Giảng văn: Về luân lí xã hội ở nước ta (chi tiết)

Về luân lí xã hội ở nước ta
( Trích Đạo đức và luân lí Đông Tây )
Phan Châu Trinh
A. Mục tiêu bài học:
Giúp HS:
- Hiểu được tinh thần yêu nước và mối quan tâm đặc biệt tới vấn đề dân trí của Phan Châu Trinh
khi kêu gọi gây dựng nền luân lí xã hội ở nước ta - một điều kiện thiết yếu để khôi phục ý thức về
nghĩa vụ đối với quốc gia, dân tộc nhằm mục đích giành lại độc lập, tự do.
- Cảm nhận được sức thuyết phục của bài diễn thuyết thông qua một đoạn trích có lập luận tương
đối chặt chẽ, có cách diễn đạt khá dung dị, dễ hiểu cùng với giọng điệu chân thành, nhiều khi
thống thiết.
B. Phương pháp và hình thức tiến hành tổ chức dạy học:
Dành thời gian thích đáng cho HS đọc chú thích đầu tiên về văn bản. Đây là chú thích hết sức
quan trọng giúp ta hiểu đúng tư tưởng bài diễn thuyết cũng như cách dùng khái niệm của tác giả.
C. Tiến trình tổ chức dạy học:
* Tổ chức kiểm tra bài cũ:
- Thế nào là bình luận ? Bình luận có tác dụng gì ?
- Anh ( chị ) hãy trình bày cách sử dụng thao tác lập lập bình luận ?
* Tiến trình bài mới:
Dựa vào tiểu dẫn SGK,
anh ( chị ) hãy nêu những
nét chính về Phan Châu
Trinh ?
Đoạn trích được viết theo
thể loại nào ? Thể loại đó
có đặc điểm gì ? Anh
( chị ) hãy nêu xuất xứ của
I. Tiểu dẫn:
1. Tác giả:
- Phan Châu Trinh ( 1872 - 1926 ) tự Tử Cán, hiệu Tây Hồ, biệt hiệu
Hi Mã, người làng Tây Lộc, huyện Tiên Phước, phủ Tam Kì ( nay

là thôn Tây Hồ, xã Tam Lộc, huyện Phú Ninh ), tỉnh Quảng Nam.
- Ông là nhà yêu nước và cách mạng lớn của lịch sử Việt Nam giai
đoạn đầu thế kỉ XX. Ông chủ trương cứu nước bằng cách lợi dụng
thực dân Pháp, hủy bỏ chế độ Nam triều, cải cách đổi mới mọi mặt
( duy tân ), làm cho dân giàu nước mạnh, trên cơ sở đó tạo nền độc
lập quốc gia. Tuy con đường đấu tranh ấy có phần ảo tưởng nhưng
nhiệt huyết cứu nước của Phan Châu Trinh rất đáng khâm phục.
- Phan Châu Trinh luôn ý thức dùng văn chương để làm cách mạng.
Ông viết rất nhiều tác phẩm bằng chữ Hán, chữ Nôm, chữ quốc
ngữ,... và ông nổi tiếng với những áng văn chính luận đầy tính chất
hùng biện, lập luận đanh thép ; những bài thơ của ông dạt dào cảm
xúc về đất nước, đồng bào ; tất cả đều thấm nhuần tư tưởng yêu
nước và tinh thần dân chủ.
- Những tác phẩm chính:, Tây Hồ thi tập ( khoảng 1904 - 1914 ),
Thất điều trần ( 1922 ), Đạo đức và luân lí Đông Tây ( 1925 ),...
2. Đoạn trích Về luân lí xã hội ở nước ta:
a. Thể loại và xuất xứ:
- Thể loại diễn thuyết:
+ Là hình thức giao tiếp với công chúng, thường được các nhà chính
trị dùng để khẳng định, phổ biến một tư tưởng, một quan niệm, một
đường lối chính trị, kinh tế, văn hóa nào đó.
đoạn trích ?
Anh ( chị ) hãy nêu ý
nghĩa thời sự đoạn trích ?
Anh ( chị ) hãy nêu chủ đề
đoạn trích ?
Đoạn trích có thể chia làm
mấy phần ? Anh ( chị )
hãy nêu nội dung chính
của từng phần.

