Hướng dẫn học sinh vận dụng tri thức liên nghành văn hóa và điện ảnh trong tiếp nhận truyện ngắn những đứa con trong gia đình của nhà văn nguyễn thi

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HÓA

TRƯỜNG THPT NGA SƠN

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

HƯỚNG DẦN HỌC SINH VẬN DỤNG TRI THỨC LIÊN
NGÀNH VĂN HÓA VÀ ĐIỆN ẢNH TRONG TIẾP NHẬN
TRUYỆN NGẮN “NHỮNG ĐỨA CON TRONG GIA ĐÌNH”
CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN THI

Người thực hiện: Mai Thị Huyền
Chức vụ: Giáo viên
SKKN thuộc môn: Ngữ văn

THANH HÓA NĂM 2016
1


MỤC LỤC
1. Mở đầu………………………………………………………. 2
Lí do chọn đề tài …………………………………………………………. 2
Mục đích nghiên cứu …………………………………………………….. 3
Đối tượng nghiên cứu ……………………………………………………. 3
Phương pháp nghiên cứu ………………………………………………… 4
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm …………………………………….. 5
2.1. Cơ sở lí luận …………………………………………………………. 5
2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm ……...

7

2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề ……………………..

8

2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản thân,
đồng nghiệp và nhà trường ………………………………………… 16
3. Kết luận, kiến nghị …………………………………………………… 18
Tài liệu tham khảo ………………………………………………………. 19
Phụ lục …………………………………………………………………… 20

2


1. Mở đầu
Lí do lựa chọn đề tài
Đổi mới phương pháp đọc văn đã và đang mở ra cho người dạy và người học
những cơ hội khám phá, tiếp cận tác phẩm đúng với quan niệm văn bản văn học là
một “cấu trúc ngôn từ động”, một “kết cấu vẫy gọi” liên tục sản sinh các lớp nghĩa.
Tiếp cận tác phẩm văn học giai đoạn 1945 – 1975 vừa có những thuận lợi cơ
bản do yếu tố thời đại như: khuynh hướng thẩm mỹ, loại hình tác giả, phong cách
thời đại, quan niệm nghệ thuật về con người ...chi phối khá thống nhất. Nhưng,
những tiền đề tưởng như thuận lợi ấy đôi khi lại tạo nên lối mòn trong tư duy, hạn
chế sự sáng tạo, nhất là ở một bô phận giáo viên dạy văn. Giờ học văn vì thế rất dễ
trở nên nhàm chán, mòn sáo.
Nghiên cứu phê bình văn học đang phát triển nở rộ. Nhiều trường phái phê
bình lí luận văn học phát triển tạo nên những bước tiến đột phá trong việc tiếp tiếp
cận một tác phẩm văn chương. Trong đó các hướng nghiên cứu như: thi pháp học
trở thành một hướng nghiên cứu có sức hấp dẫn lớn; hướng nghiên cứu liên môn,
liên ngành đã đạt được những thành tựu đáng ghi nhận. Bởi suy đến cùng, văn học
là một phần của văn hóa, mọi thành tố của sáng tạo nghệ thuật chân chính không

thể không hình thành trong một môi trường văn hóa cụ thể và đến lượt mình, tác
phẩm nghệ thuật sẽ làm thăng hoa các giá trị văn hóa tinh túy của dân tộc và thời
đại.
Truyện ngắn Những đứa con trong gia đình là một thiên truyện hấp dẫn nhưng
do yêu cầu thời lượng chương trình nên sách giáo khoa chỉ trích dẫn một phần cuối
tác phẩm cho phần đọc-hiểu ở lớp. Đây là một khó khăn đối với việc dạy và học
3


của giáo viên và học sinh hiện nay. Ngoài những học sinh học theo Khối C có ý
thức tự giác tìm đọc trọn vẹn tác phẩm và phân tích trích đoạn trong tính chỉnh thể
của văn bản truyện thì phần lớn học sinh không hoặc chưa có cơ hội tiếp cận trọn
vẹn tác phẩm. Thậm chí một số giáo viên trẻ cũng rơi và tình trạng chỉ tìm hiểu
những gì đóng khung trong sách giáo khoa. Hệ lụy trên dẫn tới việc người học và
người dạy chưa thấy hết được giá trị sâu sắc của tác phẩm.
Xuất phát từ lí do kể trên, chúng tôi đề xuất thêm hướng tiếp cận mới, hướng
dẫn học sinh vận dụng tri thức liên ngành văn hóa và điện ảnh trong tiếp nhận
truyện ngắn “Những đứa con trong gia đình” của nhà văn Nguyễn Thi, hầu mong
bổ sung cách tiếp cận để giải quyết những bất cập trong giờ đọc văn ở nhà trường
phổ thông hiện nay.
Mục đích nghiên cứu
Trong phạm vi của đề tài, chúng tôi đề xuất hướng tiếp cận mới với một tác
phẩm văn học quen thuộc là vận dụng vốn tri thức liên ngành văn hóa và điện ảnh
để hỗ trợ quá trình tiếp nhận tác phẩm. Qua đó chúng tôi tham vọng nâng cao năng
lực tiếp nhận của học sinh với bài học, góp phần định hình những năng lực về nhận
thức xã hội cho các em thông qua tác phẩm văn học; đồng thời khuyến khích đối
tượng giáo viên ngữ văn trong nhà trường THPT nâng cao năng lực tự học, tự sáng
tạo, mạnh dạn đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng môn học.
Đối tượng nghiên cứu
Giáo viên dạy Ngữ văn trường THPT Nga Sơn, bao gồm cả những giáo viên

trẻ, hạn chế về kinh nghiệm công tác và những giáo viên đã có thâm niên công tác,
có thành tích đã được ghi nhận trong quá trình giảng dạy.

