Các hợp chất thiên nhiên từ một số cây cỏ việt nam trần văn sung

WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

VIệN KHOA HọC Và CÔNG NGHệ VIệT NAM
Bộ SáCH CHUYÊN KHảO

O

TP
.

Q

U
Y

N
H



N

TàI NGUYÊN THIÊN NHIÊN Và MÔI TR ờng việt nam

N
G

HộI ĐồNG BIÊN TậP

H



Chủ tịch Hội đồng:

TR

N

GS.TS. CHU VĂN minh

00

B

Các ủy viên:

D

I
N



N

TO

N

-L

-

H

ể

A

10

pgs.ts. Lê Xuân Cảnh, pgs.ts. Phạm Quốc Long,
gs.ts. Đặng Đình Kim, Pgs.tskh. Trần Trọng Hòa,
ts. Nguyễn Đình Kỳ.

úng gúp PDF bi GV. Nguyn Thanh Tỳ

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

N

G



O

TP
.

Q

U
Y

N
H

Viện Khoa học v Công nghệ Việt Nam l cơ quan nghiên cứu
khoa học tự nhiên v công nghệ đa ng nh lớn nhất cả n(ớc, có thế
mạnh trong nghiên cứu cơ bản, nghiên c u v phát triển công nghệ,
điều tra t i nguyên thiên nhiên v môi tr(ờng Việt Nam. Viện tập
trung một đội ngũ cán bộ nghiên cứu có trình độ cao, cơ sở vật chất
kỹ thuật hiện đại đáp ứng các yêu cầu về nghiên cứu v thực nghiệm
của nhiều ng nh khoa học tự nhiên v công nghệ.



N

Lời giới thiệu

10

00

B

TR

N

H



Trong suốt 35 năm xây dựng v phát triển, nhiều công trình v
kết quả nghiên cứu có giá trị của Viện đC ra đời phục vụ đắc lực cho
sự nghiệp xây dựng v bảo vệ Tổ quốc. Để tổng hợp v giới thiệu có
hệ thống ở trình độ cao, các công trình v kết quả nghiên cứu tới
bạn đọc trong n(ớc v quốc tế, Viện Khoa học v Công nghệ Việt
Nam quyết định xuất bản bộ sách chuyên khảo. Bộ sách tập trung
v o bốn lĩnh vực sau:

ể

A

ứng dụng v phát triển công nghệ cao,

-

H

T i nguyên thiên nhiên v môi tr(ờng Việt Nam,

-L

Biển v công nghệ biển,

TO

N

Giáo trình đại học v sau đại học.

N

Tác giả của các chuyên khảo l những nh khoa học đầu ng nh
của Viện hoặc các cộng tác viên đC từng hợp tác nghiên cứu.

D

I
N



Viện Khoa học v Công nghệ Việt Nam xin trân trọng giới thiệu
tới các quý độc giả bộ sách n y v hy vọng bộ sách chuyên khảo sẽ
l t i liệu tham khảo bổ ích, có giá trị phục vụ cho công tác nghiên

cứu khoa học, ứng dụng công nghệ, đ o tạo đại học v sau đại học.
Hội đồng Biên tập

úng gúp PDF bi GV. Nguyn Thanh Tỳ

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

i

VI T T T

N

CH

H-NMR

Ph� c�ng h��ng t� h�t
nhân proton

U
Y

1

N
H

Ơ

KÍ HI U M T S

Q

13

Ph� APT

HMBC

Heteronuclear Multiple
Bond Correlation

Ph� t�ơng quan �a liên
k�t d� h�t nhân

NOESY

Nuclear Overhauser
Effect Spectroscopy

1

H-1HCOSY

1

H-1H Correlation
Spectroscopy

s

Singlet

br s

Broad singlet

d

Doublet

t

Triplet

N
G
Ư
H

ẦN

TR

B

Í-

H

Ó

A

10

00

Ph� t�ơng quan
proton-proton

Quartet
Multiplet

dd

Doublet of doublet

dt

Doublet of triplet

dq

Doublet of quartet

J

Coupling constant

ÀN
Đ

Hi�u �ng NOE

-L
ÁN

TO

m

IỄ
N

ẠO

Attached Proton Test

Đ

APT

q

D

Ph� c�ng h��ng t� h�t
nhân cacbon 13

TP
.

C-NMR

H�ng s� t�ơng tác (Hz)
�� chuy�n d�ch hoá
h�c, thang (ppm)

TMS

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

Tetramethylsilan
Si(CH3)4

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

ii

Ph� h�ng ngo�i

EI-MS

Electron Impact-Mass
Spectroscopy

Ph� kh�i ion hoá va
ch�m �i�n t�

ESI-MS

Electron Spray Ionisation
Mass- Spectroscopy

Ph� kh�i ion hoá b�i
�i�n t�

HR-MS

High Resolution Mass
Spectroscopy

Ph� kh�i phân gi�i cao

HPLC

High Performance Liquid
Chromatography

S�c kí l�ng hi�u n�ng
cao

CD

Circular Dichroism

Ph� nh� s�c tròn

ORD

Optical Rotation
Dispersion

Ph� tán s�c quay c�c

UV

Ultraviolet Spectroscopy

TO

ÁN

Pyridin

MeOH

Methanol

EtOH

Ethanol

BuOH

Butanol

CHCl3

Chloroform

hl

Hàm l��ng

ÀN
Đ
IỄ
N

Q

U
Y

Ó
H

Trung bình

-L

T.B

S�c kí l�p m�ng �i�u
ch�

�i�m nóng ch�y

Í-

�.n.c

S�c kí c�t

Hi�u su�t

A

HS

Ph� t� ngo�i

Phân �o�n

10

p�

D

TP
.

ẠO

Đ

N
G

00

B

SKLM�C

Py

Ư

H

ẦN
TR

SKC

Ơ

Infrared Spectroscopy

N
H

IR

N

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

IC50

Inhibition Concentration
for 50%

N�ng �� �c ch� 50%

EC50

Effective Concentration
for 50%

N�ng �� có hi�u l�c
v�i 50%

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

N

H

Ơ

N

iii

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

iii

M�C L�C
Trang

N
H
iii

U
Y

M�c l�c

Xu hư�ng trong nghiên c�u và phát tri�n các
h�p ch�t thiên nhiên trên th� gi�i

II.1.

V� cách ti�p c�n trong thu th�p m�u
nghiên c�u

4

II.2.

TR

TP
.

II.

Các phư�ng pháp phân tích

4

II.3.

Xác ��nh c�u trúc các h�p ch�t thiên nhiên.

6

II.4.

K� thu�t th� ho�t tính sinh h�c

7

II.5.

T�ng h�p h�u c�

II.6.

Các h�p ch�t t� vi sinh v�t

3

A

10

00

B

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

Tình hình nghiên c�u hoá th�c v�t �
Vi�t Nam

-L

Í-

H

Ó

8
9
10

Các h�p ch�t flavonoid

10

III.1.1.

Khái ni�m chung v� các h�p ch�t flavonoid

10

III.1.2.

