận đề.
Ví dụ: Bersot nói: “Trong vũ trụ có lắm kỳ quan, nhưng kỳ quan đẹp nhất
là trái tim của người mẹ”.
Ý kiến của em về câu nói trên?
Gợi ý cách làm bài:
- Đề yêu cầu bàn luận về một vấn đề đạo lý – đó là tình cảm thiêng liêng nơi
trái tim người mẹ. Khi làm, học sinh cần chú ý các từ ngữ trọng tâm trong câu nói
như: kì quan, kì quan đẹp nhất, trái tim người mẹ để hiểu ý nghĩa của câu nói.
- Liên hệ thực tế để chứng minh trái tim người mẹ là kì quan đẹp nhất.
-> Khẳng định ý nghĩa của câu nói.
- Bàn luận, mở rộng: Thực tế có phải người mẹ nào cũng là kì quan đẹp
nhất? Câu nói đem đến cho mỗi người những bài học?
Cụ thể: Học sinh có thể cảm nhận và trình bày nhiều cách khác nhau, nhưng
yêu cầu phải nêu cho được những ý cơ bản sau:
- Giải thích nội dung câu nói của Bersot:
+ kỳ quan: là cảnh đẹp tự nhiên, một công trình kiến trúc đẹp đến mức kỳ
diệu hiếm thấy.
+ Bersot nói: “trong vũ trụ có lắm kỳ quan” có nghĩa cái đẹp đến mức kỳ

diệu hiếm thấy (ở những công trình kiến trúc hay cảnh vật tự nhiên) là không ít,
nhưng kỳ quan đẹp nhất là trái tim người mẹ - là tấm lòng yêu thương, che chở
của mẹ.
- Liên hệ thực tế để chứng minh trái tim, tấm lòng người mẹ là kì quan đẹp
nhất.
+ Trái tim người mẹ ở đây là tình cảm của mẹ dành cho con. Đó là tình yêu
thiêng liêng nhất không gì có thể sánh được (học sinh có thể liên hệ với thực tế để
nói về đức hi sinh của mẹ suốt đời cho con).
Mẹ là người mang nặng, đẻ đau, sinh con ra, ban cho con hình hài, ban cho
con sự sống để con có mặt trên cuộc đời này. Từ đó, biết bao niềm vui, niềm hạnh
phúc, cả những đắng cay của cuộc đời mẹ đều gắn bó với con.
Mẹ là người chăm sóc, lo lắng, hy sinh cả cuộc đời vì con, từ lúc con còn
tuổi ấu thơ cho đến khi khôn lớn, trưởng thành:
Tuổi ấu thơ: mẹ nuôi con bằng dòng sữa ngọt ngào, bằng lời ru êm đềm,
chăm sóc cho con từng bữa ăn, giấc ngủ, lo lắng cho con những lúc con ốm đau…
Con lớn lên, đi học: mẹ là người thức khuya dậy sớm, chăm chút con, theo
dõi từng bước trưởng thành của con. Mẹ dạy con những bài học đường đời đầu
10


tiên, lắng nghe niềm tâm sự, những niềm vui và cả những băn khoăn, lo lắng của
con. Mẹ là người bạn để con tin cậy, chia sẻ.
Con trưởng thành: mẹ vẫn luôn dõi theo, chờ đợi, tin tưởng vào những
thành công, niềm hạnh phúc của con. Mẹ là bến đỗ bình yên đón đợi con sau
những bão giông, va vấp của cuộc đời, giúp con vượt lên cuộc sống để con sống
tốt hơn, có ý nghĩa hơn.
Tình yêu thương, tấm lòng người mẹ là điểm tựa tinh thần vững chắc cho
mỗi đứa con trong suốt hành trình dài rộng của cuộc đời, bởi “ Dẫu khi tắt nghỉ
cuộc đời – Trái tim mẹ giữa đất trời còn yêu” và cũng bởi “ Con dù lớn vẫn là con
của mẹ - Đi hết đời lòng mẹ vẫn theo con” ( Chế Lan Viên )