4


Đối tượng học sinh khối 12, ban cơ bản, năm học 2015- 2016, được chia thành
hai nhóm thuộc hai lớp học 12A sử dụng phương pháp dạy học tích hợp tri thức
liên ngành và 12B sử dụng lối dạy học truyền thống.
Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết: nghiên cứu, tham khảo các
tài liệu dạy học liên môn, liên ngành, các tài liệu về văn hóa và điện ảnh, tài liệu
tham khảo về tác giả Nguyễn Thi và truyện ngắn Những đứa con trong gia đình.
Phương pháp điều tra khảo sát thực tế, thu thập thông tin: khảo sát và thi thập
thông tin về quá trình dạy học truyện ngắn Những đứa con trong gia đình của
Nguyễn Thi trong thực tế giảng dạy tại trường THPT Nga Sơn và một số trường
bạn.
Phương pháp thống kê, xử lý số liệu: thống kê, xử lý kết quả học tập của học
sinh thuộc hai nhóm đối tượng nghiên cứu để rút ra kết luận sư phạm.

5


2. Nội dung sáng kiến
2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến
Nghiên cứu văn hóa học là một khuynh hướng mới rất sôi động trong khoa
học nhân văn trên thế giới từ những năm 60 của thế kỉ. Ở nước ta, kể từ khi đất
nước Đổi mới, tư duy, phương pháp nghiên cứu khoa học văn học đã tiếp thu
những thành tựu nghiên cứu của thế giới để đổi mới căn bản hướng nghiên cứu
khoa học nhân văn.

Bởi thế, việc sử dụng cái nhìn văn hóa thích hợp sẽ hiểu văn học sâu hơn.
Nghiên cứu văn học trong tầm nhìn văn hóa đã mở ra các hướng như: định hướng
nghiên cứu thi pháp văn hóa, bao gồm thi pháp đối thoại và thi pháp cacnaval kiểu
M.Bakhtin, nghiên cứu mẫu gốc huyền thoại kiểu Northrop Frye...các tác giả
nghiên cứu theo hướng này tiêu biểu có Trần Đình Sử, Đỗ Đức Hiếu, Đỗ Lai Thúy.
Hướng nghiên cứu thứ hai là nghiên cứu mối quan hệ văn học với các truyền thống
văn hóa, tôn giáo, chẳng hạn văn học với Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo...tiêu biểu
có các nhà nghiên cứu như Trần Đình Hượu, Trần Ngọc Vương, Phan Ngọc, Trần
Nho Thìn... Hướng tiếp cận tác phẩm văn học dưới góc nhìn văn hóa vừa trả lại cho
văn học những giá trị đặc thù của bộ môn vừa là một hướng nghiên cứu mở. Dựa
vào đặc trưng thẩm mĩ của văn chương và tầm đón đợi của người đọc, văn bản văn
học sẽ trở thành tác phẩm khi người đọc trở thành người đồng sáng tạo với tác giả
trên cơ sở gặp gỡ của các giá trị văn hóa.
Đặc trưng của mỗi loại hình nghệ thuật, xét cho cùng, đều bắt nguồn từ
phương tiện nghệ thuật, hay ngôn ngữ nghệ thuật mà nó sở hữu. Hội họa “nói”
bằng đường nét , bằng màu sắc; âm nhạc “nói” bằng âm thanh và tiết tấu; vũ đạo
“nói” bằng hình thể và động tác tay, chân; sân khấu “nói” bằng diễn xuất và lời
thoại của diễn viên... Các phương tiện để “nói” này khác biệt nhau về tính chất,
công năng và hiệu quả. Trong “đại gia đình” nghệ thuật, không có một loại hình
6


nào hoàn toàn sử dụng cùng ngôn ngữ với loại hình khác, cho nên mới “mỗi người
một vẻ” hoàn toàn khác nhau. Văn học và điện ảnh cũng không nằm ngoài quy luật
này.
Điện ảnh không thể tồn tại nếu không có văn chương, đó là điều chắc chắn.
Phim không thể thành hình nếu không có cốt truyện, nhân vật và tình huống, xung
đột...- tất cả những yếu tố này đều học từ văn chương. Kịch bản điện ảnh thực ra
cũng chính là văn bản văn chương dưới một dạng trình bày đặc biệt. Tiểu thuyết là
chuyện kể, làm phim cũng là kể chuyện. Phim chính là thế giới chuyện kể văn

chương hiện hình.
Nói đến ảnh hưởng của điện ảnh đến văn chương, cũng không thể bỏ qua sự
xâm nhập của kỹ thuật “montage” từ khâu ráp phim sang văn bản văn chương. Các
nhà văn đã học từ điện ảnh cách cắt- dán ghép các đoạn văn như là người ta cắtghép phim vậy. Với thủ pháp này, nhà văn có thể xáo trộn các biến cố và lắp ghép
chúng không theo trình tự thời gian, các biến cố xa được đặt cạnh các biến cố gần,
hai câu chuyện của những nhân vật khác nhau lại được đặt cạnh nhau và đồng thời
với nó là sự di chuyển các điểm nhìn.
Ngoài ra, trong tác phẩm, nhà văn thường cũng sử dụng thủ pháp cảnh phục
hiện (flashback). Đó là những cảnh tái hiện hình ảnh quá khứ, cảnh thuật lại bằng
hình ảnh những hành động, những hoài niệm hoặc giải thích những sự việc mà
nhân vật đã trải qua trong quá khứ có mối liên hệ nhân quả với hiện tại. Đây là một
thủ pháp sáng tác phổ biến được áp dụng trong văn chương và điện ảnh; tương
phản với cảnh phục hiện là “cảnh vị lai” (flash-foward, flash-ahead)
Như vậy, có thể nói, điện ảnh đã đem lại cho văn chương một “bộ mặt mới”,
khi mà các nhà văn ngày càng muốn thể nghiệm mình cùng điện ảnh.
Vì thế, việc vận dụng kiến thức văn hóa và điện ảnh trong hướng dẫn học sinh
đọc hiểu tác phẩm văn học không phải là hướng đọc hiểu theo trào lưu, theo mốt
mà là một hướng tiếp cận có cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn.
7


