Hướng dẫn học sinh trường THPT quan sơn tiếp cận hiệu quả tình huống truyện ở một số tác phẩm trong chương trình ngữ văn THPT

A. PHẦN MỞ ĐẦU
I. Lí do chọn đề tài :
Trong quá trình hội nhập và phát triển kinh tế của đất nước, nguồn nhân lực
(Con người) đóng vai trò quan trọng đối với quá trình phát triển kinh tế. Đảng
và nhà nước ta đã có nhiều đổi mới trong phát triển giáo dục nhằm đào tạo một
con người Việt Nam mới yêu nước, có nhận thức sâu sắc về các giá trị cuộc
sống. Một con người có văn hóa và hiểu biết về văn học của đất nước mình cũng
như các nền văn học khác trên thế giới, đòi hỏi con người đó phải có quá trình
hoàn thiện về bản thân, am hiểu về văn học cũng như ngôn ngữ trong quá trình
giao tiếp.
Thực tế giảng dạy đã chỉ ra rằng : “Khám phá ra tình huống truyện là gieo
một chất kích thích vào tâm hồn con người ” là đẩy con người đó vào một tình
huống, có điều tình huống ấy là “căng thẳng” hay “nhạt nhẽo” có hợp cảnh hay
không? Bởi vậy người dạy và học các tác phẩm tự sự cần xác định rõ yêu cầu,
cách khai thác và tiếp cận tình huống truyện trong các tác phẩm tự sự ở môn ngữ
văn THPT như thế nào cho đạt hiệu quả cao nhất.
Trong sách giáo khoa Ngữ văn 11,12, tác phẩm tự sự chiếm khoảng 20,0%
số lượng tiết học chính khoá và học thêm (Lớp12 có 17/47 bài chiếm Khoảng
28,5 % Lớp 11: ban cơ bản có 19/123 tiết chiếm khoảng 15,5% .Vì vậy dạy học
tác phẩm tự sự trong chương trình THPT chiếm một khối lượng lớn, đòi hỏi
người giáo viên và học sinh phải nắm được đặc trưng, kĩ năng phân tích tác
phẩm tự sự.
Đó chính là những lí do tôi đến với đề tài:“Hướng dẫn học sinh Trường
THPT Quan Sơn tiếp cận hiệu quả tình huống truyện ở một số tác phẩm tự sự
trong chương trình ngữ văn THPT”
II. Mục đích của đề tài :
Nhận thấy việc hướng dẫn học sinh Trường THPT Quan Sơn tiếp cận hiệu
quả tình huống truyện ở một số tác phẩm tự sự trong chương trình ngữ văn
THPT là cần thiết và cấp bách. Nhằm nâng cao tính tự học, tự nghiên cứu. Nên
tôi chọn đề tài này để nghiên cứu nhằm phục vụ tốt hơn trong quá trình dạy học.
- Đồng thời để người dạy văn, học văn tìm ra một hướng tiếp cận sâu hơn đối

với tác phẩm tự sự trong chương trình ngữ văn THPT.
- Hướng dẫn học sinh tiếp cận tác phẩm theo khuynh hướng “mở” học ít hơn
nhưng tiếp cận tri thức được nhiều hơn, sâu hơn.
- Học sinh tự học, tự chiếm lĩnh tri thức một cách chủ động.
- Học sinh từng bước nâng cao hiệu quả hoạt động cá nhân cũng như hoạt
động nhóm.
III. Đối tượng nghiên cứu và giới hạn đề tài :
- Trong khuôn khổ chật hẹp của đề tài người viết chỉ tập trung một số tác phẩm
tự sự trong chương trình sách giáo khoa Ngữ văn lớp 11,12
- Học sinh lớp 11,12 trường THPT Quan sơn

1


IV. Phương pháp nghiên cứu :
1. Nghiên cứu lý thuyết :
* Đọc,tìm hiểu và nghiên cứu các tài liệu viết về tình huống truyện tác phẩm
tự sự như : “Tự sự học - một số vấn đề lí luận và lịch sử”(Từ điển tiếng Việt) .
* Đọc nghiên cứu các tác phẩm tự sự trong chương trình Ngữ văn lớp 11,12
như : “Chữ người tử tù” “ Hạnh phúc của một tang gia” (Ngữ văn 11) “Những
đứa con trong gia đình ”,“Chiếc thuyền ngoài xa”... – (Ngữ văn 12 )
* Tham khảo bài soạn Online.net
2. Nghiên cứu thực tiễn :
* Dự một số tiết dạy tác phẩm tự sự của đồng nghiệp .
* Khảo sát các đề thi đại học, đề thi học sinh giỏi của tỉnh Thanh Hoá trong
các năm học gần đây.
* Tiến hành thực nghiệm sư phạm:
Chọn hai lớp cơ bản có trình độ ngang nhau, một lớp chú ý rèn luyện
năng lực khai thác tình huống truyện cho học sinh trong các giờ học và một lớp
không nhấn mạnh đến vai trò của tình huống truyện. So sánh, đối chiếu kết quả

để rút ra kết luận.
V. Những luận điểm bảo vệ :
* Khái niệm: tác phẩm tự sự, tình huống truyện.
* Cách phân loại tình huống truyện trong tác phẩm tự sự .
* Vai trò của tình huống truyện trong tác phẩm tự sự. Rèn luyện cách khai
thác tình huống truyện trong trong quá trình dạy tác phẩm tự sự .
* Những dẫn chứng minh hoạ.
* Kết quả thực nghiệm .
* Kết luận
VI. Những đóng góp cũng như ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài .
- Nhằm nâng cao năng lực cho học sinh trong việc chiếm lĩnh tác phẩm tự
sự từ góc độ tình huống truyện. Rèn luyện cho các em cách khai thác tình huống
truyện trong trong học tác phẩm tự sự.
- Tăng tính thực hành của học sinh thông qua các hoạt động cá nhân và hoạt
động nhóm.