+ Câu nói của Bersot có ý nghĩa sâu sắc:
Mọi kì quan dù đẹp đến đâu cũng có giới hạn nhất định về không gian, thời
gian nhưng tình cảm, tấm lòng, sự hy sinh của người mẹ dành cho con là vô cùng,
vô tận không gì có thể đo, đếm được.
Đến với những kì quan, chúng ta được chiêm ngưỡng, thán phục trước vẻ
đẹp kì diệu của nó, còn đến với trái tim người mẹ con được yêu thương, che chở,
nâng đỡ để khôn lớn, trưởng thành.
- Bàn luận, mở rộng :
+ Trong thực tế, người mẹ nào cũng luôn yêu thương con mình. Bởi lẽ,
những đứa con chính là món quà vô giá mà Thượng đế ban tặng cho họ.Nhưng
không phải người con nào cũng hiểu được sự thiêng liêng vô giá từ tình thương
của mẹ.
+ Tuy nhiên, trong thực tế cũng có những bà mẹ bỏ rơi con cái của mình từ
khi mới sinh ra, hoặc vì một ham muốn tầm thường, thấp kém nào đó mà lợi dụng
con cái của mình – nhưng đó là hiện tượng cá biệt cần phê phán.
+ Câu nói của Bersot là lời khẳng định và ngợi ca, tôn vinh sự cao đẹp của
tình mẹ. Thức tỉnh những người làm con nào còn vô tâm, bất hiếu với bậc sinh
thành ra mình…
+ Liên hệ bản thân: Chúng ta cần phải có những suy nghĩ, tình cảm, trách
nhiệm đúng mực của mình để đáp lại tình cảm thiêng liêng của mẹ đã dành cho
con
* Luận đề là một đoạn thơ, bài thơ, lời bài hát: Yêu cầu học sinh đọc kĩ
đoạn thơ, bài thơ, lời bài hát đã cho; hiểu nội dung (ý nghĩa) của đoạn thơ, bài thơ,
lời bài hát. Từ đó xác định vấn đề bàn luận được gửi gắm qua đoạn thơ, bài thơ,
lời bài hát và tiến hành bàn luận theo các bước của bài văn nghị luận về vấn đề tư
tưỏng, đạo lí thông qua một luận đề.
Ví dụ:
“ ...Quê hương mỗi người chỉ một
Như là chỉ một mẹ thôi...”
Từ ý thơ trên, em hãy viết một bài văn nghị luận (khoảng 01 trang) bày tỏ

suy nghĩ của mình về quê hương.
Gợi ý cách làm:
- Học sinh cần đọc đoạn thơ, hiểu ý thơ qua việc giải thích ý nghĩa của cách
diễn đạt quê hương là mẹ.
11


- Liên hệ thực tế để khẳng định vai trò của quê hương trong cuộc đời mỗi
con người.
- Bàn luận, mở rộng: thái độ đối với những cách ứng xử khác nhau của con
người đối với quê hương ; bài học nhận thức, hành động của bản thân.
Cụ thể: Học sinh có thể cảm nhận và trình bày nhiều cách khác nhau, nhưng
yêu cầu phải nêu cho được những ý cơ bản sau:
- Giải thích ý thơ:
+ Cách so sánh độc đáo, thú vị: quê hương là mẹ.
+ Qua cách so sánh, nhà thơ khẳng định tình cảm gắn bó của con người với
quê hương.
- Liên hệ thực tế để bàn luận
+ Lời thơ mộc mạc, giản dị nhưng chứa đựng những tình cảm chân thành,
sâu sắc của tác giả đối với quê hương: tình cảm với quê hương là tình cảm tự
nhiên mang giá trị nhân bản, thuần khiết trong tâm hồn mỗi con người.
+ Quê hương chính là nguồn cội, nơi chôn nhau cắt rốn, nơi gắn bó, nuôi
dưỡng sự sống, đặc biệt là đời sống tâm hồn của mỗi người. Quê hương là bến đỗ
bình yên, là điểm tựa tinh thần của con người trong cuộc sống. Dù đi đâu, ở đâu
hãy luôn nhớ về nguồn cội.
+ Đặt tình cảm với quê hương trong quan hệ với tình yêu đất nước, hướng
về quê hương không có nghĩa chỉ hướng về mảnh đất nơi mình sinh ra mà phải
biết hướng tới tình cảm lớn lao, thiêng liêng bao trùm là Tổ quốc, là Đất nước để
Tình yêu làm đất lạ hóa quê hương.
- Bàn luận, mở rộng:

+ Trân trọng những con người luôn gắn bó, hy sinh, cống hiến cho quê
hương, đất nước.
+ Có thái độ phê phán trước những hành vi suy nghĩ chưa tích cực về quê
hương: chê quê hương nghèo khó lạc hậu....
+ Bài học nhận thức và hành động
Có nhận thức đúng đắn về tình cảm với quê hương
Có ý thức tu dưỡng, học tập, phấn đấu xây dựng quê hương
* Luận đề là một câu văn, đoạn văn: Yêu cầu học sinh đọc kĩ và hiểu
được nội dung của câu văn, đoạn văn đó (đặt trong tác phẩm, gắn với nhân vật).
Nếu là câu văn, cần chú ý đến nghĩa của các từ ngữ trọng tâm, có liên quan đến
việc diễn đạt nội dung vấn đề bàn luận. Nếu là đoạn văn, cần chú ý đến những câu
văn liên quan đến vấn đề bàn luận theo yêu cầu của đề bài.
Ví dụ :
Nam Cao từng viết trong tác phẩm Lão Hạc :
Đối với những người ở quanh ta, nếu ta không cố tìm mà hiểu họ, thì ta chỉ
thấy họ gàn dở, ngu ngốc, bần tiện, xấu xa, bỉ ổi…toàn những cớ để cho ta tàn
nhẫn; không bao giờ ta thấy học là những người đáng thương; không bao giờ ta
thương.
Hãy trình bày suy nghĩ của em về bài học cuộc sống được nhà văn ngầm đề
xuất qua ý kiến trên.
Gợi ý cách làm bài:
12