2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
Ở chương trình môn Ngữ văn lớp 12, truyện Những đứa con trong gia đình
của nhà văn Nguyễn Thi đã được các nhà soạn sách định hướng cách học và cách
dạy qua hệ thống câu hỏi hướng dẫn học bài và Sách giáo viên. Tính từ khi truyện
được đưa vào sách giáo khoa Cải cách đến Sách phân ban (Ban KHTN và Ban
KHXH&NV), truyện được định hướng tiếp cận từ góc độ xã hội học, phong cách
tác giả, thi pháp học và phong cách thời đại. Riêng đối với đề tài này, chúng tôi đề
xuất hướng tiếp cận mới.
Qua các tiết dự giờ của đồng nghiệp (dự giờ thao giảng định kì, dự giờ Thanh

tra toàn diện, dự giờ Hội thi giáo viên giỏi cấp tỉnh), chúng tôi nhận thấy các giáo
viên bộc lộ một số hạn chế khi định hướng học sinh học tập qua những câu hỏi sách
giáo khoa. Những hạn chế dễ thấy trong các tiết dạy là người dạy lệ thuộc quá lớn
vào cách định hướng của sách giáo khoa dẫn đến việc phân bố nội dung cần tiếp
cận không hợp lí giữa tiết 01 và tiết 02. Giáo viên có thói quen ở tiết 01 dừng lại ở
câu hỏi về điểm nhìn trần thuật. Tiết 02 tổ chức học sinh so sánh điểm giống và
khác nhau về tính cách của hai chị em Chiến và Việt. Và khi dừng lại theo các tiểu
mục như trên, giờ dạy thường rơi tình trạng là hết kiến thức dạy nhưng còn thừa
thời gian. Giáo viên dạy tiết 01 lấn kiến thức sang phần tiết 02 và ngược lại, giáo
viên thường dạy lại kiến thức của tiết 01 ở tiết 02. Cá biệt, một số giáo viên thiếu
kiến thức và kĩ năng dẫn đến hiện tượng biến giờ đọc văn sang hướng tiếp cận xã
hội học dung tục.
Nhiệm vụ, đối tượng và phạm vị của đề tài là: “Hướng dẫn học sinh vận dụng
tri thức liên ngành văn hóa và điện ảnh trong tiếp nhận truyện ngắn Những đứa con
trong gia đình của Nguyễn Thi”. Hướng tiếp cận này không loại trừ các định hướng
tiếp cận đã có. Với đặc thù của bộ môn khoa học về văn học, sự giao thoa giữa các
phương pháp là điều không thể loại bỏ. Và tham vọng của đề tài là góp phần bổ
8


sung và giải quyết một số tồn tại của giờ đọc - hiểu truyện ngắn Những đứa con
trong gia đình trong chương trình sách giáo khoa hiện hành.
2.3. Giải pháp sử dụng để giải quyết vấn đề
Những đứa con trong gia đình là tác phẩm xuất sắc của nhà văn liệt sỹ Nguyễn
Thi và cũng là một trong những thiên truyện ngắn tiêu biểu của văn học thời chống
Mỹ. Việc tác phẩm tiếp tục được đưa vào chương trình môn Ngữ văn trong lần thay
đổi sách vừa qua chứng tỏ giá trị tự thân của tác phẩm đủ sức gây xúc động cho các
thế hệ độc giả, nhất là đối tượng bạn đọc là những học sinh lớp 12 có cùng lứa tuổi
với những người con thân yêu của mảnh đất Thành đồng của Tổ quốc trong những
năm tháng hào hùng đã qua.Và cũng thêm một lần các em học sinh có cơ hội “đối

chứng” để chuẩn bị bước vào đời với những hoài bão, dự định, những ước mơ và lẽ
sống của thế hệ mình. Những đứa con trong gia đình được nhà văn Nguyễn Thi
hoàn thành vào tháng 2 năm 1966. Nếu lấy mốc ngày 08/03/1965 đế quốc Mỹ ồ ạt
đổ quân vào nước ta tiến hành cuộc Chiến tranh Cục bộ ở miền Nam và những
dòng nhật kí chiến trường nhà văn để lại, bạn đọc hôm nay mới thấy hết được
không khí hào hùng trước cuộc chạm trán đầy thử thách của dân tộc ta trong những
ngày lịch sử đó. Thiên truyện đã ra đời trong những ngày tháng “sôi sục, nghiêm
trang, nghiêm trọng, lo lắng, quyết liệt, hào hứng, hào hùng: dân tộc ta bước vào
cuộc chạm trán mất còn trực tiếp với đế quốc Mỹ” (Nguyên Ngọc). Tác phẩm đươc
viết trong khói lửa chiến tranh nhưng phải chỉ là tác phẩm minh họa hay những
trang nhật kí chiến trường ghi vội mà đã trở thành một truyện ngắn đặc sắc làm
rung động trái tim bao thế hệ bạn đọc. Nguyễn Thi đã gặp gỡ với thi pháp dòng
truyện ngắn viết theo dòng ý thức của văn học phương Tây hiện đại, vận dụng các
thủ pháp điện ảnh hiện đại, kết hợp với góc nhìn cuộc chiến tranh dưới góc độ văn
hóa để viết nên thiên truyện. Người nghệ sỹ - chiến sỹ ấy đã cầm bút không chỉ với
tư cách một người lính, một nhà văn chiến trường mà còn với tư cách, tâm thế một
9