2


B. PHẦN NỘI DUNG
I. Cơ sở lí luận:
1. Khái niệm tác phẩm tự sự:
Theo định nghĩa của sách làm văn 11-NXBGD- 2001“Tác phẩm tự sự là
tác phẩm kể chuyện.Trong tác phẩm tự sự qua lời kể, lời tả, cuộc sống hiện lên
với những nhân vật, những sự kiện ....để thể hiện tư tưởng thái độ đối với con
người và xã hội” (Trang 28). Hay“Tác phẩm tự sự là câu chuyện kể về một
người nào đó, một vật gì đó, hay một sự kiện nào đó. Cho nên tác phẩm tự sự
bao giờ cũng có cốt truyện. Gắn liền với cốt truyện là hệ thống nhân vật được
khắc hoạ về nhiều mặt. Cốt truyện được được triển khai, nhân vật được khắc
hoạ thông qua các chi tiết nghệ thuật phong phú, đa dạng như các sự kiện,

xung đột, ngoại cảnh, nội thất, ngoại hình nhân vật, hoạt động nội tâm ...
”(Trang 16)
2. Khái niệm tình huống truyện:
Tình huống truyện ngắn là sự sắp xếp các tình tiết, các sự kiện nhằm thúc
đẩy câu chuyện, tạo ra xung đột, những mâu thuẫn ....Đồng thời nhà văn phải xử
lí tình huống một cách hợp lý. Tình huống phải mang giá trị thể hiện tư tưởng
của tác phẩm. (Đáp án đề thi chọn đội tuyển dự thi học sinh giỏi quốc gia lớp 12
THPT năm học 2006 – 2007 của sở giáo dục và đào tạo Thanh Hoá)
Hay, tình huống truyện là một trong những yếu tố cơ bản của văn xuôi tự sự.
Tình huống tạo nên những nét riêng của từng truyện, đồng thời thể hiện tài năng
và cá tính sáng tạo của mỗi nhà văn. Nghệ thuật tạo dựng tình huống là tạo hoàn
cảnh đặc trưng, đặt nhân vật vào một hoàn cảnh đặc biệt nào đấy để nhân vật
bộc lộ hết tính cách tâm trạng của mình.
Hoặc, tình huống truyện là phát huy sở trường tư duy bằng hình ảnh hình
tượng, có người sáng tác đã coi tình huống là "cái tình thế nảy ra truyện", là "lát
cắt" của đời sống mà qua đó có thể thấy được cả trăm năm của đời thảo mộc, là
"một khoảnh khắc mà trong đó sự sống hiện ra rất đậm đặc", "khoảnh khắc chứa
đựng cả một đời người, thậm chí cả một đời nhân loại" (Nguyễn Minh Châu).
Định nghĩa như thế là xoáy vào nghịch lí thú vị sau đây của tình huống : qua cái
ngắn mà thấy được cái dài, qua một khoảnh khắc ngắn ngủi mà thấy được diện
mạo toàn thể. Nghĩa là tính "đặc biệt điển hình" của cái tình thế cuộc sống chứa
đựng trong đó. Đây là một tố chất thẩm mĩ tiềm ẩn của tình huống. Ở một chỗ
khác Nguyễn Minh Châu có nói đến một khái niệm na ná là "tình thế". Nghĩa là
một khoảnh khắc nào đó của đời sống mà ở đó một mối quan hệ (con người với
con người, hoặc con người với ngoại vật) bị đẩy đến trước một tương quan éo le.
Ông gọi là "cái tình thế nảy ra truyện". Như vậy, có khi tình huống bao chứa tình
thế, lại có khi tình thế bao chứa tình huống. (Theo Chu Văn Sơn -Thư viện tư
liệu ngữ văn)

3

3. Các loại tình huống truyện: Có nhiều cách phân loại tình huống truyện
khác nhau, xong trong các tác phẩm tự sự ở chương trình ngữ văn THPT thường
tập trung các cách tình huống như sau:
3.1 Cách thứ nhất:
- Chia tình huống thành các kiểu: Tình huống kịch; Tình huống tâm trạng; Tình
huống tượng trưng.
3.2 Cách thứ hai:
- Chia tình huống thành các kiểu: Tình huống thắt nút; Tình huống tương phản
Tình huống luận đề.
3.3 Cách thứ ba:
- Chia tình huống thành các kiểu: Tình huống hành động (Tình huống bên
ngoài); Tình huống tâm trạng; Tình huống nhận thức (Tình huống bên trong).
II. Thực trạng tiếp cận các loại tình huống truyện trong tác phẩm tự sự ở
THPT. Đối tượng học sinh trung bình khá, trung bình, học sinh yếu, kém
lớp 11A4 ; 12A3 ; 12A4 Năm học 2015 - 2016 Trường THPT Quan Sơn.
- Trước khi định hướng học sinh tiếp cận theo tình huống truyện ở một số tác
phẩm ở THPT thì các em nắm bài học còn hời hợt, lơ mơ thậm chí nhớ tên nhân
vật của tác phẩm này sang tên nhân vật của tác phẩm khác.
Chẳng hạn như : “Chí Phèo còn có tên gọi khác là Xuân tóc đỏ chuyên sống
bằng nghề trèo me trèo sấu....” hoặc : “Chí Phèo và Mị, tuy có hoàn cảnh khác
nhau nhưng đều là công cụ lao động biết nói trong nhà của Bá Kiến...” “Nhắc
đến Nguyễn Trãi ta không thể nhắc đến Truyện Kiều...” (Trích những bài làm
văn của học sinh THPT Quan Sơn)
III. Các biện pháp hướng dẫn học sinh tiếp cận vai trò của tình huống
truyện và rèn luyện học sinh cách khai thác tình huống truyện trong trong
quá trình dạy tác phẩm tự sự .
Đối tượng học sinh trung bình, trung bình khá, học sinh yếu, kém lớp 12A3
Năm học 2015 - 2016 Trường THPT Quan Sơn.