Thế nào là luân lí xã hội ?
Theo anh ( chị ), luân lí xã
hội mà tác giả nêu trong
đoạn trích là gì ?
+ Muốn bài viết có sức thuyết phục thì người diễn thuyết phải nắm
chắc đối tượng người nghe, xác định chủ đề của bài nói, lập luận
khúc chiết, ngôn ngữ có thể dung dị hay bóng bẩy nhưng không quá
trừu tượng, khó hiểu. Đặc biệt, tâm huyết của người diễn thuyết phải
được thể hiện rõ trong giọng điệu, nhịp điệu, ngữ điệu của bài nói.
- Đoạn trích nằm trong phần III của bài Đạo đức và luân lí Đông
Tây được Phan Châu Trinh diễn thuyết vào đêm 19 - 11 - 1925 tại
nhà Hội Thanh niên ở Sài Gòn.
b. Ý nghĩa thời sự của đoạn trích:
- Nó nhắc nhở về tầm quan trọng của việc gây dựng đoàn thể nhằm
tạo nên ý thức trách nhiệm với cộng đồng của mọi con người sống
trong xã hội.
- Nó cảnh báo nguy cơ tiêu vong các quan hệ xã hội tốt đẹp do
những con người ích kỉ, vụ lợi, ham quyền tước, ham bả vinh hoa
đem đến.
- Nó khơi dậy niềm âu lo về sự chậm tiến của một xã hội mà ở đó
tinh thần dân chủ còn chưa được ý thức như một nhân tố thúc đẩy sự
phát triển.
c. Chủ đề đoạn trích:
Đoạn trích thể hiện tâm huyết và dũng khí của một người quan tâm
đến vận mệnh đất nước: dám vạch trần thực trạng đen tối của xã hội
Việt Nam những năm 20 của thế kỉ XX để dấy lên việc xây dựng
một nền luân lí xã hội ở nước ta. Đồng thời, tác giả cũng đề cao tư
tưởng đoàn thể vì sự tiến bộ để hướng tới một ngày mai tươi sáng
của đất nước.
II. Bố cục văn bản:

Đoạn trích có thể chia làm 3 phần:
- Đoạn 1 ( từ đầu  thiên hạ mất đi đã từ lâu rồi ): tác giả khẳng
định ở nước ta chưa hề có luân lí xã hội theo nghĩa đích thực, đúng
đắn của nó.
- Đoạn 2 ( tiếp theo  Việt Nam ta không có cũng vì thế ): tác giả
bàn luận về luân lí xã hội trên cơ sở so sánh xã hội Pháp và xã hội
nước ta. Từ đó đi sâu phân tích thực trạng Việt Nam và chỉ ra
nguyên nhân vì sao mà trì trệ, bảo thủ, lạc hậu, yếu kém.
- Đoạn 3 ( còn lại ): muốn nước Việt Nam được tự do độc lập thì
trước hết phải xây dựng nền luân lí xã hội, dân chủ đoàn thể, phải
truyền bá CNXH trong dân.
III. Đọc hiểu văn bản:
1. Nội dung luân lí xã hội mà tác giả nêu trong đoạn trích:
- Luân lí xã hội ( xã hội luân lí ) là khái niệm chỉ những quan niệm,
nguyên tắc, quy định hợp lí lẽ thường chi phối mọi quan hệ, hoạt
động và phát triển của xã hội.
- Nội dung luân lí xã hội mà tác giả nêu trong đoạn trích:
+ Trước hết, đó là ý thức tương trợ lẫn nhau giữa các cá nhân trong
xã hội.
+Tiếp đó, luân lí xã hội là cái nghĩa vụ mỗi người trong nước, tức là
Những biểu hiện nào được
nêu trong bài chứng tỏ
nước ta tuyệt nhiên không
có luân lí xã hội ? Tác giả
đã tỏ rõ thái độ ra sao đối
với hiện tượng đó ?
ý thức công dân mà mỗi người phải có.
+ Cao hơn, luân lí xã hội là cái nghĩa vụ loài người ăn ở với loài
người, tức là tinh thần hợp tác của con người vượt lên các ranh giới
dân tộc và lãnh thổ. Nói đơn giản hơn, thiết thực hơn, theo Phan