nhà văn hóa viết về chiến tranh, đối thoại với thời đại bằng tiếng nói của những giá
trị bất diệt, trường tồn của dân tộc - giá trị văn hóa truyền thống. Vì thế, trong giờ
đọc văn, công việc đầu tiên của người giáo viên là đưa người học sống lại không
khí hào hùng, quyết liệt về cuộc đối đầu sống còn của dân tộc trong những tháng
năm đánh Mỹ. Tiếp đó, việc định hướng học sinh giải nghĩa nhan đề tác phẩm
không chỉ dừng lại ở lớp nghĩa tường minh: nhan đề cho chúng ta biết đối tượng
mà nhà văn miêu tả là câu chuyện anh hùng của các thành viên trong một gia đình
Nam Bộ kháng chiến. Hơn thế, qua nhan đề, tác giả còn hé mở cho người đọc
(chính tác giả cũng là một độc giả đặc biệt) một tâm thế tiếp nhận, một cách lí giải
về sức mạnh của đồng bào, của dân tộc ta dưới góc nhìn văn hóa gia đình. Từ câu
chuyện của một gia đình, người đọc hình dung ra câu chuyện của một đất nước,

một dân tộc; từ câu chuyện của một thời đại, bạn đọc nhận diện được tầm vóc lịch
sử, bản sắc dân tộc của cộng đồng năm mươi tư dân tộc anh em sống trên lãnh thổ
Việt Nam với một truyền thống lâu đời giữ nước đi liền với dựng nước. Đó là một
đất nước “Lớp cha trước lớp con sau/Đã thành đồng chí chung câu quân hành” (Tố
Hữu). Bởi từ rất lâu, trong cộng đồng dân tộc Việt Nam, gia đình chính là hạt nhân
văn hóa của dân tộc. Chưa và sẽ không một kẻ thù nào chia rẽ được dân tộc ta khi
chúng ta biết giữ gìn, phát huy được sức mạnh, tình đoàn kết thân tộc, giữ được cái
gốc văn hóa. Chính giá trị văn hóa truyền thống đã trở thành sức mạnh vô địch, sức
mạnh Việt Nam chống lại mọi âm mưu đồng hóa và tiêu diệt của các nước đế quốc
từ xưa đến nay.
Dưới góc nhìn văn hóa, qua một truyện ngắn Nguyễn Thi giúp người đọc “gặp
gỡ” được rất nhiều thành viên trong gia đình Việt. Đó là thím Năm, ông nội, bà nội,
thằng Hai con chú Năm, ba, má và chị em Việt...Mỗi nhân vật dù chỉ được giới
thiệu thoáng qua trong một vài câu văn nhưng ở đó tính cách và số phận hiện lên
rất sắc nét, độc đáo. Đó là một tập thể nhân vật vừa đa dạng về lứa tuổi, khác nhau
về giới tính nhưng họ có điểm chung là yêu gia đình, yêu quê hương sâu sắc, yêu
10


cách mạng và có mối thù sâu nặng với giặc Mỹ. Ở họ có sự nối tiếp, kế thừa và
phát triển. Thế hệ sau noi gương và nối gót thế hệ trước, và thế hệ cha anh đặt trọn
niềm tin, hi vọng vào cháu con. Thế hệ trước in dấu lên con cháu từ ngoại hình đến
tính cách tâm hồn. Mỗi lần nghe tiếng ná thun của con trai bắn chim, má Việt lại
nói: “Đó, lại giống thằng cha nó rồi! Để má ráng nuôi bay lớn coi bay có làm
được gì cho cha mày vui không?”. Tương tự như vậy, mỗi hành vi, cử chỉ đến dáng
điệu tính tình của chị Chiến, Việt đều thấy chị “nói in như má vậy”, “giống hệt
như má vậy”. Và thế hệ sau trưởng thành hơn thế hệ trước, cháu con xứng đáng với
sự kì vọng, trở thành niềm tự hào của các bậc cha chú. Khi chứng kiến cảnh thu xếp
chuyện nhà của các cháu, chú Năm “cứ ngồi yên trên ván nhìn hai cháu thiệt lâu.
Một lát, chú nói: Khôn! Việc nhà nó thu được gọn thì việc nước nó mở được rộng,