1. Xác định vai trò của tình huống truyện:
Đặc biệt với truyện ngắn, tình huống giữ vai trò quan trọng trong nghệ
thuật dựng truyện có ý nghĩa đối với sự phát triển của mạch truyện. Nhà văn
Nguyễn Minh Châu cũng rất chú trọng đến yếu tố này: “Đôi khi người ta nghĩ
ra được một cái tình thế xảy ra trong câu chuyện thật hay và thế là coi như xong
một nửa” (Tình thế xảy ra truyện). Trong một truyện ngắn, tình huống phải hợp
với lô gíc cuộc sống thì truyện mới chân thực tự nhiên. Qua tình huống, nhà văn
phải làm nổi bật tính cách nhân vật và chủ đề, tư tưởng thì tác phẩm mới thành
công. Những truyện ngắn thành công ở nghệ thuật tạo dựng tình huống là “Vi
hành” (Nguyễn Ái Quốc) “Vợ nhặt”(Kim Lân) “Chiếc lược ngà” ( Nguyễn
Quang Sáng)...
2. Rèn luyện cách khai thác tình huống truyện trong trong quá trình dạy
tác phẩm tự sự .
* Phần lớn những tác phẩm được trích giảng trong chương trình THPT đều là
những tác phẩm có cốt truyện độc đáo. Thông qua cốt truyện các tác giả muốn
4


chuyển tải đến người đọc những vấn đề về nhân sinh trong cuộc sống. Việc tìm
hiểu về nhân vật hay giá trị nội dung tác phẩm sẽ thuận lợi và thấu đáo hơn khi
chúng ta khai thác tình huống trong truyện. Cụ thể qua các bước sau:
Bước 1: Xác định được tình huống truyện của tác phẩm.
Bước 2: Nắm được diễn biến của tình huống truyện, sự chi phối của tình huống
truyện đến sự phát triển của cốt truyện và cách xây dựng nhân vật trong tác
phẩm.
Bước 3: Xác định được ý nghĩa của tình huống truyện.
3. Những dẫn chứng minh hoạ.
3.1. Tình huống truyện trong đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia”
Trích “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng. (Tình huống kịch, tình huống tâm trạng,
tình huống tượng trưng).

Vũ Trọng Phụng nhà văn hiện thực xuất sắc của dòng văn học hiện thực phê
phán Việt Nam 1930-1945 thường viết về đề tài thành thị hoặc các nhân vật
trưởng giả “rởm đời” những nhân vật điển hình cho trầng lớp thị dân học đòi
ngu muội thể hiện thái độ phẫn uất, xót xa của tác giả trước sự tác động của
“Mưa Âu gió Mĩ” trong những năm đầu thế kỉ XX của xã hội Việt Nam. “ Số
đỏ” là truyện ngắn xuất sắc. Đặc biệt đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia”
Tác giả đã xây dựng được những tình huống truyện kì lạ, hài hước và độc đáo.
Tình huống truyện là đỉnh điểm trong sáng tạo của nhà văn, là điểm nút tập
trung cảm xúc chủ đạo của nhà văn trong tác phẩm, là khoảnh khắc hiện diện tài
năng sáng tạo của người nghệ sĩ. Ở đấy bộc lộ sâu sắc mọi giá trị của tác phẩm.
Nó tạo ra những cuộc vận động phát triển tính cách, tạo nên bước ngoặt trong số
phận nhân vật, phát triển kết cấu và các phương diện khác. Ở đoạn trích “Hạnh
phúc của một tang gia” nhà văn đã tạo nên các tình huống truyện đặc biệt như
vậy.
Tình huống: Nhan đề của đoạn trích: Tang gia mâu thuẫn với hạnh phúc,
nghịch lí với quy luật đời thường, nó tạo nên sự giật gân, hài hước, phản ánh
một sự thật mỉa mai, tàn nhẫn.
Các tình huống: Tâm trạng, chân dung của mọi người trước cái chết của cụ
cố tổ.
- Niềm vui lớn nhất cho đại gia đình bất hiếu này là mỗi người được thể
hiện niềm hạnh phúc riêng của mình.
+ Ông Phán mọc sừng sung sướng và tự hào về giá trị đôi sừng hươu vô hình
mọc trên đầu của mình vì nó mà ông có một tài sản xứng đáng.
+ Cụ cố Hồng, mơ màng đến cái lúc cụ mặc đồ xô gai…đê cho thiên hạ phải
ngợi khen. Điển hình cho loại người ngu xuẩn và háo danh.
+ Ông Văn Minh, thích thú vì cái “chúc thư…không còn là lý thuyết viễn
vông nữa” và đăm đăm chiêu chiêu suy nghĩ về ơn và tội của Xuân tóc đỏ.
+ Cậu Tú Tân, điên người lên vì đã sẵn sàng mấy cái máy ảnh mà mãi không
được dùng đến.
+ Bà Văn Minh, sốt cả ruột vì mãi khôgn được mặc đò xô gai tân thời…