M�t s� nhóm thu�c l�p ch�t flavonoid

11

III.1.3.

M�t s� nét v� s� phân b� c�a l�p ch�t
flavonoid trong thiên nhiên

12

III.1.4.

Ho�t tính sinh h�c c�a flavonoid

13

III.1.4.1.

Ho�t tính ch�ng oxy hóa

13

TO

ÁN

T�ng quan v� hóa h�c và ho�t tính sinh h�c
m�t s� l�p ch�t thiên nhiên

ÀN
Đ
IỄ
N

1

I.

III.1.

D

Q

Ph�n A. T�NG QUAN

III.

Ơ

i

Ký hi�u ch� vi�t t�t

N

L�i gi�i thi�u

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

15

III.1.4.3.

Vai trò c�a flavonoid trong s� tư�ng tác Th�c
v�t - ��ng v�t

15

III.1.4.4.

Ho�t tính �c ch� enzym

15

III.1.4.5.

Ho�t tính kháng viêm

16

III.1.4.6.

Ho�t tính ��i v�i m�ch máu

III.1.4.7.

Ho�t tính oestrogen

III.1.4.8.

Ho�t tính kháng kh�i u và gây ��c t� bào

III.2.

Các h�p ch�t triterpen

III.2.1.

Khái ni�m chung v� các h�p ch�t triterpen

19

III.2.2.

M�t s� khung triterpen chính

19

III.2.2.1.

Triterpen m�ch th�ng

III.2.2.2.

Triterpen khung dammaran

III.2.2.3.

Triterpen khung oleanan

21

III.2.2.4.

Triterpen khung hopan

22

III.2.2.5.

Khung lupan

24

III.2.2.6.

Các h�p ch�t limonoid

25

III.2.3.

Ho�t tính sinh h�c c�a các h�p ch�t triterpen

25

III.2.3.1.

Ho�t tính ch�ng ung thư

26

Ho�t tính ch�ng HIV-AIDS

28

III.2.3.3.

Ho�t tính kháng viêm

32

III.2.4.

Ho�t tính kháng m�t s� vi sinh v�t và
ký sinh trùng
Tài li�u tham kh�o

32

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

17

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

III.2.3.2.

Ph�n B. K�T QU� NGHIÊN C�U CÁC H�P

CH�T THIÊN NHIÊN T� M�T S� CÂY C�
VI�T NAM

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

Ơ

Ho�t tính kháng vi sinh v�t

N
H

III.1.4.2.

N

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

iv

17
18
19

19
20

33
41

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

M cl c

v
41

Song �ình (Diplopanax stachyanthus Hand,Mazz)

41

I.1.1.

��c �i�m th�c v�t và phân b�

41

I.1.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

41

I.1.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

41

Chư�ng II. H� CAM QUÝT - Rutaceae

ẠO

55
57
57

D�u d�u - Euodia sutchuensis Dode

II.1.1.

��c �i�m th�c v�t và phân b�

II.1.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

57

II.1.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

57

Hoàng m�c dài - Zanthoxylum avicennae
(Lamk.) DC.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

64

57

64

II.2.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

64

II.2.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

65

II.3.

H�ng bì d�i - Clausena excavata Burm.f.).

74

A

Ó

H

��c �i�m th�c v�t và phân b�

ÁN

II.3.1.

-L

Í-

II.2.1.

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

II.1.

II.2.

Ơ

U
Y

TP
.

Q

Tài li�u tham kh�o

N

I.1.

N
H

Chư�ng I. H� BÚI L�A

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

75

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

75
98

II.4.1.

Kim sư�ng - Micromelum falcatum
(Forst.f.) Wight & Arn.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

II.4.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

98

II.4.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

99

II.5.

M�t trâu - Micromelum hirsutum Oliv.

104

II.5.1.

��c �i�m th�c v�t và phân b�

104

TO

II.3.2.

ÀN

II.3.3.

IỄ
N

Đ

II.4.

D

74

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

98

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

105

II.5.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

105

II.6.

108

II.6.1.

Thân x� trư�n - Luvunga sarmentosa
(Blume) Kurz.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

II.6.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

109

II.6.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

Q
Đ

ẠO

Chư�ng III. H� HOA MÕM CHÓ - Scrophulariaceae

119
121

B� b� - Adenosma indiana (Lour.) Merr.

121

III.1.1.

��c �i�m th�c v�t và phân b�

121

III.1.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

III.1.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hóa h�c

III.2.

Cam th�o ��t - Scoparia dulcis L.

III.2.1.

��c �i�m th�c v�t và phân b�

124

III.2.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

125

III.2.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hóa h�c

III.3.

Nhân tr�n - Adenosma caeruleum R. Br.

127

III.3.1.

��c �i�m th�c v�t và phân b�

127

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

128

III.3.3

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hóa h�c

128

III.4.

129

III.4.1.

Sinh ��a - Rehmannia glutinosa (Gaertn.)
Libosch. ex Steud.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

III.4.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

130

III.4.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hóa h�c

130

Tài li�u tham kh�o

151

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

III.1.

III.3.2.

IỄ
N

109

TP

.

Tài li�u tham kh�o

D

U
Y

N
H

108

Chư�ng IV. H� LONG NÃO - Lauraceae

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

Ơ

II.5.2.

N

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

vi

122
122

124

125

129

155

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

M cl c

vii
155

IV.1.1.

Cà l� b�c b� - Caryodaphnopsis tonkinensis
(Lecomte) Airy-Shaw.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

IV.1.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

156

IV.1.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hóa h�c

156

IV.2.

175

IV.2.1.

Cà l� ba vì - Caryodaphnopsis baviensis
(Lecomte) Airy-Shaw.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

IV.2.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

IV.2.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hóa h�c

IV.2.4.

M�t vài nh�n xét

176
186
187
191
191
191

V.1.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

191

V.1.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

V.2.

Gi�n �� - Xylopia vielana Pierre

204

V.2.1.

��c �i�m th�c v�t và phân b�

204

V.2.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

205

V.2.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

V.3.

V.3.1.
V.3.2.
V.3.3.

Lãnh công r�t - Fissistigma pallens (Fin &
Gagn.) Merr.
��c �i�m th�c v�t và phân b�
�ng d�ng trong y h�c c� truy�n
K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

205
212

V.4.
V.4.1.
V.4.2.

M�i li�u - Miliusa balansae Fin. & Gagnep
��c �i�m th�c v�t và phân b�

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

B

TR

V.1.1.

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

N

176

Cách thư lá hoa - Fissistigma bracteolatum
Chatt.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

ÀN
Đ
IỄ
N
D

175

00

V.1.

Ơ

N
H

U
Y
Q

ẦN

Chư�ng V. H� NA – Annonaceae

155

TP
.
ẠO

Đ
N
G
Ư

Tài li�u tham kh�o

H

IV.1.

192

212
212
213
217
218
218

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c
Ho�t tính ��c t� bào c�a các h�p ch�t phân
l�p �ư�c
Tài li�u tham kh�o

219
230
231
233

VI.1.