- Học sinh đọc kĩ câu văn trong truyện ngắn Lão Hạc là lời tâm sự, suy
ngẫm của ông giáo về cách nhìn nhận, đánh giá về con người, về cuộc đời. Chú ý
cách diễn đạt của nhà văn : nếu … thì, không bao giờ … không bao giờ…
- Liên hệ thực tế để giải thích, chứng minh: vì sao khi đánh giá người khác
phải khách quan, toàn diện; phải nhìn nhận, đánh giá họ bằng tình yêu thương, sự
cảm thông ? Từ đó, thấy được sự sâu sắc của nhà văn trong cách nhìn nhận, đánh

giá con người.
- Bàn luận, mở rộng: Thái độ trước cách nhìn nhận, đánh giá người khác
chưa đúng, bài học liên hệ bản thân.
Cụ thể: Học sinh có thể cảm nhận và trình bày nhiều cách khác nhau, nhưng
yêu cầu phải nêu cho được những ý cơ bản sau:
- Giải thích ý nghĩa câu nói: Câu văn đang ngầm đặt vấn đề: nếu cố tìm thì
sẽ hiểu, sẽ không thấy họ gàn dở, ngu ngốc, bần tiện , xấu xa, bỉ ổi, … ta sẽ không
tàn nhẫn, sẽ thấy họ là những người đáng thương, sẽ thương họ.
-> Bài học: Cách nhìn nhận, đánh giá con người phải toàn diện, khách quan, nhìn
họ bằng lòng tin, tình yêu thương và sự trân trọng ta mới có thể thấy hết được vẻ
đẹp tiềm ẩn của họ.
- Liên hệ thực tế để bàn luận :
+ Vì sao phải nhìn nhận, đánh giá con người một cách toàn diện, khách
quan ?
Bản chất, vẻ đẹp của mỗi người được thể hiện ở cả hình thức bên ngoài
cũng như những suy nghĩ, cảm nhận bên trong tâm hồn họ. Vì vậy, nếu chỉ căn cứ
vào hình thức bên ngoài thì khó có thể nhìn nhận, đánh giá chính xác về họ.
Nếu không hiểu rõ bản chất bên trong của đối tượng ta thường có xu hướng
đánh giá thấp hay gán cho đối tượng những định kiến lệch lạc, từ đó mà sống và
ứng xử với họ thiếu sự cảm thông, sẻ chia.
Khi đánh giá người khác mà chúng ta còn đưa những định kiến cá nhân,
những suy nghĩ hẹp hòi sẽ làm sai lệch những đánh giá về họ.
+ Vì sao cần phải nhìn nhận, đánh giá con người từ lòng tin, tình yêu
thương và sự trân trọng, cảm thông ?
Nhìn nhận, đánh giá người khác bằng tình thương, lòng tin sẽ giúp mỗi
người co sự cảm thông, thấu hiểu, có ý thức tìm để hiểu họ ; từ đó hiểu được việc
họ làm, khám phá và trân trọng vẻ đẹp tâm hồn họ.
Nhìn con người bằng tình thương thì ta sẽ thấy họ đáng thương, sẽ thương
họ.
Tạo mối quan hệ thân thiết, gắn bó giữa con người với con người.

- Bàn luận, mở rộng.
+ Câu nói của Nam Cao là hoàn toàn đúng đắn, thể hiện được cái nhìn sâu
sắc của nhà văn về con người, về cuộc đời: khi không có tấm lòng, không có ý
thức tìm hiểu quan tâm đến mọi người xung quanh, không cảm thông với họ thì ta
chỉ thấy được những biểu hiện bên ngoài, thường là cái hạn chế, tệ hại. Cũng
chính vì thế đã giúp cho ông khám phá và phản ánh được cuộc đời, số phận cũng
như vẻ đẹp của con người đặc biệt là người nông dân trước cách mạng.

13


+ Phờ phỏn mt b phn khụng nh trong xó hi ch nhỡn nhn, ỏnh giỏ con
ngi da vo hỡnh thc bờn ngoi hoc cú nhng nh kin cỏ nhõn
+ Bi hc: Trong cuc sng, mi ngi phi luụn nhỡn nhn con ngi v s
vic mt cỏch khỏch quan, ton din gn vi tng hon cnh c th; tuyt i
khụng nhng nh kin cỏ nhõn ớch k, hp hũi lm sai lch nhng ỏnh giỏ ca
bn thõn; phi bit sng vỡ nhau, sng bng tt c tm lũng yờu thng, trõn trng
ngi khỏc thỡ cuc i riờng ca mi ngi cng nh cuc sng chung ca ton
xó hi mi thc s cú giỏ tr.
* Lun l mt mu chuyn: Yờu cu hc sinh c k cõu chuyn, xỏc
nh s vic c k trong cõu chuyn l gỡ? Liờn quan n nhõn vt no? Qua cỏc
s vic, nhõn vt ú, tỏc gi mun gi gm nhng thụng ip gỡ?
Vớ d 1:
Có một nhà xã hội học trong khi đi thực tế cho đề tài của
mình sắp viết thì gặp một trờng hợp khá thú vị:
Anh A và anh B đều có ngời cha nghiện ngập và vũ phu.
Sau này anh A trở thành một chàng trai luôn đi đầu trong công
tác phòng chống tệ nạn xã hội và bạo lực gia đình. Anh B thì lại
là một phiên bản của cha anh. Nhà xã hội học đã đặt cùng một
câu hỏi cho hai ngời: Điều gì khiến anh trở nên nh thế?