gọn bề gia thế, đặng bề nước non. Con nít chúng bây kì này đánh giặc này khôn
hơn chú hồi trước”. Trong lời động viên đầy cảm kích của chú Năm, người đọc xúc
động trước sự trưởng thành vượt bậc của những đứa trẻ Nam Bộ trong những năm
tháng chiến tranh ác liệt. Dường như số phận đã luôn muốn thứ thách con người
Việt Nam, dân tộc Việt bằng những cam go và ác liệt nhất. Những thử thách của
lịch sử trong mấy nghìn năm qua buộc đứa trẻ lên ba khi cất tiếng chào đời thì câu
nói đầu tiên là câu nói xin đi đánh giặc. Và hôm nay bọn “con nít chúng bay” chưa
đủ tuổi nhập ngũ nhưng đã đủ khôn để trưởng thành sớm để đi tới chân trời mặt bể,
vượt lên bão tố phong ba. Nhưng lúc này đây, bom đạn của giặc đã xé nát xóm
làng, giết chết người má kính yêu của Việt khi người mẹ mái đầu còn xanh. Ngày
má mất chưa đoạn tang, hai chị em đã phải gồng gánh đưa bàn thờ má đi gửi nhà
chú, “mối thù thằng Mỹ thì có thể rờ thấy được, vì nó đè nặng ở trên vai”. Chính
sức mạnh của nguồn cội, truyền thống của gia đình đã làm cho mỗi thành viên trở
nên chín chắn hơn, vững vàng hơn trước bão táp của lịch sử. Cái quá khứ đang hiện
hình trong cái hôm nay, đau thương xưa đang hun đúc thêm lòng quyết tâm chiến
đấu. Bề dày văn hóa, chiều sâu tâm linh đã giúp cho con người thêm vững niềm tin.
11


Không hề ngẫu nhiên mà riêng ở đoạn trích trong sách giáo khoa hình ảnh người
má được Việt nhắc lại tới nhiều lần và mỗi lần như thế là một sự so sánh với người
chị kính yêu của nhân vật. Trước đêm xa nhà đi chiến đấu, “Cả chị cả em cùng nhớ
đến má. Hình như má cũng về đâu đây. Má biến theo ánh đom đóm trên nóc nhà
hay đang ngồi dựa vào mấy thùng lúa mà cầm nón quạt? Đêm nay, dễ gì má vắng
mặt, má cũng phải về dòm ngó coi chị em Việt tính toán việc nhà làm sao chớ?”.
Đoạn văn đã giúp người đọc hiểu được vì sao nhân dân Nam Bộ đã anh dũng kiên
cường đến thế, và mảnh đất ấy được cả nước suy tôn là thành đồng Tổ quốc. Chính
dòng chảy của văn hóa đã bồi thấn thêm niềm tin ở mỗi người về một ngày mai tất
thắng. Người đọc thêm một lần tin và yêu hơn khi nghe chú Năm dặn dò hai cháu:
“Chuyện gia đình ta nó cũng dài như sông, để rồi chú sẽ chia cho mỗi người một

khúc mà ghi vào đó. Chú kể chuyện con sông nào ở nước ta cũng đẹp, lắm nước
bạc, nhiều phù sa, vườn ruộng mát mẻ cũng sinh ra từ đó, lòng tốt của con người
cũng sinh ra từ đó. Trăm sông đổ về một biển, con sông của gia đình ta cũng chảy
về biển, mà biển thì rộng lắm, chị em Việt lớn lên rồi sẽ biết, rộng bằng cả nước ta
và ra ngoài cả nước ta”. Các hình ảnh, chi tiết trong thiên truyện vừa giàu chất
hiện thực vừa đậm chất tượng trưng. Và ở đây, tính biểu trưng của văn hóa đã nâng
cánh cho tính hiện thực đạt tới tính điển hình của hình tượng. Những đứa con trong
một gia đình đã ra đi kháng chiến, trong lòng họ luôn đầy ắp một niềm tin ngày mai
chiến thắng và họ sẽ trở về đoàn tụ, sum vầy. Trong lời nói của nhân vật, người đọc
nghe được niềm tin vào ngày mai của đất nước sạch bóng quân thù: “Nào, đưa má
sang tạm bên nhà chú, chúng con đi đánh giặc trả thù cho ba má, đến chừng nước
nhà độc lập con lại đưa má về”. Trong giây phút xúc động ấy, cái khoảnh khắc đã
hóa thân thành bất diệt, lòng yêu thương được thắp sáng thêm lòng căm thù
giặc...Tất cả truyền đến người đọc một phức cảm tâm trạng đặc biệt.
Nguyễn Thi là nhà văn của mảnh đất và con người Nam Bộ, sinh ra và lớn lên
ở miền Bắc nhưng duyên nợ cuộc đời đã gắn kết tác giả với mảnh đất và con người
12


phương Nam. Từ những năm tháng tuổi trẻ lăn lộn kiếm sống đến những giai đoạn
ác liệt của lịch sử chiến tranh, nhà văn luôn sống hết mình, thậm chí không tiếc
xương máu hi sinh cho miền đất mà ông coi như là quê hương thứ hai. Những trải
nghiệm ấy giúp Nguyễn Thi có vốn tri thức văn hóa sâu sắc về mảnh đất và con
người nơi đây để đưa vào trong tác phẩm của mình. Nhân vật tiêu biểu của ông là
những người nông dân Nam Bộ có lòng căm thù giặc sâu sắc, vô cùng gan góc,
kiên cường, thủy chung son sắt với quê hương và cách mạng. Hai chị em Chiến và
Việt nối tiếp truyền thống gia đình, ra đi với lời thề đinh ninh “giặc còn thì tao
mất” là vì vậy. Họ đã sống và chiến đấu hết mình như những con người Nam Bộ
điển hình nhất trong các sáng tác của Nguyễn Thi.Thâm nhập sâu vào đời sống văn
hóa của con người Nam Bộ để xây dựng nên những tính cách Nam Bộ điển hình,