233

N
H

Chư�ng VI. H� NG� GIA BÌ - Araliaceae

N

V.4.3.
V.4.4.

Ơ

viii

VI.1.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

VI.1.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

VI.2.

275

VI.2.1.

Ng� gia bì gai - Acanthopanax trifoliatus
(L.) Voss.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

VI.2.2.

�ng d�ng trong y h�c c� truy�n

275

VI.2.3.

K�t qu� nghiên c�u v� thành ph�n hoá h�c

275

Tài li�u tham kh�o

284

233
233
234

275

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

VI.1.1.

Ng� gia bì chân chim - Schefflera
heptaphylla L. Frodin.
��c �i�m th�c v�t và phân b�

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

1

U
Y

N
H

Ơ

N

Ph�n A. T�NG QUAN

TP
.

Q

I. TÌNH HÌNH NGHIÊN C�U HÓA TH�C V�T � VI�T NAM

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

Trong giai �o�n 1960 - 1980 c�a th� k� XX, các nhà khoa h�c
Vi�t Nam ch� y�u t�p trung vào nghiên c�u �i�u tra, sàng l�c các
cây thu�c, cây tinh d�u nh�m phát hi�n các ngu�n nguyên li�u cho
công nghi�p dư�c và th�c ph�m, vì lúc này l�c lư�ng cán b� và
ti�m l�c cơ s� v�t ch�t trang thi�t b� còn thi�u và chưa ��ng b�. Tuy
v�y bên c�nh các ho�t ��ng �i�u tra, sàng l�c các ch�t có ho�t tính

sinh h�c, các nhà khoa h�c c�ng �i sâu nghiên c�u m�t s� quy trình
công ngh� chi�t tách m�t s� h�p ch�t thiên nhiên có hàm lư�ng cao,
có th� s� d�ng làm thu�c. �i�n hình là Quy trình chi�t xu�t berberin
t� cây Hoàng liên gai (Berberis wallichiana DC.) thu�c h� Hoàng
liên gai (Berberidaceae) �� làm thu�c kháng sinh �ư�ng tiêu hoá và
m�t s� b�nh khác. Hàm lư�ng berberin trong cây này chi�m t�i 3 4% [1a]; Quy trình chi�t xu�t vinblastin và vincristin t� cây d�a c�n
[Vinca rosea L.; Catharanthus roseus (L.) G. Don; Lochnera rosea
Reich.] thu�c h� Trúc �ào (Apocynaceae) [1b]; Quy trình chi�t xu�t
strychnin t� h�t mã ti�n (Strychnos nux vomica L.) thu�c h� Mã ti�n
(Loganiaceae) �� làm thu�c ch�a th�n kinh, tim, �au kh�p, tê
th�p.... và các quy trình công ngh� chi�t xu�t tinh d�u ph�c v� xu�t
kh�u và s� d�ng trong nư�c như tinh d�u s� (Cymbopogon nardus
Rendl.) thu�c h� Lúa (Poaceae, Gramineae), tinh d�u h�i (Illicium
verum Hook.f.) thu�c h� H�i (Illiciaceae), tinh d�u màng tang
(Litsea cubeba) thu�c h� Long não (Lauraceae) �� làm dư�c ph�m,
hương li�u cho th�c ph�m, và m� ph�m. Th�i k� này vi�c chi�t
tách, tinh ch� và chuy�n hoá m�t s� thành ph�n chính c�a tinh d�u
như anethol t� tinh d�u h�i thành anisaldehyd làm hương li�u;
eugenol t� tinh d�u hương nhu thành methyl eugenol làm thu�c d�n
d� ru�i vàng h�i cam, ho�c thành vanilin làm hương li�u; hydroxy
citronellal t� citronellal và các ester c�a geraniol tách t� tinh d�u s�
�� làm hương m� ph�m, hương th�c ph�m; safrol t� tinh d�u xá x�

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

2

D

IỄ
N

Ơ

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

N
H

�� làm heliotropin, m�t ch�t ��nh hương quý trong hương li�u;
terpineol và terpinyl acetat t� tinh d�u thông �� làm hương xà
phòng, m� ph�m, dư�c li�u �ã �ư�c ��y m�nh.
��c �i�m c�a th�i k� này là tính ch�t bao c�p trong nghiên c�u
khoa h�c còn khá ph� bi�n, s� g�n k�t gi�a nghiên c�u và s�n xu�t
chưa m�nh. Ngành công nghi�p dư�c ph�m, m� ph�m, hương li�u
chưa phát tri�n. Tuy v�y, các k�t qu� nghiên c�u c�ng �ã �óng góp
tích c�c vào vi�c xác ��nh ngu�n tài nguyên sinh h�c phong phú c�a
nư�c ta, ��nh hư�ng cho s� phát tri�n trong các n�m t�i.
Th�i k� ti�p theo là t� cu�i nh�ng n�m 1980 ��n nay. �ây là
th�i k� ��t nư�c ta �ang ti�n hành công cu�c “��i M�i”. N�n kinh
t� �ã d�n kh�c ph�c �ư�c khó kh�n và có nh�ng bư�c phát tri�n �i
lên. Nhà nư�c �ã d�n d�n t�ng cư�ng kinh phí cho nghiên c�u khoa
h�c. Nhi�u trang thi�t b� quan tr�ng và hi�n ��i �ã �ư�c mua s�m,
nhi�u phòng thí nghi�m tr�ng �i�m qu�c gia �ư�c ��u tư hi�n ��i,
ngang t�m khu v�c và qu�c t�. Các nghiên c�u sâu v� chi�t tách,
xác ��nh c�u trúc, th� ho�t tính sinh h�c và chuy�n hoá các h�p ch�t
thiên nhiên giàu ti�m n�ng �ã �ư�c tri�n khai t�i nhi�u phòng thí
nghi�m. Hàng tr�m h�p ch�t thiên nhiên m�i, có c�u trúc lý thú và
ho�t tính sinh h�c quan tr�ng �ã �ư�c các nhà khoa h�c Vi�t Nam
phát hi�n và ��ng t�i trên các t�p chí khoa h�c có uy tín qu�c t� và
trong nư�c.
�áng chú ý là t� n�m 2001, B� Khoa h�c và Công ngh� �ã tri�n
khai m�t cách bài b�n 10 Chương trình KH & CN tr�ng �i�m (KC
01 ��n KC 10) và m�t s� Chương trình m�c tiêu qu�c gia, t� n�m
2007 có thêm chương trình Hoá Dư�c. Bên c�nh các công trình
nghiên c�u v� chi�t tách, xác ��nh c�u trúc, th� ho�t tính sinh h�c
thì các công trình nghiên c�u v� t�ng h�p h�u cơ các ch�t có ho�t
tính sinh h�c (bao g�m t�ng h�p toàn ph�n và bán t�ng h�p) �ã