5


+ Ông Typn, Bực mình vì mãi không thấy những chế tạo của mình ra mắt
công chúng.
+ Cảnh sát Min đơ và Min toa, sung sướng vì có việc làm…
Ý nghĩa trào phúng tàn nhẫn, ích kỉ vì đồng tiền. Sự tha hoá, đồi bại của lương
tâm.
Các tình huống và cảnh đi đưa đám
Nghi thức, nghi lễ đầy đủ, phô trương Ta- Tàu- Tây. Thậm chí thuê cả cảnh sát
giữ trật tự cho đám tang. Cảnh tượng vui vẻ và huyên náo cả phố phường
- Những người đi đưa tang:
+ Tuyết: mặc y phục Ngây thơ…, nhanh nhẹn mời khách, trên mặt có vẻ buồn
lãng mạn đúng mốt nhà có đám. Thật lố lăng, đồi truỵ, thiếu văn hoá.
+ Bạn thân cụ cố Hồng: Ngực đầy huy chương bề ngoài trông rất đứng đắn
và nghi thức, nhưng khi “trông thấy làn da trắng thập thò trong làn áo voan trên
cánh tay và ngực Tuyết, ai nấy đều cảm động…”
+ Mấy trăm “giai thanh gái lịch” vẻ buồn rầu của những người đi đưa ma
nhưng họ lại chim nhau, cười tình với nhau, bình phẩm nhau… Chỉ qua tập hợp
những câu đối thoại có vẻ lộn xộn, vụn vặt tất cả làm rõ tính cách vô văn hoá
của những người mang danh là tân thời, thanh lịch.
+ Cụ cố Hồng…mếu máo…ngất đi
+ Ông Phán mọc sừng oặt người đi: Hứt…hứt…hứt… giả tạo hết mức
+ Cậu Tú Tân, luộm thuộm trong chiếc áo thụng…tạo cảnh để chụp ảnh kỉ
niệm lúc hạ huyệt. Bạn hữu của cậu rầm rộ nhảy lên những ngôi mả khác mà
chụp ảnh…
+ Xuân tóc đỏ xuất hiện trong đám tang càng làm tăng thêm nhố nhăng, nó
biết tự quảng cáo đúng chỗ, xuất hiện đúng lúc, đáp ứng đúng ý thích của người
mà hắn cần lấy lòng. Ngoài bản chất dâm và đểu, Xuân tóc đỏ còn bộc lộ năng
lực tinh quái, láu lỉnh.

- Màn kịch nhỏ: Ông Phán oặt người, khóc hứt…hứt…nhưng kịp dúi vào tay
Xuân tóc đỏ giấy bạc năm đồng gấp tư. Xuân nắm tay cho khỏi có người trông
thấy tình huống bất ngờ và bịp bợm, vô liêm sĩ.
Tình huống truyện được tác giả xây dựng bằng bút pháp hiện thực đầy kịch
tính, thắt nút và mở nút hợp lí. Đó là cảnh tượng xưa nay chưa từng có. Giữa
đám ma to lớn lại toát lên được không khí vui vẻ. Có thể nói đây là trung tâm
của truyện bộc lộ sâu sắc tâm trạng các nhân vật trong một hoàn cảnh độc đáo,
và bộc lộ rõ tư tưởng chủ đề của tác phẩm.
Để làm nổi bật tình huống truyện kì lạ và độc đáo ấy, Vũ Trọng Phụng đã tổ
chức tác phẩm theo một kết cấu đặc biệt. “Hạnh phúc của một tang gia.Tác giả
đẩy mâu thuẫn theo nhiều tình huống khác nhau tạo nên một màn đại hài kịch
phong phú và rất biến hoá. Một trong những thủ pháp quen thuộc là phát hiện
những chi tiết, những tình huống đối lập nhau gay gắt nhưng cùng tồn tại trong
6


một sự vật, một con người. Ngoài ra, các thủ pháp cường điệu, nói ngược, mỉa
mai…đều được sử dụng đan xen linh hoạt…nhằm phê phán mạnh mẽ bản chất
giả dối và sự lố lăng, đồi bại của xã hội “thượng lưu, rởm đời” ở thành thị những
năm trước Cách mạng.
3.2. Tình huống truyện trong tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của
Nguyễn Minh châu. Tình huống hành động,(Tình huống bên ngoài), tình
huống tâm trạng, tình huống nhận thức (Tình huống bên trong)
Thành công của ngòi bút Nguyễn Minh Châu là đã xây dựng được một chuỗi
tình huống đầy kịch tính, đan kết giữa tình huống bên ngoài và tình huống bên
trong:
Tình huống 1: Tình huống bên ngoài - tình huống gặp gỡ:
Nhà văn đã kể khá chi tiết việc “ săn ảnh” của Phùng để làm nền chuẩn bị
cho cho tình huống gặp gỡ bất ngờ xuất hiện. Cuộc gặp gỡ giữa người nghệ sĩ
nhiếp ảnh và những thành viên của gia đình ngư dân thật tình cờ, nhưng lại là