ngôn ngữ truyện của Nguyễn Thi phong phú, góc cạnh, giàu giá trị tạo hình và đậm
chất Nam Bộ. Từ cách gọi tên nhân vật chú Năm, chị Hai, cách xây dựng ngôn ngữ
nhân vật đến việc sử dụng ngôn từ trần thuật, tác giả đã đưa vào tác phẩm một mật
độ dày đặc những từ ngữ thuộc lớp phương ngữ Nam Bộ tạo cho câu chuyện màu
sắc văn hóa phương Nam sống động.
Truyện ngắn sử dụng kĩ thuật dựng montage kết hợp với thủ pháp flashback để
tạo nên những cảnh tái hiện hình ảnh quá khứ, cảnh thuật lại bằng để hoài niệm
hoặc giải thích những sự việc mà nhân vật đã trải qua trong quá khứ có mối liên hệ
nhân quả với hiện tại. Đây là một thủ pháp sáng tác phổ biến được áp dụng trong
văn chương và điện ảnh. Những đứa con trong gia đình được trần thuật chủ yếu
qua dòng hồi tưởng miên man đứt nối của nhân vật Việt khi bị thương nằm lại
chiến trường. Cách thức trần thuật ấy đã đem đến cho tác phẩm màu sắc trữ tình
đậm đà, tự nhiên, sống động, đồng thời cũng tạo điều kiện cho nhà văn có thể xâm
nhập sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật để dẫn dắt câu chuyện. Diễn biến của
câu chuyện vì thế mà hết sức linh hoạt, không phụ thuộc vào trật tự thời gian tự
nhiên, có thể xáo trộn không gian, từ những chi tiết ngẫu nhiên của chiến trường
13


mà gợi ra những dòng hồi tưởng, liên tưởng đến quá khứ khi gần khi xa, từ chuyện
này sang chuyện khác hết sức tự nhiên.
Lần tỉnh dậy thứ nhất: Việt quyết tâm bò đi tìm đồng đội dù khắp cơ thể bị
thương. Do mất sức, anh lại bị ngất đi.
Lần tỉnh dậy thứ hai: Việt tỉnh dậy lúc trời lất phất mưa, và nghe thấy tiếng
“ếch nhái kêu dậy lên”, âm thanh có thực của chiến trường đã gợi cho Việt nhớ đến
kỉ niệm những ngày mưa đi bắt ếch ở quê, nhớ đến cuốn sổ gia đình của chú Năm.
Lần tỉnh dậy thứ ba: khi tỉnh dậy, Việt nghe thấy tiếng chim cu rừng, anh nhớ
đến cái ná thun, tới trò nghịch ngợm bắn chim ngày còn ở nhà, dòng hồi tưởng
miên man về những năm tháng tuổi thơ bên gia đình gợi Việt nhớ đến những kỉ
niệm về má.

Lần tỉnh dậy thứ tư: những âm thanh của chiến trường khiến Việt nhớ các anh
em đồng đội, đến chị Chiến và những kỉ niệm ngày tòng quân.
Mỗi sự vật, hiện tượng của hiện tại chiến trường lại có sức gợi, sức liên tưởng
khiên Việt nhớ nhớ về những sự việc, những con người ở quê nhà trong kí ức. Quá
khứ đan xen với hiện tại, chiến trường gợi nhắc tới quê nhà. Cứ thế, những dòng
hồi tưởng miên man đứt nối mở rộng dần đối tượng miêu tả, giúp ta ngày càng đi
sâu hơn vào đời sống nội tâm của nhân vật, làm hiện lên vừa cụ thể, vừa sinh động
những gương mặt tiêu biểu của một gia đình từ ông nội, chú và thím Năm, ba má
Việt đến thế hệ trẻ như Chiến và Việt hôm nay. Đọc truyện ngắn, ta như đang sống
cùng nhân vật trong một tác phẩm điện ảnh có sự đan xen của những thước phim về
hiện thực chiến trường trong thời gian hiện tại với những phân cảnh tái hiện lại
những năm tháng sống, chiến đấu, hi sinh của nhiều thế hệ trong một gia đình Nam
Bộ giàu truyền thống tại mảnh đất quê hương của họ. Tác phẩm văn học vì thế trở
nên hiện đại hơn, hấp dẫn hơn đối với độc giả.
Lấy điểm tựa văn hóa gia đình để soi chiếu sức mạnh Việt Nam, nhà văn
Nguyễn Thi đã gửi đến một thông điệp vừa giàu tính nhân văn vừa thẫm đẫm chất
14


lãng mạn, một thứ lãng mạn không ở vẻ rực rỡ mà ở chiều sâu của niềm tin bất diệt,
niềm tin tất thắng. Sử dụng tri thức điện ảnh đề tạo nên kết cấu động cho tác phẩm,
Nguyễn Thi không chỉ là nhà văn của Nam Bộ kháng chiến mà còn là cây bút của
những trăn trở nghệ thuật mang hơi thở thời đại. Những đứa con trong gia đình
vẹn nguyên giá trị bất chấp những thăng trầm của thời gian là vì vậy.
Định hướng dạy học cụ thể:
A. Chùm câu hỏi cho phần Tiểu dẫn và Đọc - hiểu khái quát:
Phần tiểu dẫn cung cấp nhũng nội dung thông tin nào giúp các em trong việc
đọc - hiểu văn bản?
Cuộc đời của nhà văn có những điểm nào cần chú ý?
Vì sao Nguyễn Thi được mệnh danh là “nhà văn của người nông dân Nam Bộ”