�ư�c ��y m�nh. N�i b�t là các công trình nghiên c�u v� artemisinin
t� cây thanh cao hoa vàng (Artemisia annua L.) thu�c h� Cúc
(Asteraceae, Compositae) �� làm thu�c ch�a s�t rét. Vi�c phát hi�n
ra và s�n xu�t hàng t�n ho�t ch�t artemisinin và bào ch� thành thu�c
s�t rét �ã góp ph�n ��y lùi d�ch s�t rét ác tính bùng phát t�i Vi�t
Nam vào cu�i nh�ng n�m 1980 ��u nh�ng n�m 1990. �� kh�c ph�c
như�c �i�m c�a artemisinin là không tan trong nư�c, có ��c tính
cao v�i th�n kinh, th�i gian bán hu� ng�n, d� b� kháng thu�c, các
nhà khoa h�c �ã t�p trung nghiên c�u, s�n xu�t các d�n xu�t c�a

N

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

Ơ

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

N
H

artemisinin như artesunat, arteether và artemether... Artemisinin là
m�t trong nh�ng ví d� thành công nh�t c�a vi�c hi�n ��i hoá các bài
thu�c c� truy�n.
�ã có nhi�u công trình nghiên c�u t�ng h�p hàng lo�t d�n xu�t
(synthone) c�a các h�p ch�t thiên nhiên có hàm lư�ng l�n và có
ho�t tính (scaffold) �� th�m dò ho�t tính sinh h�c theo ��nh hư�ng.
�ây là m�t trong nh�ng con �ư�ng hi�u qu�, có ý ngh�a kinh t� ��
tìm ra các thu�c m�i mà các nhà khoa h�c qu�c t� �ang theo �u�i.
Các h�p ch�t thiên nhiên có ti�m n�ng �ã �ư�c chi�t tách và chuy�n
hoá thành các nguyên li�u làm thu�c quý hi�m. �i�n hình là vi�c

chi�t xu�t ch�t diterpen 10-desacetyl-baccatin III (10-DAB III) t� lá
cây thông �� Lâm ��ng (Taxus wallichiana Zucc.) thu�c h� Thanh
tùng (Taxaceae). �ây là ngu�n tài nguyên sinh v�t quý c�a nư�c ta.
T� ch�t 10-DAB III, thông qua hơn 10 bư�c ph�n �ng hoá h�c v�i
yêu c�u v� �� ch�n l�c l�p th� cao, các nhà khoa h�c �ã t�ng h�p
thành công taxol và taxoter, hai lo�i thu�c ch�a ung thư, có hi�u
qu� nh�t và �ang bán ch�y nh�t hi�n nay v�i tên thương m�i là
paclitaxel và docetaxel . Taxol �ã h�t h�n b�o h� b�n quy�n s�
h�u trí tu� và tr� thành thu�c generic, còn taxoter thì s� h�t h�n b�o
h� vào n�m 2012, n�u không �ư�c gia h�n thêm. �i�u �ó có ngh�a
là: n�u chu�n b� t�t, Vi�t Nam hoàn toàn có th� s�n xu�t taxoter vào
n�m 2012.
T� qu� h�i L�ng Sơn các nhà khoa h�c �ã chi�t xu�t �ư�c axit
shikimic v�i hi�u su�t cao 7% so v�i tr�ng lư�ng nguyên li�u khô)
và chuy�n hoá acid shikimic thành oseltamivir phosphat, ho�t ch�t
�� bào ch� thu�c Tamiflu �i�u tr� b�nh cúm gà do virus H5N1 gây
ra. Có th� nh�n th�y r�ng xu hư�ng s� d�ng m�t cách toàn di�n và
tri�t �� các h�p ch�t thiên nhiên như m�t ngu�n phong phú �� t�o ra
các ch�t có ho�t tính sinh h�c m�i ph�c v� ngành y dư�c, nông
nghi�p và th�c ph�m �ang �ư�c ��y m�nh � Vi�t Nam hi�n nay.
�i�u này phù h�p v�i ��nh hư�ng nghiên c�u v� hoá th�c v�t và
hoá dư�c c�a th� gi�i.

N

3

Ph n A. T ng quan

II. XU H��NG TRONG NGHIÊN C�U VÀ PHÁT TRI�N

CÁC H�P CH�T THIÊN NHIÊN TRÊN TH� GI�I [2, 3, 4, 7]
Trong hơn 10 n�m tr� l�i �ây �ã có nh�ng thay ��i �áng k� trong
vi�c nghiên c�u và phát tri�n các h�p ch�t thiên nhiên.

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

4

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

Ơ

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

N
H

Nhìn chung, cho ��n nay có 6 cách ti�p c�n khi thu th�p m�u

nghiên c�u. �ó là: ch�n ��� �i�m m�t cách ng�u nhiên, d�a vào
phân lo�i h�c, d�a vào y h�c dân t�c, d�a vào hoá th�c v�t, d�a vào
cơ s� thông tin d� li�u và d�a vào s� c�u may. G�n �ây, cách ti�p
c�n d�a vào hoá th�c v�t và cơ s� thông tin �ã có nh�ng thay ��i do
s� phát tri�n m�nh c�a hai l�nh v�c này. Ví d� khi c�n thu th�p các
m�u có m�t ho�t tính nào �ó thì cơ s� d� li�u có th� cho ta:
- Danh sách c�a nh�ng cây có ho�t tính này theo kinh nghi�m
c�a y h�c dân t�c.
- Danh sách các cây �ã có s� li�u v� ho�t tính này qua phép th�
in vitro, in vivo ho�c trên ngư�i.
- Danh sách các ngu�n h�p ch�t thiên nhiên có ho�t tính này
ho�c có ho�t tính c�a m�t trong các phép th� trên.
Trư�ng h�p danh sách này quá dài thì ngư�i ta k�t h�p v�i các
y�u t� khác như: M�u d� ki�m hay khó ki�m, s� ��c �áo v� m�t
th�c v�t ho�c hoá th�c v�t, tính ��c h�u �� l�a ch�n m�t danh sách
ng�n hơn. Quan tr�ng là ph�i thu t�t c� các b� ph�n c�a cây. M�t
trong nh�ng con �ư�ng �� tìm ki�m nhanh các h�p ch�t thiên nhiên
có ho�t tính sinh h�c là d�a vào Th�c v�t dân t�c h�c
(Ethnobotany) v�i t�p chí d�n ��u là Journal of Ethno pharmacology.

N

II.1. V� cách ti�p c�n trong thu th�p m�u nghiên c�u [5]

-L

II.2. Các phư�ng pháp phân tích

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

Nhi�u k� thu�t m�i �ã �ư�c s� d�ng �� tách ch�t như: S�c ký
gi�t ngư�c dòng (droplet counter-current chromatography
DCCC), s�c ký ngư�c dòng quay (rotation locular countercurrent chromatogaraphy RL CC), s�c ký phân chia ly tâm
(centrifugal partition chromatography CPC). Vi�c s� d�ng pha
��o trong s�c ký tách ch�t (s�c ký l�p m�ng và s�c ký l�ng hi�u
n�ng cao) �ã góp ph�n gi�i quy�t nh�ng khó kh�n l�n trong l�nh
v�c các h�p ch�t thiên nhiên. Nh�ng n�m g�n �ây k� thu�t chi�t
c�p ion (ion-pair extraction) và s�c ký l�ng hi�u n�ng cao c�p ion
(ion-pair high performance liquid chromatography) �ã �ư�c s�
d�ng �� tách �i�u ch� các alkaloid quinolin và isoquinolin b�c
b�n [5, 6].