Và nhà xã hội học đã nhận đợc cùng một câu trả lời: Có
một ngời cha nh thế nên tôi phải nh thế .
Hãy viết một bài văn ngắn trình bày những suy nghĩ của
em về ý nghĩa, bài học rút ra từ câu chuyện trên.
Gi ý cỏch lm bi:
- Phõn tớch ngn gn hoc nờu vn tt ni dung cõu chuyn t ú, khỏi
quỏt chớnh xỏc vn xó hi cn ngh lun.
- Liờn h thc t gii thớch, chng minh vn bn lun c t ra qua
cõu chuyn.
- Bn lun, m rng: bn lun v tớnh hai mt ca vn ngh lun qua cõu
chuyn Rỳt ra bi hc cho bn thõn
C th: Học sinh có thể trình bày theo nhiều cách khác nhau
nhng cần đảm bảo các ý cơ bản sau:
- ý nghĩa câu chuyện: Câu chuyện ngắn gọn nhng ngời
kể đã dồn nén một vấn đề lớn, để lại nhiều suy ngẫm cho ngời
đọc về những yếu tố làm nên nhân cách con ngời: Hai ngời
thanh niên có cùng một hoàn cảnh: sinh ra trong một gia đình có
ngời cha nghiện ngập, vũ phu nhng mỗi ngời lại có một lối sống,
nhân cách khác nhau. Vì sao lại nh vậy? Vậy sự hình thành
nhân cách của bản thân mỗi ngời phụ thuộc vào những yếu tố
nào?
- Liên hệ thực tế để bàn luận và chứng minh:
+ Từ hoàn cảnh và kết cục của hai con ngời, nhà xã hội học
cùng đặt ra một câu hỏi: Điều gì khiến anh trở nên nh thế?
và cùng nhận đợc một câu trả lời: Có một ngời cha nh thế nên
14


tôi phải nh thế ? Thật thú vị, cùng một câu trả lời nhng nội hàm
lại khác nhau, ứng với nhận thức, bản lĩnh và lòng tự trọng của

mỗi ngời.
+ Anh A luôn đi đầu trong công tác phòng chống tệ nạn xã
hội và bạo lực gia đình bởi chính anh đã nhận thức đợc hành
động của ngời cha là xấu xa, ích kỉ. Hành động ấy vừa huỷ
hoại nhân cách con ngời, vừa xâm phạm đến quyền con ngời và
đạo đức gia đình, xã hội. Lối sống đó của ngời cha chỉ đem lại
bất hạnh cho vợ con, gia đình; bị mọi ngời lên án, khinh ghét, xa
lánh và ảnh hởng đến sự phát triển của xã hội. Anh không muốn
trở thành bản sao của ngời cha bởi anh đã thấu hiểu đợc tất cả
những điều đó và có thể anh không muốn là gơng xấu cho con
mình sau này. Vì vậy, anh A đã kiên quyết chống lại và chọn lối
đi đúng đắn cho riêng mình.
Nh vậy, nhân cách của anh không phụ thuộc vào hoàn
cảnh nghiệt ngã của gia đình mà phụ thuộc vào chính ý thức, ý
chí và nghị lực, bản lĩnh của anh. Anh đã chứng tỏ chân lí
dân gian: Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn
+ Anh B không những không nhận thức đợc nh anh A mà còn
dẫm chân lên vào con đờng sa ngã của cha mình đã đi. Anh sa
vào đó trớc hết vì lòng thù hận và ích kỉ. Anh trả thù ngời cha
bằng hành động đổ thêm dầu vào lửa. Anh không hiểu nh
thế sẽ làm tổn hại tình yêu thơng, hạnh phúc, kinh tế gia đình.
Anh đã tự huỷ hoại nhân cách bản thân và trở thành gánh nặng
cho gia đình, xã hội. Hành động và việc làm của anh đã chứng
minh điều mà ông cha ta đã đúc kết: cha nào con nấy, rau
nào sâu ấy, gần mực thì đen
Nh vậy, cả hai trờng hợp đã cho ngời đọc một nhận thức:
một trong những yếu tố cơ bản, quan trọng hình thành nên
tính cách con ngời là gia đình. Sự làm gơng giáo dục của gia
đình đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát
triển tính cách, nhân cách của con cái. Tuy nhiên, gia đình