thời chống Mỹ?
Em hãy nêu tên một số tác phẩm tiêu biểu của tác giả.
Truyện “Những đứa con trong gia đình” được sáng tác trong hoàn cảnh nào?
Nêu xuất xứ của tác phẩm.
Em hãy tóm tắt cốt truyện.
Em hãy nêu vị trí và nội dung cơ bản của đoạn trích?
B. Chùm câu hỏi cho phần Đọc - hiểu chi tiết.
“Những đứa con trong gia đình” là một truyện ngắn hiện đại. Đọc hiểu thể loại
truyện ngắn, theo em cần chú ý những phương diện nào của tác phẩm?
Em hãy nêu các lớp ý nghĩa của nhan đề truyện “Những đứa con trong gia
đình”?
Em hãy nêu tóm tắt tình huống của truyện.
Các nhà nghiên cứu văn học thường chia tình huống truyện thành 3 loại: Tình
huống hành động, tình huống nhận thức, tình huống tâm lí. Theo các em truyện
“Những đứa con trong gia đình” thuộc loại tình huống nào?
15


Phân tích hiệu quả nghệ thuật của tình huống truyện “Những đứa con trong
gia đình”?
Trong tác phẩm tự sự, căn cứ vào ngôn ngữ nhân vật trong truyện, có những
phương thức trần thuật cơ bản nào?
Truyện “Những đứa con trong gia đình” được trần thuật theo phương thức
nào?
Truyện chủ yếu trần thuật theo dòng hồi tưởng của nhân vật Việt, việc lựa
chọn phương thức trần thuật này mang lại hiệu quả nghệ thuật gì?
So sánh những nét giống và khác nhau trong tính cách của nhân vật Chiến và
Việt.
Trong đoạn trích có nhiều chi tiết cảm động, đặc sắc, em hãy lựa chọn chi tiết
và trình bày cảm nhận của mình.

Qua đọc hiểu trích đoạn, em hãy rút ra chủ đề của tác phẩm và chỉ ra những
nét đặc sắc về nghệ thuật.
So sánh nhân vật Chiến trong tác phẩm và nhân vật Dít trong truyện Rừng xà
nu của nhà văn Nguyễn Trung Thành.
2.4. Hiệu quả của sáng kiến trong thực tế giảng dạy
Qua thực tế nghiên cứu, chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu song hành hai
nhóm đối tượng học sinh tại hai đơn vị lớp đều học Ngữ văn theo chương trình cơ
bản: nhóm một bao gồm các học sinh lớp 12A được áp dụng phương pháp dạy học
mới, vận dụng các tri thức liên ngành trong văn hóa và điện ảnh để tiếp nhận tác
phẩm; nhóm hai gồm các học sinh lớp 12B vẫn sử dụng phương pháp dạy học
truyền thống, nghiên cứu đọc hiểu chi tiết được cung cấp từ văn bản trong sach
giáo khoa chương trình cơ bản. Sau đó hai nhóm được khảo sát bởi cùng hệ thống
câu hỏi, kết quả thu được cụ thể như sau:

16


Lớp
12A
(39HS

Gỏi

Khá

Trung bình

Yếu

Kém

3

7,7%

19

48,7%

17

43,6%

0

0%

0

0%

0

0%

6

15,8%

18

47,4%

14

36,8%

0

0%

)
12B
(38HS
)
Như vậy, nhóm đối tượng được dạy học theo phương pháp mới rõ ràng tiếp
nhận vấn đề nhanh hơn và sâu hơn nhóm đối tượng sử dụng phương pháp dạy học
truyền thống. Kết quả dạy học vì thế cũng nâng cao hơn hẳn.

17


3. Kết luận và kiến nghị
Đề tài “Hướng dẫn học sinh vận dụng vốn tri thức liên ngành từ văn hóa và
điện ảnh trong tiếp nhận truyện ngắn Những đứa con trong gia đình của Nguyễn
Thi” là một hướng đọc hiểu góp phần bổ sung cho nội dung và phương pháp đọc
hiểu của sách giáo khoa Ngữ văn hiện hành. Tính hiệu dụng của nó đã được chúng
tôi áp dụng trong quá trình thiết kế giáo án và tổ chức hoạt động giờ dạy ở trên lớp.
Góp phần khắc phục tình trạng giáo viên dạy đoạn trích một cách biệt lập với chỉnh
thể tác phẩm và môi trường văn hóa mà truyện ra đời, chấm dứt cái nhìn thiên kiến

thấy cây mà không thấy rừng của người dạy.
XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ

Thanh Hóa, ngày 20 tháng 5 năm 2016

Tôi xin cam đoan đây là SKKN của
mình viết, không sao chép nội dung
của người khác.

Mai Thị Huyền

18


Tài liệu tham khảo
1. Nhật kí Nguyễn Ngọc Tấn, Nxb Hội Nhà Văn, H. 2005;
2. Phan Ngọc, Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Văn học, H. 2002;
3. Đỗ Lai Thúy, Văn hóa Việt Nam nhìn từ mẫu người văn hóa, Nxb Văn hóa
Thông tin, H. 2005.
4. Ngữ văn 12 – Ban Cơ bản, Nxb Giáo dục, H. 2007
5. Trần Đình Sử, Một nền Lí luận văn học hiện đại, Nxb Sư Phạm, H.2012
6. Laurent Tirart/ Hải Linh, Việt Linh dịch, 20 bài học điện ảnh/ Nxb Văn hóa
Sài gòn, TPHCM. 2007
7. Nguyễn Thị Hồng Ngát, Điện ảnh nghĩ về nghề, Nxb Văn hóa thông tin,
H.2006
8. Bùi Phú, Đặc trưng và ngôn ngữ điện ảnh, Nxb Văn hóa, H. 1984