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

D

IỄ
N

Ơ

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

N
H

K� thu�t s� d�ng các ch�t ��ng phân quang h�c (chiral

substance) làm pha t�nh trong s�c ký khí và s�c ký l�ng �� tách
các h�p ch�t thiên nhiên có ho�t tính quang h�c c�ng �em l�i k�t
qu� t�t.
G�n �ây ngư�i ta phát tri�n k� thu�t “Quan sát toàn c�t” (wholecolumn imaging-detection) �ng d�ng cho s�c ký l�ng hi�u n�ng cao
(HPLC) và �i�n di mao qu�n (capillary electrophoresis) [7]. �
phương pháp “Quan sát toàn c�t” ngư�i ta s� d�ng nhi�u b� diod
trên m�t �o�n c�t dài 1 cm �� ki�m soát �� r�ng pic trong quá trình
tách ch�t.
Nh�ng n�m g�n �ây �ã xu�t hi�n khái ni�m “Metabolomic”
trong phân tích. �ó là m�t l�nh v�c khoa h�c nghiên c�u các ch�t
trao ��i c�a t� bào s�ng (metabolom, metabolit). Metabolom �ư�c
��nh ngh�a là m�t t�p h�p ��nh lư�ng và ��nh tính t�t c� nh�ng ch�t
phân t� lư�ng th�p (metabolit) có m�t trong t� bào. Nh�ng ch�t này
tham gia vào ph�n �ng trao ��i ch�t và c�n thi�t cho vi�c duy trì,
sinh trư�ng c�ng như ch�c n�ng bình thư�ng c�a m�t t� bào [8].
Chi�n lư�c phân tích metabolomic bao g�m 5 thành ph�n như sau:
- Metabolomic: Là phép phân tích ��nh tính và ��nh lư�ng t�t c�
các ch�t trao ��i (metabolit) trong m�t h� sinh h�c. �� ch�n l�c và
�� nh�y c�a phương pháp phân tích �òi h�i � �ây r�t cao.
- Metabolite profiling: Là phân tích ��nh tính và ��nh lư�ng m�t
s� ch�t trao ��i (metabolit) ch�n l�c theo ��nh hư�ng, thư�ng là
theo con �ư�ng trao ��i ch�t ��c thù. Trong công nghi�p dư�c
phương pháp này �ư�c s� d�ng r�ng rãi �� nghiên c�u thu�c, s�n
ph�m bi�n ��i c�a thu�c và hi�u qu� c�a quá trình �i�u tr�.
- Metabolic fingerprinting: Phân tích nhanh m�u �� có th� phân
lo�i �ư�c m�u. Vì không phân tích ��nh tính và ��nh lư�ng nên th�i
gian phân tích m�u ng�n, thư�ng ch� m�t phút (ho�c ng�n hơn).
�ây là m�t công c� sàng l�c �� phân bi�t m�u c�a nh�ng tr�ng thái
ho�c ngu�n g�c sinh h�c khác nhau.
- Metabolite target analysis: ��nh lư�ng và ��nh tính m�t ho�c

m�t vài ch�t trao ��i (metabolit) liên quan ��n m�t ph�n �ng trao
��i ��c thù.
- Metabonomic: �ánh giá s� thay ��i c�a các mô và d�ch sinh
h�c trong h� ch�t trao ��i n�i sinh, hình thành do quá trình b�nh
sinh ho�c quá trình �i�u tr�.

N

5

Ph n A. T ng quan

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

6

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

D

IỄ
N

Ơ

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

N
H

Ngư�i ta �ã có th� xác ��nh c�u trúc các h�p ch�t thiên nhiên �ã
�ư�c tách và tinh ch� ho�c các ch�t trong phân �o�n hay trong d�ch
chi�t. Các k� thu�t �ư�c s� d�ng v�n là ph� h�ng ngo�i, ph� t�
ngo�i, ph� kh�i lư�ng, ph� tán s�c quang c�c (optical rotation
dispersion ORD), ph� nh� s�c tròn (circular dichroism CD) và ph�
c�ng hư�ng t� h�t nhân (NMR). Tuy nhiên, cu�c cách m�ng ph�n
m�m máy tính �ã �ư�c s� d�ng trong các thi�t b� phân tích �ã giúp
cho các thi�t b� có m�c �� t� ��ng hoá cao và th�i gian tích lu� s�

li�u r�t ng�n, t�c là th�i gian �� phân tích m�t m�u �ư�c rút ng�n
r�t nhi�u.
Ngư�i ta �ã có th� �ng d�ng các chương trình ph�n m�m �� tính
toán �� chuy�n d�ch hoá h�c c�a proton và carbon-13 cho các phân
t�. �i�u này giúp cho vi�c gán các s� li�u c�a ph� c�ng hư�ng t�
h�t nhân �ư�c chính xác hơn khi k�t h�p gi�a giá tr� �� chuy�n d�ch
hoá h�c ( ) �o �ư�c và giá tr� tính toán.
Ti�n xa hơn trong vi�c xác ��nh c�u trúc hoá h�c ngư�i ta còn
xác ��nh �ư�c c�u trúc c�a ph�n liên k�t gi�a m�t ho�t ch�t và
enzym liên quan. �i�u này giúp ích to l�n cho vi�c nghiên c�u cơ
ch� tác d�ng c�a ho�t ch�t, nghiên c�u nâng cao ho�t tính và thi�t
k� các phân t� thu�c m�i (drug design). V�i s� phát tri�n c�a
phương pháp NMR ngư�i ta �ã xác ��nh chính xác �ư�c c�u trúc
c�a m�t ��i phân t� ph�c t�p như maitotoxin [9].
M�t phương pháp g�n �ây hay �ư�c s� d�ng là phương pháp
Mosher ester c�i ti�n [10]. Phương pháp này dùng �� xác ��nh
c�u hình tuy�t ��i c�a các carbinol b�c 2. K� thu�t Mosher ester
d�a vào s� khác nhau c�a �� chuy�n d�ch hoá h�c trong ph�
1
H-NMR c�a d�n xu�t S- và R-methoxy-(trifluoromethyl)phenylacetat � c� hai phía c�a trung tâm b�t ��i. N�u H ( S - R)
là dương thì trung tâm này có c�u hình R, n�u là âm thì có c�u
hình S. Như v�y phương pháp này �òi h�i s� phân tích và ghán
m�t cách chính xác các tín hi�u trong ph� 1H-NMR c�a c� hai
phía c�a trung tâm b�t ��i.
V�n �� tiêu chu�n hoá dư�c li�u là m�i quan tâm c�a ngành
dư�c c�a nhi�u qu�c gia trên th� gi�i. Các nhà khoa h�c �ã nghiên
c�u k�t h�p phương pháp s�c ký l�ng hi�u n�ng cao (HPLC) v�i
ph� 1H-NMR �� phân tích ��nh lư�ng ho�t ch�t chính (marker)