Châu Trinh thì luân lí xã hội phải gắn liền với ý thức sẵn sàng làm
việc chung, sẵn sàng giúp đỡ nhau và tôn trọng quyền lợi của người
khác.
2. Vấn đề nước ta chưa có luân lí xã hội:
- Trước hết, tác giả khẳng định ở nước ta chưa hề có luân lí xã hội
theo nghĩa đích thực, đúng đắn của nó:
+ Dân ta phải ai tai nấy, ai chết mặc ai, sợ sệt, ù lì, trơ tráo.
+ Dân ta không biết đoàn thể, không trọng công ích.
+ Người này đối với kẻ kia đều ngó theo sức mạnh, thấy quyền thế
thì chạy theo, quỵ lụy, dựa dẫm.
+ Vua quan mặc sức bóp nặn dân chúng, chỉ biết vơ vét, coi sự dốt
nát của dân là điều kiện tốt để củng cố quyền lực và lòng tham của
mình.
 Đối với các hiện tượng trên, tác giả đã tỏ rõ thái độ phê phán rất
nghiêm khắc, càng đau lòng càng thấy cần phải chỉ ra sự hèn kém
của dân mình, nước mình.
- Sau đó, tác giả bác bỏ cách hiểu đơn giản hoặc nông cạn, hời hợt
về luân lí xã hội:
+ Luân lí xã hội không phải và không thể chỉ là tình cảm bạn bè.
Nghĩa là, quan hệ bạn bè không thể thay cho luân lí xã hội mà chỉ là
một bộ phận nhỏ, thậm chí rất nhỏ của luân lí xã hội mà thôi.
+ Luân lí xã hội cũng không phải là mấy chữ bình thiên hạ được nói
đến của những nhà nho cổ hủ, lỗi thời mà không hề hiểu được bản
chất của nguyên lí Khổng - Mạnh và nhất là không hành động gì để
thực hiện mấy chữ đó. Thực ra, quan niệm Nho gia ( tề gia trị quốc,
bình thiên hạ ) đã bị hiểu sai, hiểu lệch đi: bình thiên hạ là cai trị xã
hội, là đè nén mọi người để đem lại quyền lợi cho cá nhân mình.
Thật ra, bình thiên hạ ( xã hội ) là góp phần làm cho mọi người an cư
lạc nghiệp, giàu có, hạnh phúc,…
- Tác giả cũng phân biệt rõ sự khác nhau của các đối tượng mà ông