mấu chốt để Nguyễn Minh Châu dẫn dắt câu chuyện. Người nghệ sĩ nhiếp ảnh
đã tình cờ chứng kiến và thấu hiểu tấn bi kịch chua xót, éo le trong cuộc sống
những người lao động vùng biển. Hay đúng hơn, anh đã đối mặt với cuộc sống
thực mà không một máy ảnh nào có thể thu chụp nổi.
- Tình huống bất ngờ, giàu kịch tính. Tình tiết phát triển nhanh như một vở kịch
câm. Nhà văn tỉnh lược tối đa lời nói, tăng cường hành động. Tất cả diễn ra
nhanh gọn.
+ Câu chuyện của gia đình ngư dân được nhà văn quay cận cảnh với những
diễn biến chớp nhoáng: “Ngay lúc ấy, chiếc thuyền đâm thẳng vào chỗ tôi đứng.
Một người đàn ông và một người đàn bà rời thuyền...”
+ Hành động tàn nhẫn của người chồng: “Chẳng nói chẳng rằng lão trút cơn
giận như lửa cháy bằng cách dùng chiếc thắt lưng quật tới tấp vào lưng người
đàn bà, lão vừa đánh vừa thở hồng hộc, hai hàm răng nghiến ken két...”
+ Phản ứng mãnh liệt của thằng Phác: “lao qua trước mặt tôi”, “ chạy một
mạch”, “nhảy bổ vào” người bố.
+ Sự cam chịu của người vợ: “Thế rồi thật bất ngờ người đàn bà buông đứa
trẻ ra, đi thật nhanh ra khỏi bãi xe tăng hỏng, đuổi theo gã đàn ông. Cả hai
người trở lại chiếc thuyền...”
Những tình tiết dồn dập diễn ra trong một khoảnh khắc. Chiếc thuyền vó đã
biến mất. Tất cả như “trong câu chuyện cổ đầy quái đảm”. Sau một loạt các
hành động dồn dập đó câu chuyện trở về với nhịp độ bình thường.
Cái chuyện đánh vợ của người đàn ông diễn biến nhanh đến nỗi chính Phùng
là người chứng kiến từ đầu đến cuối cũng không tin là thật. Anh kinh ngạc đến
mức mấy phút đầu “cứ đứng há mồm ra mà nhìn”, và khi sự việc đã kết thúc anh
“đứng trơ giữa bãi xe tăng hỏng”, “ đưa mắt ngơ ngác nhìn ra một quãng bờ
phá ban nãy chiếc thuyền vừa đậu”.
Bi kịch gia đình ngư dân diễn ra như ảo giác, chỉ có một chi tiết rất thật là
chiếc thắt lưng da ( dùng để đánh vợ) thằng bé giằng được từ tay người bố vẫn
còn trên tay nó. Chi tiết “chiếc thắt lưng” lặp lại nhiều lần trong đoạn văn ngắn
7

như một sự thật nghiệt ngã. Tình huống bất ngờ, giàu kịch tính này khiến mỗi
nhân vật bộc lộ hết tính cách.
- Trong tình huống gặp gỡ ( Lần thứ nhất trên bờ) nhà văn đã dần dần bóc tách
cái lớp sương mù trắng như sữa đã làm Phùng xúc cảm đến mức cảm giác như
có cái gì bóp thắt vào trái tim anh. Qua sự dãn dắt của nhân vật Phùng, mặt sau
của bức tranh cuộc sống ở một vùng biển hoang sơ hiện lên sinh động.
Câu chuyện càng tăng kịch tính khi nhà văn tạo tình huống gặp gỡ thứ hai (Lần
thứ hai trong toà án huyện). Cuộc gặp gỡ giữa Đẩu, Phùng, người vợ khiến câu
chuyện về bi kịch gia đình người ngư dân bắt đầu đi vào chiều sâu. Tình huống
thứ hai này. (Cuộc đối thoại giữa Đẩu và người vợ) chính là cái nền để Nguyễn
Minh Châu xây dựng tình huống bên trong - tình huống nhận thức.
Tình huống 2: Tình huống bên trong - tình huống tự nhận thức :
Sau tình tiết người chồng hành hạ vợ, diễn biến câu chuyện trái ngược với
sự chờ đợi của người đọc, đồng thời cũng trái ngược với ý đồ “ tốt bụng” của
chánh án Đẩu và nghệ sĩ Phùng. Toà án gọi người đàn bà để trao đổi về chuyện
gia đình, chánh án Đẩu đứng về phía người phụ nữ để khuyên chị li hôn. Nhưng
thật bất ngờ, bằng những lí lẽ rất thật, rất đời, người vợ từ chối, thậm chí van xin
toà án cho chị không bỏ chồng. Ngòi bút Nguyễn Minh Châu thật linh hoạt, từ
tình huống bên ngoài nhà văn chuyển sang tình huống bên trong - tình huống tự
nhận thức. Tình huống bên trong này làm bật lên tư tưởng chủ đề tác phẩm. Bên
cạnh quá trình tự ý thức của Phùng là sự thức nhận của nhân vật Đẩu.
Qua những lời đối thoại cũng như những lời tự vấn án của Đẩu, ta thấy rõ
diễn biến tâm lí của nhân vật này. Từ câu hỏi có phần vô tư ‘‘Vậy sao không lên
bờ mà ở ?’’, và lời thốt lên ngạc nhiên ‘‘Không thể nào hiểu được, không thể
nào hiểu được’’, đến lời đối thoại cũng là lời nói với mình ‘‘Phải , phải, bây giờ
tôi đã hiểu...’’ là một quá trình nhận thức chớp nhoáng khiến Đẩu đồng cảm hơn
với cảnh ngộ éo le của người đàn bà vùng biển. Cái vỡ ra trong Đẩu không phải
là hành vi thoả hiệp với cái ác, cái lạc hậu mà là sự thức nhận sâu sắc về những

nghịch lí trong cuộc đời.
Nguyễn Minh Châu không dừng câu chuyện của mình sau cuộc gặp gỡ giữa ba
người ở toà án huyện. Ngòi bút của nhà văn còn muốn đào xới sâu hơn vào phần
tự ý thức của con người. Câu chuyện khép lại bằng hình ảnh chiếc thuyền ngoài
xa.
Qua tình huống nhận thức của nhân vật Đẩu, qua những trăn trở của Phùng,
người đọc nhận ra điều Nguyễn Minh Châu muốn gửi gắm. Con người ta luôn
luôn phải nhìn lại mình. Hoạt động tự ý thức khiến con người ngày càng hoàn
thiện hơn. Đấy là ý nghĩa sâu xa của truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa”.
Nghệ thuật tạo dựng tình huống truyện độc đáo của Nguyễn Minh Châu đã tạo
điều kiện cho câu chuyện phát triển hợp lô gíc và góp phần bộc lộ sâu sắc chủ đề
truyện.