cũng chỉ là một yếu tố nền tảng, điều quan trọng là ý thức, sự
tự nhận thức và bản lĩnh của mỗi ngời.
- Bài học liên hệ:
+ Cuộc sống càng hiện đại càng phức tạp, càng nảy sinh
nhiều tệ nạn, thói quen xấu. Vì vậy, mỗi ngời cần tự trang bị
cho mình sự tự nhận thức, ý chí, nghị lực để sáng suốt lựa
chọn cho mình một lối đi sáng; đặc biệt là khi rơi vào tình
huống khó khăn, bất hạnh thì càng cần phải tỉnh táo để vợt
qua, khẳng định mình.
+ Nhân cách của mỗi cá nhân góp phần làm nên nhân
cách của xã hội. Vì vậy, mỗi ngời cần có ý thức hoàn thiện nhân
cách của mình để góp phần xây dựng cuộc sống của xã hội.
15


Vớ d 2: Bi hc giỏo dc m em nhn c t cõu chuyn di õy:
Ngn giú v cõy si
Mt ngn giú d di bng qua khu rng gi. Nú ngo ngh thi tung tt c
cỏc sinh vt trong rng, cun phng nhng ỏm lỏ, qut gy cỏc cnh cõy. Nú
mun mi cõy ci u phi ngó rp trc sc mnh ca mỡnh. Riờng mt cõy si
gi vn ng hiờn ngang, khụng b khut phc trc ngn giú hung hng. Nh b
thỏch thc ngn giú lng ln, iờn cung lt tung khu rng mt ln na. Cõy si
vn bỏm cht t, im lng chu ng cn gin d ca ngn giú v khụng h gc
ngó. Ngn giú mi mt nh u hng v hi:
- Cõy si kia! Lm sao ngi cú th ng vng nh th?
Cõy si t tn tr li:
- Tụi bit sc mnh ca ụng cú th b gy ht cỏc nhỏnh cõy ca tụi, cun
sch ỏm lỏ ca tụi v lm thõn tụi lay ng. Nhng ụng s khụng bao gi qut
ngó c tụi. Bi tụi cú nhng nhỏnh r vn di, bỏm sõu vo lũng t. ú
chớnh l sc mnh sõu thm nht ca tụi. Nhng tụi cng phi cm n ụng ngn

giú ! Chớnh cn iờn cung ca ụng ó giỳp tụi chng t c kh nng chu
ng v sc mnh ca mỡnh.
(Theo: Ht ging tõm hn - ng bao gi t b c m, NXB Tng hp
TP H Chớ Minh, 2011)
Yêu cầu về kiến thức: Học sinh có thể trình bày theo nhiều
cách khác nhau nhng cần đảm bảo các ý cơ bản sau:
- Hiu ni dung, ý ngha cõu chuyn.
+ Ngn giú: Hỡnh nh tng trng cho nhng khú khn, th thỏch, nhng
nghch cnh trong cuc sng.
+ Cõy si: Hỡnh nh tng trng cho lũng dng cm, dỏm i u, khụng
gc ngó trc hon cnh
+ í ngha cõu chuyn: Trong cuc sng con ngi cn cú lũng dng cm, t
tin, ngh lc v bn lnh vng vng trc nhng khú khn, tr ngi ca cuc sng.
- Bi hc giỏo dc t cõu chuyn.
+ Cuc sng luụn n cha muụn vn tr ngi, khú khn v thỏch thc nu
con ngi khụng cú lũng dng cm, s t tin i mt s d i n tht bi (Mt
ngn giú d di bng qua khu rng gi. Nú ngo ngh thi tung tt c cỏc sinh
vt trong rng, cun phng nhng ỏm lỏ, qut gy cỏc cnh cõy)
+ Mun thnh cụng trong cuc sng, con ngi phi cú nim tin vo bn
thõn, phi tụi luyn cho mỡnh ý chớ v khỏt vng vn lờn chin thng nghch
cnh. (Tụi cú nhng nhỏnh r vn di, bỏm sõu vo lũng t. ú chớnh l sc
mnh sõu thm nht ca tụi)
- Bn lun v bi hc giỏo dc ca cõu chuyn:
+ Khụng nờn tuyt vng, bi quan, chỏn nn trc hon cnh m phi luụn
t tin, bỡnh tnh tỡm ra cỏc gii phỏp cn thit nhm vt qua cỏc khú khn, th
thỏch ca cuc sng.
+ Bit t rốn luyn, tu dng bn thõn luụn cú mt bn lnh kiờn cng
trc hon cnh v cng phi bit lờn ỏn, phờ phỏn nhng ngi cú hnh ng v
thỏi buụng xuụi, thiu ngh lc.
16