phê phán:
+ Theo ông, nguyên nhân sâu xa của tình trạng dân không biết đoàn
thể, không trọng công ích nằm ở sự phản động, thối nát của lũ quan
trường: vua quan phong kiến, bọn học trò trụy lạc, sa đọa, tham lam,
ích kỉ, hám danh hám lợi mà quên tất cả đạo lí cha ông, mất hết nhân
cách, miễn sao giữ được địa vị giàu sang cho mình ( Dân không biết
đoàn thể […] tan tành đoàn thể của quốc dân ). Từ đấy, tác giả
hướng mũi nhọn đả kích vào bọn chúng ( đối tượng mà ông khi thì
gọi là bọn học trò, khi thì gọi là kẻ mang đai đội mũ, kẻ áo rộng
khăn đen, khi thì gọi là bọn quan lại, bọn thượng lưu,... ).
+ Vua quan thì có kẻ mang đai đội mũ, ngất ngưởng ngồi trên, có kẻ
áo rộng khăn đen lúc nhúc lạy dưới [...] Những bọn quan lại đã nói
Tác giả so sánh luân lí xã
hội giữa châu Âu, bên
Pháp với nước ta như thế
nào ?
ở trên này chỉ còn một tiếng chỉ đúng hơn là lũ ăn cướp có giấy
phép vậy. Đến nỗi tác giả phải thốt lên: Dân khôn mà chi ! Dân ngu
mà chi ! Dân lợi mà chi ! Dân hại mà chi ! Dân càng nô lệ, ngôi vua
càng lâu dài, bọn quan lại càng phú quý !. Như vậy, tác giả vừa đau
xót vừa mỉa mai, vừa cảm thông với nỗi thống khổ của dân vừa
châm biếm bọn quan lại phong kiến và chính quyền thực dân chỉ là
bọn sâu mọt hại dân, hại nước. Tình hình các làng xã chia rẽ, phân
biệt đối xử giữa chính cư và ngụ cư.
 Chỉ mới quan sát cách tác giả gọi tên chứ chưa nói tới việc ông tố
cáo tội của chúng, ta đã nhận ra sự căm ghét cao độ của Phan Châu
Trinh với tầng lớp quan lại Nam triều. Trong mắt tác giả, chế độ vua
quan chuyên chế vô cùng tồi tệ, cần phải phủ định một cách triệt để.
* Tóm lại, với thực trạng ấy thì dân làm sao có thể có tư tưởng cách
mạng. Và tinh thần dân chủ, xã hội chủ nghĩa, tinh thần đoàn thể, ý

thức cộng đồng của nước ta làm sao có được ? Có thể nói, tinh thần
phản phong kiến của tác giả rất mạnh mẽ và triệt để.
3. Tác giả so sánh luân lí xã hội giữa châu Âu, bên Pháp với
nước ta:
- Luân lí xã hội theo quan niệm của Phan Châu Trinh là nghĩa vụ
trong quan hệ cộng đồng xã hội, giữa người với người, nước này với
nước khác ( tầm thế giới ) và ở trong một nước.
- Tác giả đã so sánh luân lí xã hội giữa châu Âu, bên Pháp với nước
ta:
+ Bên châu Âu, bên Pháp đã có nền luân lí xã hội:
 Bên châu Âu, cái XHCN rất thịnh hành và đã được phát triển rộng
rãi.
 Bên Pháp, mỗi khi một người hay một hội nào bị đè nén quyền lợi
riêng, thì người ta hoặc kêu nài, hoặc chống cự, hoặc thị oai, vận
dụng được đến công bằng mới nghe.
Dẫn chứng: khi người có quyền thế hoặc chính phủ, cậy quyền cậy
thế để áp bức quyền lợi riêng của cá nhân hay đoàn thể thì người ta
tìm mọi cách để giành lại sự công bằng xã hội.
 Nguyên nhân: vì người ta có đoàn thể, có ý thức sẵn sàng làm việc
chung ( công đức ), có ăn học ( văn hóa ), biết nhìn xa trông rộng,
biết giữ lợi chung, biết hợp nhau lại phòng ngừa trước, biết xét kĩ
thấy xa và đặc biệt là có tinh thần dân chủ.
+ Bên mình chưa có nền luân lí xã hội:
 Dân chưa biết, chưa hiểu thế nào là luân lí xã hội. Họ điềm nhiên
như ngủ, chẳng biết gì ( thờ ơ, tê liệt ). Thật đáng buồn và buồn đau
xót biết bao trong khi bên châu Âu, nền luân lí xã hội rất thịnh hành
như thế, mà người ta vẫn điềm nhiên như kẻ ngủ không biết gì là gì.
Dẫn chứng: người mình thì phải ai tai nấy, ai chết mặc ai, không
hề có sự quan tâm đến người khác, đồng loại: Đi đường gặp người
bị tai nạn, gặp kẻ yếu bị kẻ mạnh bắt nạt cũng ngơ mắt đi qua, hình