8


IV Các biện pháp tiến hành thực nghiệm:
1.Giáo án thực nghiệm

CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA
Nguyễn Minh Chaâu
A. Mục tiêu:
Giúp học sinh:
- Cảm nhận được tình huống tryện độc đáo của người nghệ sĩ nhiếp ảnh khi phát
hiện ra sự thật: đằng sau bức ảnh rất đẹp về chiếc thuyền trong sương sớm mà
anh tình cờ chụp được là số phận đau đớn của một người phụ nữ, là bao ngang
trái trong một gia đình hàng chài. Từ đó thấy rõ mỗi người trong cõi đời, nhất là
người nghệ sĩ, không thể đơn giản và sơ lược khi nhìn nhận cuộc sống và con
người.
-Học sinh hiểu được nghệ thuật kết cấu độc đáo, cách triển khai cốt truyện rất

sáng tạo của một cây bút viết truyện đầy bản lĩnh và tài hoa..
B. Phương pháp giảng dạy:
C. Tiến trình bài dạy:
1. ổn định lớp - kiểm tra sĩ số:
2. Kiểm tra bài cũ: Hãy tóm tắt và nêu chủ đề truyện "Những đứa con trong
gia đình" của Nguyễn Đình Thi.
3. Nội dung bài mới:
a. Đặt vấn đề: -"Nguyễn Minh Châu thuộc trong số những nhà văn mở đường
tinh anh và tài năng nhất của văn học ta hiện nay" (Nguyên Ngọc).
Sau năm 1975 Miền Nam được hoàn toàn giải phóng, Bắc Nam xum họp
một nhà, đất nước Việt Nam bước vào giai đoạn mới, xây dựng và phát triển
trong hòa bình. Điều đó cũng mở ra cho văn học những tiền đề mới mẻ. Nhiều
nhà văn đã trăn trở, tìm tòi hướng đi mới cho văn học. Khám phá đời sống ở
nhiều góc khuất đời thường, trên những phương diện đạo đức thế sự. Một trong
những cây bút tiên phong mở đường tinh anh và tài năng nhất đó là nhà văn
Nguyễn Minh Châu. Ta bắt gặp một Nguyễn Minh Châu trong tập truyện ngắn
“Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành” (1983) đầy nghịch lí như ở tập truyện
ngắn “Bến quê” (1985) và một lần nữa ta lại được tìm hiểu một truyện ngắn xuất
sắc của ông đó là truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa”

9


b. Tiến trình bài dạy:

CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA

b/ Sự nghiệp
* Tác phẩm chính

* Đặc điểm
10


Sau 1975
Chuyển sang cảm
hứng thế sự với
những vấn đề
đạo đức và
triết lý nhân sinh

Trước 1975
Là ngòi bút sử
thi mang khuynh
hướng lãng mạn

Mang đậm giá trị nhân đạo: quan tâm trước hết đến
con người, mang nỗi quan hoài về số phận con người,
đi tìm “Hạt ngọc ẩn giấu trong bề sâu tâm hồn con
người”

2. Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoaøi
xa”
Chiếc thuyền ngoài xa
- Viết năm 1983
- In trong tập
“Bến quê”(1985),
sau in lại
trong tập truyện
cùng tên

xuất bản 1987

- Bối cảnh đất
nước có nhiều
biến đổi.
- Nền văn học
đang vận động,
đổi mới

- In đậm
phong
cách tự sự
triết lý của
Nguyễn Minh
Châu.

Tác phẩm tiêu biểu, xuất sắc của Nguyễn Minh Châu và của
văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới
II. Đọc – hiểu
1. Tình huống truyện độc đáo
Phóng
viên
Phùng tới
vùng biển
chụp cảnh
buổi sáng
sương mù

Khung cảnh
bình minh

trên biển
đẹp tuyệt
mĩ “Cảnh đắt
trời cho”

Hiện thực
cuộc sống
nghiệt ngã
với cảnh
bạo hành
ở
gia đình
hàng chài

Câu
chuyện
của người
đàn bà
hàng chài
ở tòa
án huyện

Bức ảnh
của Phùng
được chọn
vào bộ
lịch năm
ấy

Tình huống bên ngoài và tình huống bên trong mang ý nghĩa khám phá, phát

hiện về đời sống
11


* Phát hiện 1:

Bức tranh tuyệt mó của cảnh biển
lúc bình minh
Khi chiếc
thuyền ở ngồi
xa
- Buổi sớm
mờ sương
trên biển

- Một
cảnh
“đắt” trời
cho
- Một bức
tranh mực
tàu của
một danh
họa
thời cổ

- Bối rối
- Trong trái tim
như có gì bóp thắt
vào

- Cảm thấy vừa
khám phá chân lý
của sự tồn thiện

Nhân
vật

Khám phá chiều sâu về những vẻ đẹp dung dị, quen thuộc mà tinh
tế, tuyệt mĩ của thiên nhiên, cuộc sống con người.
* Phát hiện 2:

Hiện thực nghiệt ngã đằng sau vẻ
đẹp của bức tranh mà tạo hóa ban
tặng
Khi chiếc
thuyền
cập bến

Phùng:
Kinh ngạc, đứng há hốc mồm ra nhìn
Vứt máy ảnh xuống đất,chạy nhào tới
-Người đàn bà
xấu xí,
thơ kệch, lam lũ,
mệt mỏi…
-Người đàn ơng
to lớn,vẻ độc ác
dữ dằn

Cảnh bạo hành gia đình

tàn nhẫn: chồng đánh vợ dã
man; người vợ cam chịu
nhẫn nhục, con đánh bố…

Hiện thực cuộc sống với bao mảng tối, bao cảnh đời ngang trái, bao
12
nghịch lý, bao đối cực cùng tồn tại khiến người ta phải xót xa, khơng nên
chỉ nhìn cuộc sống bằng cái vỏ ngồi màu hồng đẹp đẽ của nó