N

II.3. Xác ��nh c�u trúc các h�p ch�t thiên nhiên

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

Ơ

Ư
H

II.4. K� thu�t th� ho�t tính sinh h�c

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

N
H

trong m�t s� dư�c li�u. M�t ví d� là vi�c ��nh lư�ng ch�t paeoniflorin
trong cây Paeonia lactiflora và P. veitchii [11]. Phương pháp xác
��nh trình t� các acid amin trong protein �ã có bư�c ti�n m�nh m�.
Ngư�i ta �ã áp d�ng thành t�u này trong vi�c xác ��nh các loài th�c
v�t trong m�t chi (taxonomy). V�i vi�c gi�i mã �ư�c genom c�a
ngư�i �ã bùng n� nh�ng ki�n th�c v� nh�ng protein có liên quan
��n các gien c�u t�o c�ng như vi�c phát hi�n ra các �ích phân t�
(molecular target) có liên quan ��n b�nh t�t như b�nh ti�u �ư�ng,
béo phì và ung thư. K�t qu� này giúp ích nhi�u cho l�nh v�c thi�t k�
phân t� thu�c m�i. Ví d� n�i b�t là vi�c xác ��nh �ư�c trình t� c�a
genom c�a ký sinh trùng s�t rét Plasmodium falciparum và c�a m�t
trong nh�ng vector mu�i ch� y�u Anopheles gambia �ã cung c�p
cho con ngư�i công c� m�i �� ki�m soát c�n b�nh nguy hi�m này.

N

7

Ph n A. T ng quan

D

IỄ

N

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

K� thu�t th� ho�t tính sinh h�c là l�nh v�c phát tri�n nhi�u nh�t
trong nh�ng n�m qua, ��c bi�t v� m�c �� t� ��ng hoá và s� lư�ng
m�u �ư�c th� theo m�t �ơn v� th�i gian (automated and highthroughput screening HTS). Do có hi�u bi�t t�t v� các quá trình sinh
h�c c�a nh�ng c�n b�nh ch� y�u cùng v�i vi�c có �ư�c nhi�u th�
th� (receptor), enzym, gien và h� t� bào nên k� thu�t th� ho�t tính
sinh h�c �ã có nh�ng thay ��i cơ b�n. Ngư�i ta b�t ph�i s� d�ng
��ng v�t thí nghi�m ho�c các cơ quan n�i t�ng c�a chúng cho các
phép th� ho�t tính sinh h�c.
Nh� có các k� thu�t th� ho�t tính m�i mà nhi�u ch�t �ã bi�t và
có lư�ng l�n trong thiên nhiên �ã �ư�c phát hi�n là có ho�t tính,
th�m chí ho�t tính m�t cách ch�n l�c ��i v�i m�t s� enzym và
receptor. Trong s� các l�p ch�t �ư�c phát hi�n nhi�u ho�t tính m�i
trong th�i gian qua có flavonoid và triterpenoid. Các flavonoid có
ho�t tính �c ch� r�t nhi�u lo�i enzym. R�t nhi�u flavonoid có ho�t
tính estrogen cao, ch�ng ��t bi�n và ch�ng ung thư. M�t s�
flavonoid �ang �ư�c nghiên c�u lâm sàng.
M�t khi cơ ch� tác d�ng c�a m�t ch�t cùng v�i enzym liên quan
��n ho�t ch�t này �ư�c làm sáng t� thì ý ngh�a c�a h�p ch�t s� t�ng
��t bi�n. Ví d�: Taxol t� Taxus brevifolia và camptothecin t�
Camptotheca acuminata. Hai h�p ch�t này �ư�c phân l�p nh� quá
trình sàng l�c theo hư�ng ho�t tính kháng t� bào ung thư KB. Taxol
�ã �ư�c bán trên th� trư�ng, còn camptothecin �ang �ư�c th� lâm

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

8

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

sàng t�i Trung Qu�c. Cơ ch� tác d�ng c�a hai ho�t ch�t này thu�c
lo�i ��c nh�t hi�n nay. Camptothecin �c ch� men topoisomerase I
và taxol kích thích quá trình polyme hoá tubulin.

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U

Y

N
H

Nhi�u h�p ch�t thiên nhiên �ư�c s� d�ng tr�c ti�p trong lâm
sàng. Ví d�: vinblastin (Velban), vincristin (Oncovin), epotosid
(VP-16), taxol (Paclitaxel), �ư�c s� d�ng trong �i�u tr� ung thư;
artemisinin, quinin �� �i�u tr� s�t rét... Song, ph�n l�n các h�p ch�t
thiên nhiên �ư�c s� d�ng làm mô hình cho vi�c t�ng h�p các ho�t
ch�t làm thu�c m�i. Thông qua t�ng h�p h�u cơ các nhà khoa h�c
s� c�i ti�n và kh�c ph�c nh�ng như�c �i�m v�n có c�a các h�p ch�t
thiên nhiên như: C�u trúc ph�c t�p, kém b�n, hi�u l�c chưa cao,
kém tan trong nư�c, tác d�ng không mong mu�n...
M�t s� d�n xu�t bán t�ng h�p t� h�p ch�t thiên nhiên �ư�c s�
d�ng trong lâm sàng như: Vinorelbin (Navelbin), taxotere
(Docetaxel), topotecan (Hycamtin) và irinotecan (Campostar) là các
d�n xu�t c�a vinblastin, paclitaxel và camptothecin v�i s� ưu vi�t
hơn v� ho�t tính và �� tan trong nư�c c�ng như ph� tác d�ng trong
lâm sàng. Curcumin là ch�t màu chính c�a c� ngh� vàng, curcumin
có r�t nhi�u ho�t tính sinh h�c k� c� ho�t tính ch�ng ung thư [12].
Hai d�n xu�t bán t�ng h�p c�a curcumin có ho�t tính kháng
androgen r�t m�nh ��i v�i hai dòng t� bào ung thư tuy�n ti�n li�t là
PC-3 và DU-145. Ho�t tính này cao hơn c� thu�c hydroxyflutamid
hi�n �ang �ư�c dùng �� ch�a ung thư tuy�n ti�n li�t [13].
Nh�ng ví d� khác v� s� thay ��i ho�t tính kháng HIV c�a các
h�p ch�t triterpen và d�n xu�t c�a nó có th� nêu ra như sau:
* Acid betulinic và acid oleanolic là các triterpen tách t� th�c v�t có
khung lupan và oleanan, chúng có ho�t tính kháng HIV v�i EC50 là 1,4
và 1,7 µg/ml tương �ng. D�n xu�t ester � v� trí 3-OH c�a acid betulinic

là acid 3-O-(3,3’-dimethylsuccinyl) betulinic có EC50 < 3,5x10-4 µM
t�c là m�nh hơn thu�c AZT trong cùng m�t phép th� [14]. Ch�t này
hi�n �ang �ư�c nghiên c�u ti�n lâm sàng, còn d�n xu�t tương �ng c�a
acid oleanolic có EC50 = 0,0039 µg/ml. Trong s� các triterpen thiên
nhiên có acid moronic có ho�t tính kháng HIV khá m�nh (EC50 <
0,1µg/ml) [15]. Nh�ng phát tri�n m�i v� hoá tr� li�u HIV �ã �ư�c
Jacquelyn Gervay – Hague t�ng k�t trong m�t bài t�ng quan [16].