như người bị nạn khốn ấy không can thiệp gì đến mình.
 Nguyên nhân: chưa có đoàn thể, ý thức dân chỉ kém.
Theo tác giả, vì sao nước
ta chưa có nền luân lí xã
hội ?
Theo tác giả, muốn có
luân lí xã hội thì phải làm
những gì ? Anh ( chị ) hiểu
những điều tác giả đề nghị
như thế nào ?
4. Nguyên nhân nước ta chưa có nền luân lí xã hội:
- Ở đoạn cuối của phần 2, tác giả đã thẳng thắn chỉ ra nguyên nhân
của tình trạng dân không biết đoàn thể, không trọng công ích mà
không chút kiêng dè, né tránh. Đó là các nguyên nhân:
+ Bọn học trò trong nước ham quyền lợi, ham bả vinh hoa của các
triều vua mà sinh ra giả dối nịnh bợ, chỉ biết có vua mà không biết có
dân. Bọn ấy muốn giữ túi tham của mình được đầy mãi, địa vị của
mình được vững mãi nên đã tìm cách thiết lập luật pháp, phá tan
đoàn thể của quốc dân.
+ Chế độ phong kiến trì trệ, bảo thủ và lạc hậu. Dân càng nô lệ, ngôi
vua càng lâu dài, bọn quan lại càng phú quý. Nạn tham nhũng hoành
hành, không ai bình phẩm, không ai chê bai. Quan lại thời xưa và
nay là lũ ăn cướp có giấy phép.
+ Xu thế của xã hội cũng bén mùi làm quan, chạy theo chức tước và
danh lợi để được ngồi trước, ăn trước, hống hách với mọi người.
+ Quan hệ giữa con người với nhau đều ngó theo sức mạnh, không
có một chút gì gọi là đạo đức là luân lí cả. Như vậy thì làm sao dân
biết đến đoàn thể, trọng công ích được.
- Khi trình bày những nguyên nhân trên, tác giả đã kết hợp để đả
kích mạnh mẽ và sâu sắc chế độ vua quan chuyên chế bấy giờ.

Nhưng điều lưu lại đậm nét và lâu bền trong ta về cái chế độ vua
quan xấu xa, trì trệ, bảo thủ ấy là hình ảnh có kẻ mang đai đội mũ
ngất ngưởng ngồi trên, có kẻ áo rộng khăn đen lúc nhúc lạy dưới,
trăm nghìn năm như thế cũng xong. Thật là mỉa mai châm biếm sâu
cay.
Đồng thời, Phan Châu Trinh cũng thẳng thừng đả kích bọn quan lại
một cách mạnh mẽ: Quan lại đời xưa đời nay của ta là thế đấy !
Luân lí của bọn thượng lưu [...] nói cho anh em dễ hiểu mà thôi - ở
nước ta là thế đấy ! Không căm ghét cái chế độ vua quan chuyên chế
đến mức cao thì không thể viết nên những dòng đả kích có sức mạnh
đến thế được.
5. Điều kiện để có luân lí xã hội:
- Theo tác giả, muốn có luân lí xã hội thì:
+ Phải biết gây dựng đoàn thể để hỗ trợ nhau trong cuộc sống và để
tự bảo vệ chính quyền lợi của mình.
+ Phải bỏ thói dựa dẫm vào quyền thế, chấm dứt tệ mua danh bán
tước hòng có được vị trí ngồi trên, ăn trước.
+ Phải đánh đổ chế độ vua quan thối nát làm bại hoại luân lí xã hội,
khiến tư tưởng cách mạng không thể nảy nở và nước ta không thể có
được tự do, độc lập.
 Những điều tác giả đề nghị có ý nghĩa rất cấp thiết. Phan Châu
Trinh thuộc ít nhiều những nhà cách mạnh nhìn ra chỗ yếu cốt lõi
của nước ta trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Ông muốn giải
quyết trước hết vấn đề dân trí, vấn đề ý thức dân chủ của người dân,
xem đó là chuyện hệ trọng bậc nhất cần làm để hướng tới mục tiêu
giành độc lập, tự do.