19

Phụ lục
Đề bài kiểm tra khảo sát
Câu 1(2 điểm). Truyện ngắn Những đứa con trong gia đình (Nguyễn Thi) được trần
thuật chủ yếu từ điểm nhìn của nhân vật nào? Cách trần thuật này có tác dụng như
thế nào đối với kết cấu truyện và khắc họa tính cách nhân vật ?
Câu 2(8 điểm). Hãy phân tích nhân vật Việt trong truyện ngắn “Những đứa con
trong gia đình” của Nguyễn Thi.
Từ nhân vật trên, em hãy trình bày tinh thần yêu nước của thế hệ trẻ ngày nay?
ĐÁP ÁN, BIỂU ĐIỂM

Câu

Nội dung

Điểm

Truyện ngắn Những đứa con trong gia đình
(Nguyễn Thi) được trần thuật chủ yếu từ điểm
Câu 1

nhìn của nhân vật nào? Cách trần thuật này có tác

2.0

dụng như thế nào đối với kết cấu truyện và khắc
họa tính cách nhân vật?
Truyện được thuật lại chủ yếu qua dòng hồi tưởng của

20

nhân vật Việt - một chiến sĩ Quân giải phóng - bị
thương phải nằm lại chiến trường. Dòng nội tâm của
nhân vật Việt khi liền mạch (lúc tỉnh), khi gián đoạn

0.5

(lúc ngất đi).
Cách trần thuật này làm cho câu chuyện trở nên chân
thật hơn; kết cấu truyện linh hoạt, tự nhiên: có thể
thay đổi đối tượng, không gian, thời gian, đan xen tự

0.5

sự và trữ tình. . .
- Mỗi lần Việt hồi tưởng, một số sự kiện được chắp
nối và hình ảnh các thành viên trong gia đình lần lượt
hiện ra, được tô đậm dần dần. Đồng thời qua đó nhân
vật cũng bộc lộ rõ tính cách và tâm hồn của mình, đặc
biệt là trong mối quan hệ với các thành viên trong gia

1.0

đình.
- Cách trần thuật này chứng tỏ Nguyễn Thi là ngòi
Câu 2

bút có năng lực phân tích tâm lí sắc sảo.
Hãy phân tích nhân vật Việt trong truyện ngắn
“Những đứa con trong gia đình” của Nguyễn Thi.

Từ nhân vật trên, em hãy trình bày tinh thần yêu

8.0

nước của thế hệ trẻ ngày nay?
a. Yêu cầu về kĩ năng:
- Bài viết đủ 3 phần (MB-TB-KB)
- Nắm vững phương pháp làm văn nghị luận văn học
- Biết cách làm bài văn nghị luận về nhân vật
- Có luận điểm, luận cứ rõ ràng
- Bố cục chặt chẽ, diễn đạt rõ ràng, không mắc lỗi
chính tả, dùng từ, ngữ pháp.
b. Yêu cầu về kiến thức:
21


Trên cơ sở nắm vững tác phẩm Những đứa con trong
gia đình của Nguyễn Thi. Diễn biến chủ yếu tâm
trạng của nhân vật, học sinh có thể trình bày theo
nhiều cách khác nhau, nhưng cần nêu được những nội
dung cơ bản sau:
1. Mở bài:
- Vài nét về tác giả Nguyễn Thi.
- Vài nét về tác phẩm.

0.5

- Vài nét về Việt
2. Thân bài:
a. Tính tình hồn nhiên, trẻ con

+ Luôn giữ trong mình cái ná thun, cho tới khi đã
vào bộ đội
+ Việt không sợ chết mà lại sợ ma cụt đầu và bóng

2.0

đêm.
+ Yêu chị nhưng hay tranh giành với chị.
+ Rất yêu quý đồng đội nhưng không nói thật là
mình có chị, sợ mất chị, phải giấu chị.
b. Có tình thương yêu gia đình sâu đậm:
+ Tình cảm chị em, đối với linh hồn má, với chú
Năm.

1.5

+ Hình ảnh cha mẹ thân yêu luôn chập chờn trong
hồi ức khi bị thương.
c. Tính chất anh hùng, tinh thần chiến đấu dũng

1.5

cảm:
+ Luôn ý thức phải sống và chiến đấu để trả thù
nhà, đền nợ nước xứng đáng với truyền thống gia
đình.
22


+ Can đảm chịu đựng khi bị thương.

+ Tư thế luôn sẵn sàng chiến đấu dù đang bị kiệt
sức.
Việt là một con sóng vươn xa nhất trong dòng sông
truyền thống, người tiêu biểu cho tinh thần tiến công
cách mạng…
Nghệ thuật:
- Tình huống truyện.
- Các chi tiết được chọn lọc giàu ý nghĩa, gây ấn
tượng mạnh. Ngôn ngữ bình dị, phong phú, giàu giá

1.0

trị tạo hình và đậm sắc thái Nam Bộ.
- Giọng văn chân thật, tự nhiên, nhiều đoạn gây xúc
động
Liên hệ với tinh thần yêu nước của thế hệ trẻ ngày
nay
3. Kết bài:
- Khái quát giá trị nổi bật từ vấn đề bàn luận

1.0

0.5

- Gợi liên tưởng sâu xa trong long người đọc

23


24

Tác giả Nguyễn Thi (1928-1968)

Bìa sách Người mẹ cầm súng của Nguyễn Thi

25