* Phát hiện 3:
Phùng và Đẩu

Người đàn bà
hàng chài

Câu chuyện của người đàn
bàn hàng chài ở tòa án
Khun người đàn
bà từ bỏ người
chồng vũ phu
Từ chối quyết liệt,
van lạy q tòa
bênh vực cho
người chồng
vũ phu

- Kể về cuộc đời mình
Nêu rõ những lý do
khiến

bà có quyết định như
vậy
- Khơng thể có lựa
chọn
nào tốt hơn
Phùng, Đẩu,
thằng Phác

- Là tội nhân gây đau
khổ.
- Hành động bạo tàn
Phải lên án, đáng bị
trừng phạt

- Đẩu kinh ngạc:
- Phùng thấy bức
bối, khó hiểu
Chưa hiểu về người
đàn bà và sự việc vì
nhìn mọi việc đơn
giản

- Phùng: bối rối,
thấy những lời đó
khơng mấy dễ
nghe
- Đẩu: đi đi lại
lại, có cái gì mới
vỡ ra trong đầu
- Thấu hiểu, cảm

thơng

Người đàn bà
Hàng chài

Người đàn
ơng vũ phu

- Cục tính nhưng
hiền lành
- Khơng bao giờ đánh
vợ
- Do hồn cảnh
sống khó khăn
nên mới như vậy

Cần nhìn cuộc sống, con người bằng cái nhìn thấu hiểu,dân chủ, cái nhìn đa
chiều, đa diện, cái nhìn mang tính khám phá.vấn đề nhân phẩm của con người
trước hồn cảnh Sống nghiệt ngã, chúng ta bước vào cuộc chiến bảo vệ nhân tính
và thiên lương của con người trước hồn cảnh nghiệt ngã.

13


* Phát hiện 4:
Bức ảnh được chọn vào bộ
lòch năm ấy

Phùng nhìn

Bức ảnh
đen trắng

Nghệ
Thuật

Màu hồng
hồng của ánh
sương mai

Cuộc đời

Người đàn bà
hàng chài bước
ra từ tấm ảnh

Nghệ thuật phải bắt nguồn từ cuộc sống, vì cuộc sống của con người.
Nghệ thuật phản ánh cuộc sống làm sao khơng bỏ qn số phận con
người cá nhân.
2. Đặc sắc nghệ thuật

Tạo tình
huống truyện
độc đáo, tình
huống
mang tính
khám phá,
phát hiện về
đời sống

Nghệ thuật
trần thuật đặc
sắc: người kể
chuyện là
nhân vật,
chuyển điểm
nhìn trần
thuật, giọng
suy tư, triết
lý…

Nghệ
Thuật

Kết hợp xây
dựng nhân vật
tư tưởng và
nhân
vật tính cách,
số phận, thể
hiện chiều sâu
tư tưởng,
những trăn trở
của nhà văn

Miêu tả tâm lý nhân
vật sâu sắc, xây dựng
hình ảnh mang ý nghĩa
biểu tượng, ngơn
ngữ gợi hình, có khả

năng biểu đạt cao

Những đổi mới, sáng tạo mạnh mẽ trong nghệ thuật viết văn xi của Nguyễn
Minh Châu và của nền văn học Việt Nam sau 1975

14


2.Kết quả thực nghiệm:
Từ thực tế giảng dạy, bản thân tôi nhận thấy rằng: Sự đầu tư cho bài giảng của
giáo viên đóng một vai trò quan trọng trong việc quyết định hiệu quả giờ học.
Những tiết học mà giáo viên có đầu tư tìm tòi, sáng tạo khai thác tác phẩm văn
học phù hợp với đặc thù học sinh của từng khối lớp, học sinh học tập với thái độ
hào hứng, sôi nổi hơn. Mặt khác, học sinh cũng rất nhiệt tình, háo hức và tự giác
trong việc phát biểu xây dựng bài cho tiết học.Học sinh chủ động trong Tiếp cận
và lĩnh hội tri thức, kĩ năng hoạt động nhóm. Qua thực tế giảng dạy, điều tôi rất
phẩn khởi là đa số các em đều hiểu bài tại lớp. Có kỹ năng vận dụng thành thạo
lý thuyết vào thực hành. Tình trạng một số em lơ là, uể oải hoặc thiếu hứng thú
giờ đã được khắc phục rất nhiều trong các tiết học.

15


C. Kết luận
1. Kết quả nghiên cứu :
Với những suy nghĩ trên và bằng thể nghiệm của chính mình, cách khai thác
vai trò của tình huống truyện trong dạy tác phẩm tự sự đã giúp tôi đạt được
những kết quả nhất định ở trường THPT Quan Sơn.
1.1 Ưu Điểm của đề tài :
- Những học trò trong lớp dạy của tôi đã quan tâm hơn đến giờ học Văn và có

hứng thú trong quá trình học. Trên cơ sở đó, từ những lớp bình thường có thể
chọn những học sinh có khả năng học văn để bồi dưỡng.
1.2 Nhược điểm của đề tài:
- Thời gian dành cho học sinh học trên lớp nhiều hơn,nhiều khi dẫn đến trạng
thái mệt mỏi.
- Một số học sinh tiếp thu chậm mức độ xâu chuỗi, tích hợp kiến thức khó
khăn.
1.3 Khả năng ứng dụng của đề tài:
So sánh kết quả giờ học :
*Lớp 12A3 : Tập trung rèn luyện năng lực khai thác vai trò tình huống truyện
trong giờ dạy tác phẩm tự sự :
- Tiết học sinh động, tạo tâm lí thoải mái cho học sinh. Học sinh hứng thú
trong học tập làm cho tiết học sôi nổi , có chiều sâu và có hiệu quả hơn .
- Thời gian dành cho học sinh học trên lớp được nhiều hơn
- Khả năng giao tiếp , ứng xử của học sinh được nâng lên một bước
*Lớp 12A4 : Không chú ý hướng dẫn học sinh sử dụng vai trò tình huống
truyện trong giờ dạy tác phẩm tự sự :
- Tiết học trầm, học sinh ít hứng thú tìm hiểu bài
- Giáo viên phải làm việc nhiều hơn. Học sinh hoạt động ít hơn, kiến thức học
sinh tự tìm hiểu nhiều chỗ còn hời hợt, chưa sâu .
So sánh kết quả bài kiểm tra ;
Sau khi dạy thực nghiệm và đối chứng trong học kì I ở hai lớp, thông qua
kết quả kiểm tra chất lượng học kì II, với đề bài kiểm tra: Trong truyện ngắn
“Chiếc thuyền ngoài xa”, Nguyễn Minh Châu đã xây dựng được một tình huống
truyện mang ý nghĩa khám phá, phát hiện về đời sống. Anh, (chị )hãy làm rõ
điều đó. Kết quả kiểm tra tính trung bình như sau :
Số
Điểm 0- 4
Điểm 5 - 6
Điểm 7- 10