b. Dạng nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí thông qua nhiều luận
đề.
b.1. Yêu cầu chung khi làm dạng bài nghị luận về một vấn đề tư tưởng,
đạo lí thông qua nhiều luận đề:
* Nội dung của các luận đề có thể có điểm tương đồng hoặc khác nhau hoặc
vừa có điểm tương đồng vừa có điểm khác nhau. Vì vậy, với dạng bài này yêu cầu
học sinh cần đọc kĩ các luận đề, giải thích ngắn gọn nội dung ( ý nghĩa) của từng
luận đề để tìm ra các vấn đề bàn luận. Xem xét mối quan hệ giữa các luận đề, có
điểm nào chung, thống nhất; có điểm nào riêng, khác biệt trong tư tưởng của các
luận đề; vì sao có điểm chung và riêng đó.
* Dàn ý cơ bản của dạng bài này:
- Mở bài: Dẫn dắt giới thiệu vấn đề bàn luận, trích dẫn các luận đề.
- Thân bài:
+ Giải thích nội dung (ý nghĩa) của từng luận đề. Nhận xét về mối quan hệ
của các luận đề.
+ Liên hệ thực tế để giải thích, chứng minh ý nghĩa của các luận đề (trình
bày suy nghĩ, quan điểm). Học sinh có thế trình bày theo hai cách:
Cách 1: Bàn luận từng vấn đề được đặt ra ở mỗi luận đề, đánh giá điểm
tương đồng hay tương phản, mặt tích cực hay tiêu cực giữa các luận đề; giải thích
vì sao lại như thế.
Cách 2: Bàn luận điểm chung, điểm riêng trong tư tưởng, quan điểm của
các luận đề; giải thích vì sao lại có những điểm chung và riêng đó.
+ Liên hệ, mở rộng (Bài học nhận thức và hành động):
Khẳng định mặt tích cực, phê phán mặt tiêu cực của các vấn đề đặt ra trong các
luận đề. Rút ra bài học liên hệ thực tế, bản thân.
- Kết bài: Khẳng định ý nghĩa của vấn đề bàn luận từ các ý kiến đã cho.
b.2. Ví dụ:
Ví dụ 1: Ngạn ngữ có câu: Cuộc đời ngắn ngủi không cho phép ta ước

vọng quá nhiều. Nhà văn Nga M.Pris-vin lại cho rằng: Phải ước mơ nhiều hơn
nữa, phải thiết tha hơn nữa để biến tương lai thành hiện tại.
Trình bày suy nghĩ của em về những quan niệm trên.
Gợi ý cách làm bài:
- Học sinh đọc kĩ và giải thích ý nghĩa từng ý kiến; chú ý nghĩa của các từ
ngữ: cuộc đời ngắn ngủi, ước vọng quá nhiều; cách diễn đạt theo cấu trúc tăng tiến
ở ý kiến thứ hai: Phải ước mơ nhiều hơn nữa, phải thiết tha hơn nữa. Từ việc giải
thích ý nghĩa của hai ý kiến, học sinh tìm ra được mối liên hệ giữa hai ý kiến đó.
- Liên hệ thực tế để bàn luận: Thấy được sự đúng đắn, tính hợp lí của hai ý
kiến; bổ sung những phương diện chưa đầy đủ trong mỗi ý kiến; Hiểu được mối
quan hệ của hai ý kiến.
- Bàn luận, mở rộng: bày tỏ thái độ trước cách ứng xử của mỗi người về ước
mơ của bản thân; bài học liên hệ bản thân.
Cụ thể: Trình bày suy nghĩ về vấn đề được đề cập trong hai câu nói:
* Giải thích ý kiến
- Ý kiến thứ nhất:
17


+ Cuộc đời ngắn ngủi: Thời gian con người sống, tồn tại không dài.
+ Ước vọng: Mơ ước, mong muốn, khát vọng
+ Ước vọng quá nhiều: Ước mong quá lớn, quá cao xa, không thực hiện
được sẽ dẫn đến bất hạnh.
Ý cả câu: Vì cuộc đời con người ngắn ngủi nên mỗi người không đủ thời
gian thực hiện nhiều mơ ước, mong muốn, nhất là những mơ ước, mong muốn xa
rời thực tế.
- Ý kiến thứ hai:
+ Phải ước mơ nhiều hơn nữa, phải thiết tha hơn nữa: Cấu trúc tăng tiến,
nhấn mạnh việc con người cần phải biết ước mơ, khát vọng.
+ Tương lai: Những điều chưa đến, con người đang mong chờ.