Ơ

N

II.5. T�ng h�p h�u c�

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

Ơ

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

TP
.

Q

U
Y

N
H

M�t trong nh�ng h�p ch�t thiên nhiên quan tr�ng �ã �ư�c phát
hi�n và phát tri�n thành thu�c ch�ng s�t rét là artemisinin.
Artemisinin là m�t ch�t thu�c nhóm sesquiterpen lacton có c�u
endoperoxid �ư�c chi�t xu�t t� cây Thanh hao hoa vàng (Artemisia
annua L.) h� cúc (Asteraceae), m�t cây thu�c dân gian �ư�c s�
d�ng trong y h�c c� truy�n Trung Qu�c. T� nh�ng n�m 1970 c�a
th� k� XX, khi d�ch s�t rét ác tính bùng phát thì artemisinin và m�t
s� d�n xu�t c�a nó như artemether, arteether và artesunat �ã góp
ph�n tích c�c vào vi�c phòng, ch�ng b�nh d�ch này t�i Vi�t Nam và
m�t s� nư�c khác trên th� gi�i.
Các nghiên c�u v� cơ ch� tác d�ng cho th�y artemisinin và các
d�n xu�t c�a nó khi vào trong cơ th� ��u �ư�c chuy�n hoá thành
dihydroartemisinin (DHA). DHA chính là ch�t có tác d�ng ��i v�i
ký sinh trùng s�t rét. Do v�y DHA c�ng �ư�c s� d�ng tr�c ti�p làm
thu�c s�t rét khi k�t h�p v�i piperaquin, primaquin và trimethoprim.
Tuy nhiên, vì DHA là ch�t ��c v�i th�n kinh cho nên ��n nay chúng
ch� �ư�c s� d�ng � Vi�t Nam, Thái Lan, Trung Qu�c, Lào và
Campuchia. Trong s� các d�n xu�t c�a artemisinin có artemison,
m�t s�n ph�m bán t�ng h�p t� artemisinin qua hai bư�c v�i hi�u
su�t cao, do các nhà khoa h�c H�ng Kông và hãng Bayer, CHLB
��c công b�. Th� nghi�m ti�n lâm sàng và lâm sàng cho th�y
artemison có hi�u qu� cao hơn artesunat t� 2-10 l�n và không quan
sát th�y ��c tính v�i th�n kinh. Các nghiên c�u � quy mô r�ng hơn

�ang �ư�c ti�p t�c. V�n �� artemisinin �ã �ư�c Ying Li và c�ng s�
t�ng quát trong m�t cu�n sách v�i 310 tài li�u tham kh�o [17].

N

9

Ph n A. T ng quan

TO

ÁN

II.6. Các h�p ch�t t� vi sinh v�t [18]

D

IỄ
N

Đ

ÀN

Trong s� nh�ng thành t�u m�i �ây v� các h�p ch�t thiên nhiên
có ho�t tính sinh h�c t� vi sinh v�t �áng chú ý ph�i k� ��n ch�t
pseudotetrasaccharid do vi khu�n Actionoplanes utahensis s�n xu�t
(acarbose). Ch�t này �ã �ư�c phát tri�n thành thương ph�m v�i tên
Glucobay do hãng Bayer AG, ��c s�n xu�t �� ch�a b�nh ti�u
�ư�ng typ II. Acarbose làm ch�m quá trình tiêu hoá carbohydrat

trong ru�t non, �c ch� men -D-glycosidase và saccharidase. Nó có
tác d�ng h� �ư�ng huy�t cho nh�ng ngư�i ph�i �n kiêng [19].
Ti�p ��n là nhóm ch�t epothilon �ư�c xem là nh�ng ch�t ch�ng
ung thư có tri�n v�ng. Nhóm ch�t này �ư�c phân l�p và xác ��nh
c�u trúc cách �ây kho�ng 15 n�m t� m�t lo�i vi khu�n phân h�y

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

10

Ơ

Q

U
Y

N
H

xenlulo là Sorangium cellulosum [20, 21]. Chúng là các ch�t lacton
vòng l�n có 16 nguyên t� trong vòng. Epothilon là ch�t làm b�n hoá
microtubule và nó �c ch� t� bào ung thư thông qua cơ ch� gi�ng

như c�a taxol và taxoter [22, 23]. Nhưng epothilon có ưu �i�m là �c
ch� �ư�c nhi�u dòng t� bào ung thư �ã nh�n các thu�c khác. S�
lư�ng các công trình nghiên c�u v� epothilon �ã bùng phát nhanh
chóng tương t� như v�i taxol và �ã có m�t s� d�n xu�t �ang �ư�c
nghiên c�u lâm sàng [21, 22].

N

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh

TP
.

K�t lu�n

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

ẦN

H

Ư

N
G

Đ

ẠO

Hoá h�c các h�p ch�t thiên nhiên trong phát tri�n thu�c �ã tr�i
qua th�i k� vàng son vào nh�ng n�m 1940 ��n nh�ng n�m 1960.
Ngày nay, v�i nh�ng k� thu�t sàng l�c ho�t tính sinh h�c m�i, hi�n
��i, v�i t�c �� nhanh, lư�ng m�u nh�, vi�c phát hi�n các h�p ch�t
thiên nhiên có ho�t tính sinh h�c m�i là r�t có tri�n v�ng. Sau khi
phát hi�n ra các ch�t có ho�t tính m�i thì vi�c nghiên c�u chuy�n
hoá chúng thành các d�n xu�t b�ng nhi�u con �ư�ng trong �ó có
hoá t� h�p (combinatorial chemistry) �� th� ho�t tính sinh h�c v�n
là m�t l�nh v�c h�p d�n.
�ng d�ng công ngh� thông tin trong vi�c thi�t k� các phân t�

thu�c m�i, c�ng như trong nghiên c�u m�i tương quan C�u trúc Ho�t tính �ang ngày càng phát tri�n. M�c dù �a s� các công ty dư�c
l�n trên th� gi�i trong th�i gian v�a qua chưa ��u tư tích c�c l�m
cho vi�c nghiên c�u hoá h�c các h�p ch�t thiên nhiên. Song, vi�c
nghiên c�u hoá h�c các h�p ch�t thiên nhiên v�n �ư�c ��y m�nh
trong các th�p niên v�a qua [24] và ch�c ch�n s� phát tri�n m�nh
trong th�i gian t�i.