Lớp
bài
Số bài
%
Số bài
%
Số bài
%
12A3
(Thực
37
3
8
17
46
17
46
nghiệm )
12A4
(Đối
49
10
20,4
25
51
14
28,6
chứng )

16

Căn cứ vào sự đối chứng trên, có thể thấy rằng: Rèn luyện năng lực cho học
sinh nhận biết vai trò của tình huống truyện trong học văn tự sự là công việc cần
thiết của người giáo viên dạy văn. Giúp học sinh tiếp cận tác phẩm theo khuynh
hướng “mở” học ít hơn nhưng tiếp cận tri thức được nhiều hơn, sâu hơn chủ
động trong việc chiếm lĩnh tri thức. Bởi sẽ dành nhiều thời gian cho học sinh
hoạt động lại vừa mang đến hiệu quả giờ dạy cao hơn, học sinh thực sự hứng thú
trong học tập, nắm bài sâu hơn, chắc và lâu hơn.
Với những suy nghĩ trên và bằng thể nghiệm của chính mình, cách khai thác
vai trò tình huống truyện trong dạy các tác phẩm tự sự ở chương trình ngữ văn
THPT đã giúp tôi đạt những kết quả nhất định ở trường THPT Quan Sơn.
2. Kiến nghị:
Mỗi thầy cô giáo bộ môn văn nên khích lệ, tạo điều kiện cho học sinh tìm
tòi, sưu tầm nhiều tư liệu có liên quan đến tiết học để làm phong phú bài học.
Giáo viên đứng lớp phải nỗ lực tìm tòi, nghiên cứu, cập nhật thông tin trên
mạng và qua các phương tiện thông tin đại chúng ... để làm phong phú kiến thức
bài dạy. Vận dụng hệ thống câu hỏi phù hợp với từng đối tượng học sinh.
Trong đổi mới phương pháp phải có sự hợp tác của thầy và trò, sự phối hợp
hoạt động dạy với hoạt động học sẽ đem lại kết quả cao trong quá trình dạy học.
Nâng cao tính khoa học, đối thoại, tư duy, tưởng tượng đều phải dựa vào thực
tế văn bản, không suy diễn tuỳ tiện. Đối thoại từ các vấn đề của văn bản, tạo nên
cuộc trò chuyện thú vị giữa thầy và trò.
Trên đây là những kinh nghiệm của bản thân tôi rút ra từ thực tế giảng dạy ở
trường miền núi Quan Sơn. Tuy nhiên những điều đúc rút ấy chưa hẳn đã đúng
hoặc phù hợp với mọi người mọi nơi và mọi điều kiện,vùng miền. Nhưng với
mong muốn hướng dẫn học sinh học tập tốt hơn tiếp cận sâu hơn ở bộ môn Ngữ
văn, đặc biệt là cách tiếp cận tình huống truyện trong các tác phẩm tự sự, xin
được trao đổi và rất mong được các thầy cô giáo có kinh nghiệm góp ý.
Tôi xin chân thành cảm ơn

Xác nhận của thủ trưởng đơn vị

Thanh hóa, ngày 20/04/2016
Tôi xin cam đoan đây là SKKN của
mình viêt, không sao chép nội dung
của người khác

Lê Đình Hà

17


Tài liệu tham khảo :
1. Tiếng Việt lớp 11 - NXBGD - 2002
2. Tự sự học - một số vấn đề lý luận và lịch sử . NXB Đại học sư phạm Hà Nội
2004
3. Ngữ Văn 11, 12 NXB GD
4. Tạp chí THPT số 30 (2004)
5. Từ điển Tiếng Việt - Hoàng Phê NXB Đà Nẵng -2005
6. Tạp chí giáo dục số 176 ( kì 1-11-2007 )
7. Thư viện tư liệu ngữ văn ONLLINE
8.Tham khảo bài soạn Online.net

18


Mục lục:
Trang
A. Phần mở đầu
I. Lí do chọn đề tài ................................................................................ ....1

II. Mục đích, nhiệm vụ của đề tài .......................................................... ..1
III. Đối tượng nghiên cứu và giới hạn của đề tài .....................................1
IV. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................2
V. Những luận điểm bảo vệ .....................................................................2
VI. Những đóng góp cũng như ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài .....2
B. Phần nội dung .....................................................................................3
I. Khái niệm ..............................................................................................3
II. Thực trạng tiếp cận các loại tình huống truyện trong tác phẩm tự sự ở THPT.
..........................................................................................................4
III. Các biện pháp hướng dẫn học sinh tiếp cận vai trò của tình huống truyện
trong tác phẩm tự sự. .................................................................................4
IV. Các biện pháp tiến hành thực nghiệm....................................................9
C. Kết luận ................................................................................................16
Tài liệu tham khảo…………………………………………..……..…......18

19