+ Hiện tại: Những cái đang diễn ra.
Ý cả câu: Con người cần mơ ước nhiều hơn, khao khát mãnh liệt hơn để
biến những điều mơ ước thành hiện thực.
- Hai ý kiến tuy trái ngược nhau song đều đưa ra những lời khuyên bổ ích,
giúp con người có những định hướng đúng đắn trong cuộc sống vốn dĩ nhiều khó
khăn và phức tạp.
* Bàn luận ý kiến
- Nếu không biết mơ ước, không có những ước mơ cao xa, con người không
thể vượt lên thực tại để thực hiện những điều tốt đẹp, kì diệu.
- Tuy nhiên, không phải cứ ước mơ thật nhiều, khát khao mãnh liệt thì tất cả
đều trở thành hiện thực, vì có những ước mơ viễn vông, xa rời thực tế khiến con
người dễ bị rơi vào ảo tưởng, thất vọng.
- Do vậy, cần biết kết hợp giữa ước mơ và thực tại, phải theo đuổi ước mơ
nhưng không được mơ ước viển vông.
* Bài học nhận thức và hành động
- Trong xã hội, có những kẻ sống quá thực dụng, không dám mơ ước và
những kẻ mơ tưởng hão huyền, tất cả đều đáng phê phán.
- Phải có những hành động tích cực để biến ước mơ thành hiện thực, phải nỗ
lực hết mình để thành công.
- Luôn tự tin vào năng lực của bản thân để tránh những biểu hiện của tư
tưởng an phận và mơ ước viễn vông.
Ví dụ 2: Trong Truyện Kiều, nhà thơ Nguyễn Du viết:
Thiện căn ở tại lòng ta
Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài.
Sau này, Bác Hồ lại khẳng định:
Có tài mà không có đức là người vô dụng
Có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó
Suy nghĩ của em về quan điểm trên của hai danh nhân văn hóa.
Gợi ý cách làm bài:
- Học sinh hiểu, giải thích quan điểm về chữ tâm – tài và tài – đức của hai

danh nhân văn hóa ở hai thời đại xã hội khác nhau.

18


- Liên hệ thực tế lịch sử xã hội để bàn về tính đúng đắn trong quan niệm về
cái tâm – tài – đức – những phẩm chất cao quý của con người có giá trị và tầm
quan trọng trong mọi thời đại.
- Liên hệ thực tế hai thời kì xã hội để bàn luận về điểm gặp gỡ và khác nhau
trong quan điểm về cái tâm – tài – đức của hai danh nhân văn hóa, lí giải lí do của
sự khác nhau trong quan điểm của từng tác giả.
Cụ thể: Trình bày suy nghĩ về vấn đề được đề cập trong hai câu nói của
Nguyễn Du và Hồ Chí Minh.
- Giải thích ý nghĩa của hai ý kiến:
+ Chữ tài: tài năng, trí tuệ và năng lực của con người.
+ Chữ tâm: tấm lòng, tâm hồn, đạo đức, nhân cách của con người.
+ Chữ đức: đạo đức, đạo lí, tính nết thể hiện nhân cách con người.
+ Mối quan hệ giữa tâm – tài và tài – đức: Đức là phần tinh túy của tâm và
tâm tỏa sáng cho đức, tâm – đức là những phẩm chất hòa quyện với nhau, không
thể tách rời. Chữ tâm - tài có quan hệ bổ sung cho nhau, trong đó chữ tâm quyết
định tất cả.
- Liên hệ thực tế để bàn luận về hai ý kiến:
+ Điểm gặp gỡ của hai ý kiến: Cả hai danh nhân đều đề cao về chữ tâm và
đức – những phẩm chất cao quý của con người.
+ Điểm khác nhau:
Nguyễn Du quan niệm Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài: ông coi trọng chữ
tâm, có giá trị hơn hẳn chữ tài bởi thời đại mà Nguyễn Du sống thì mọi giá trị của
con người đều bị vùi dập, chà đạp, tài năng của con người không được đề cao.
Những giá trị đạo đức của con người cũng bị hủy hoại vì đồng tiền. Đồng tiền trở
thành thế lực vạn năng, chi phối, lũng đoạn cả một xã hội (Dẫn chứng: Thúy Kiều

– một tuyệt thế giai nhân hội tụ đầy đủ tài - sắc – đức hạnh nhưng bị vùi dập, chà
đạp, trở thành một món hàng trong tay bọn buôn thịt bán người định đoạt vì bọn
chúng “ Trong tay đã sẵn đồng tiền/ Dầu lòng đổi trắng thay đen khó gì” và “Tiền
lưng đã sẵn việc gì chẳng xong”. Vì thế, sống trong xã hội đồng tiền đen bạc đó,
chữ tâm rất cần cho con người để yêu thương, sẻ chia, cảm thông, nâng đỡ nhau.
Với Hồ Chí Minh, chữ tài và đức được Người đặt ngang hàng nhau, bổ
sung cho nhau. Vì, trong thời đại Bác sống thì quyền của con người được đề cao,
trân trọng; mọi người có quyền bình đẳng về mọi mặt, không phân biệt giàu
nghèo, giới tính … Con người có quyền tự do, bình đẳng, được làm chủ cuộc
sống, công việc của mình, được thể hiện và đem tài – đức của mình để bảo vệ và
xây dựng đất nước. Thêm nữa, trong thời đại đất nước đang từng ngày phát triển,
hội nhập với thế giới, mỗi người cần có cả đức và tài để khẳng định mình.
- Bàn luận, mở rộng:
+ Trong xã hội nào thì tâm – tài, đức – tài đều quan trọng bởi tài năng, sự
thông minh sẽ giúp con người năng động, sáng tạo trong công việc. Người có tài
năng thì làm việc gì cũng dễ dàng, hoàn thành tốt, đúng tiến độ; ngược lại không
có tài năng không những không hoàn thành công việc, mà còn làm hỏng đến sự
nghiệp chung. Song đức và tài không phải từ nhiên mà có được, vì vậy mỗi người
phải không ngừng học tập, tu dương và rèn luyện mới có.
19


+ Trong xó hi vn minh, tin b, phỏt trin ngy nay, ũi hi con ngi
phi cú c tõm, c, ti gúp phn xõy dng t nc.
+ Phờ phỏn nhng k bt ti, tht c
+ Bi hc liờn h bn thõn.
4. Hiu qu ca sỏng kin kinh nghim:
Trong nhng nm hc va qua, khi c giao nhim v bi dng i
tuyn hc sinh gii lp 9 cp tnh, tụi ó luụn hc hi kinh nghim t cỏc ng
nghip i trc, tham kho nhiu ti liu v cỏch lm bi vn ngh lun v mt vn

t tng o lớ, trong ú cú dng bi ngh lun v vn t tng, o lớ thụng
qua lun . Trong quỏ trỡnh ging dy, tụi ó hng dn cho hc sinh chi tit v
cỏch lm ca tng kiu bi cỏc em cú th vn dng lm tt kiu bi vn ngh
lun xó hi núi chung v ngh lun v vn t tng, o lớ thụng qua lun .
Kt qu thi hc sinh gii cp tnh trong nhng nm tụi ph trỏch ó t c
nhng kt qu tng i:
- Nm hc 2012 2013: t 6 gii( 3 gii Ba, 3 gii KK)
- Nm hc 2013 2014; t 10 gii ( 2 gii Nhỡ, 3 gii Ba, 5 gii KK ),
ng i xp th 2 ton tnh.
- Nm hc 2014 2015: t 3 gii ( 1 gii Ba, 2 gii KK )
III. KT LUN, KIN NGH
1. Kt lun:
Ngh lun v mt vn t tng, o lớ núi chung v ngh lun v mt vn
t tng, o lớ thụng qua lun l mt dng bi khú vi hc sinh lp 9, ũi
hi hc sinh bờn cnh vic nm c c trng, cỏch lm ca kiu bi cũn phi cú
kin thc, s hiu bit sõu v vn bn lun thụng qua cỏc lun . Vỡ th, trong
quỏ trỡnh ging dy, giỏo viờn khụng ch cung cp cho cỏc em kin thc, k nng
lm bi m cũn phi hng dn cỏc em thúi quen c, ghi chep, tỡm hiu cỏc t
liu cn thit t cuc sng, sỏch bỏo, t bn thõn lm phong phỳ cho bi vit
cng nh bc l sõu sc c quan im ca bn thõn v vn bn lun. Nu cỏc
em thng xuyờn rốn luyn nhng k nng trờn thỡ khi gp bt c dng ngh
lun xó hi no tụi tin cng cú th lm c. Tuy nhiờn, bi ngh lun xó hi
t im cao khụng phi l d. Do ú ũi hi hc sinh khụng ch nm vng cỏc
bc lm bi cng nh cu trỳc mi dng m cũn phi chu khú t duy sỏng
to. c bit khụng ngng quan sỏt, hc hi v tớch ly kinh nghim trong cuc
sng.
2. Cỏc kin ngh:
- Vi phũng GD-T:
+ Những sáng kiến hay, bổ ích, thiết thực của giáo viên giỏi
các cấp nên đa về các trờng để vận dụng vào thực tế giảng dạy.

+ T chc cho giỏo viờn dy bi dng i tuyn tnh i hc hi kinh
nghim t cỏc trng ca huyn bn.
+ Phòng giáo dục nên tiếp tục duy trì sinh hoạt chuyên
môn huyện: Báo cáo chuyên đề bồi dỡng học sinh giỏi để nâng
cao trình độ cho giáo viên và học sinh.

20


- Về phía giáo viên: luôn không ngừng học hỏi, tích lũy kinh nghiệm đồng
thời tạo cho các em hứng thú học văn, biết bày tỏ suy nghĩ của mình khi làm văn
nghị luận.
Trên đây là những kinh nghiệm, suy nghĩ của bản thân tôi đúc rút từ thực tế
giảng dạy cùng những kết quả bước đầu đạt được, sẽ vẫn còn những bất cập, thiếu
sót. Tôi rất mong nhận được sự góp ý của các thầy cô, các đồng nghiệp để bản
sáng kiến hoàn thiện hơn.
Tôi xin chân thành cảm ơn !
Thanh Hoá, ngày 28 tháng 5 năm 2016
XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG
Tôi xin cam đoan đây là SKKN của mình viết,
ĐƠN VỊ
không sao chép nội dung của người khác.
Người thực hiện

Lê Hồng Hạnh

21