D

IỄ
N

Đ

ÀN

III. T�NG QUAN V� HÓA H�C VÀ HO�T TÍNH SINH H�C
M�T S� H�P CH�T THIÊN NHIÊN
III.1. Các h�p ch�t flavonoid
III.1.1. Khái ni m chung v các h p ch t flavonoid

Flavonoid là nh�ng h�p ch�t C15 �ư�c s�p x�p b�i hai nhân
phenol g�n v�i nhau qua m�t �ơn v� C3. Chúng là m�t l�p ch�t
l�n nh�t c�a các h�p ch�t phenolic thiên nhiên, t�n t�i r�t ph�
bi�n trong thiên nhiên, d�ng t� do và liên k�t glycosid. Trong

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM

WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

3'

6

6'

4'

6'

3

2

1'

3'

3

U
Y

5'

5'

1'

Q

2

TP
.

9 O
C
A
4
10
5

4

1

ẠO

8

7

B

5

6

4'

2'
O

O

Đ

2'

N
H

Ơ

hàng lo�t các ch�t flavonoid thì các h�p ch�t chalcon
anthocyanidin và auronon �ư�c bi�t là các ch�t màu � trong cây.
H� th�ng �ánh s� khung carbon c�a flavonoid �ư�c �ưa � dư�i
�ây, và �i�u �áng chú ý là khung chalcon �ư�c �ánh s� theo cách
khác h�n.

N

11

Ph n A. T ng quan

N
G

2: Chalcon

Ư

1: Flavonoid

TR

ẦN

H

Flavonoid và các d�n ch�t polyphenol �óng vai trò quan tr�ng
trong vi�c b�o v� cây ch�ng l�i s� xâm nh�p c�a vi khu�n.

B

III.1.2. M t s nhóm thu c l p ch t flavonoid

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

Dư�i �ây chúng tôi xin gi�i thi�u m�t s� nhóm ch�t chính thu�c
khung flavonoid, và m�t s� ch�t tiêu bi�u.
Flavanon khác flavon là thi�u n�i �ôi � v� trí C2 và C3. Ch�t
flavanon ph� bi�n nh�t trong thiên nhiên là 4’,5,7trihydroxyflavanon (naringenin) [25]. Các flavanon hình thành
trong quá trình sinh t�ng h�p ti�n ch�t chalcon qua ph�n �ng �ư�c
xúc tác b�i enzym izomerase. Chúng có m�t trung tâm b�t ��i x�ng
� C-2 và c�u hình thư�ng là 2S. Chalcon là các ch�t ki�u C6-C3-C6
b� m� vòng, và là ch�t trung gian ��u tiên c�a quá trình sinh t�ng
h�p flavonoid. Có kho�ng hai tr�m c�u trúc d�ng này �ã �ư�c phân

l�p. �a ph�n các chalcon có nhóm th� hydroxy ho�c methoxy � v�
trí 2’, 4, 4’, 6’ và m�t s� d�n xu�t prenyl �ã �ư�c bi�t, ví d� như
morachalcon A [26]. Dihydrochalcon là các h�p ch�t chalcon mà
liên k�t �ôi � v� trí và b� kh� hoá và chúng là các h�p ch�t
không màu.

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

12

Tr n V n Sung, Tr nh Th Th y, Nguy n Th Hoàng Anh
4'

4'
2

O

1'

O

1'

O

3
OH

OH
O

O

O

3: Flavon

O

5: Flavanon

6: Flavanonol

U
Y

N
H

4: Flavonol

N

4
5

Ơ

O

O

O

TP
.

Q

O
O

OH

ẠO

8: Catechin

10: Dihydrochalcon

9: Auron

N
G

Đ

7: Flavan

O

O

H

O

+

O

O

Ư

O

ẦN

OH

OH

OH

13: Isoflavan

TR

11: Isoflavon

B

Anthocyanidin 12 Leucoanthocyanidin

HO

00

OH

OH

O

2

HO

1'

H

Ó

A

HO

10

4'

Í-

3

OH

O

-L

O

ÁN

OH

15: Morachalcon A

TO

14: Naringenin

D

IỄ
N

Đ

ÀN

III.1.3. M t s nét v s# phân b c&a l p ch t flavonoid trong
thiên nhiên

Flavonoid là m�t trong nh�ng nhóm ch�t phân b� r�ng nh�t
trong thiên nhiên, có m�t không nh�ng � th�c v�t b�c cao mà còn �
m�t s� th�c v�t b�c th�p và các loài t�o. Có kho�ng trên 11.000 h�p
ch�t flavonoid �ã �ư�c phân l�p và xác ��nh c�u trúc. Chúng có m�t
trong h�u h�t các b� ph�n c�a cây: hoa, qu�, lá, r�, g�.... và khu trú
� thành t� bào. Chúng tham gia t�o màu s�c cho cây, nh�t là hoa.
�ó chính là m�t trong nh�ng ch�c n�ng sinh lý quan tr�ng c�a
flavonoid ��i v�i cây c�. Theo quá trình ti�n hoá th�c v�t, b�t ��u

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM


WWW.DAYKEMQUYNHON.UCOZ.COM

WWW.FACEBOOK.COM/DAYKEM.QUYNHON

Ơ

TP
.

Q

U
Y

N
H

xu�t hi�n flavonoid � hai loài t�o vòng (Charrophyceae). S� ti�n
hoá c�a flavonoid trong th�c v�t h�t kín (Angiospermae) d�n ��n s�
hình thành các nhóm flavonoid m�i như neoflavonoid, auron và
chromanocoumaran. Các flavonoid t�n t�i trong thiên nhiên v�i m�t
s� lư�ng l�n và � nhi�u h� th�c v�t khác nhau như Leguminosae,
Rutaceae, Moraceae, Ericaceae và Anacardiaceae. Các isoflavonoid
d�a trên khung c�u trúc 3-phenylchroman có ngu�n g�c sinh h�c t�
ti�n ch�t flavanon, chúng xu�t hi�n không nhi�u trong th� gi�i th�c
v�t và h�u h�t ch� gi�i h�n trong phân h� Papillionoideae c�a h�
Leguminosae.

N

13

Ph n A. T ng quan

ẠO

III.1.4. Ho+t tính sinh h-c c&a flavonoid

ẦN

III.1.4.1. Ho�t tính ch�ng oxy hoá

H

Ư

N
G

Đ

Các flavonoid có ph� ho�t tính r�t r�ng và �ư�c s� d�ng r�ng rãi
trong cu�c s�ng, nh�t là trong dư�c ph�m và th�c ph�m ch�c n�ng.
Dư�i �ây là m�t s� ho�t tính ch� y�u c�a nhóm ch�t flavonoid.

D

IỄ
N

Đ

ÀN

TO

ÁN

-L

Í-

H

Ó

A

10

00

B

TR

Flavonoid �ư�c bi�t là có kh� n�ng tiêu di�t hàng lo�t các tác
nhân oxy hoá như anion superoxid (O2-), g�c hydroxyl ho�c là g�c
peroxy. Nói chung hi�u �ng ch�ng oxy hoá có th� �o �ư�c. Kh�
n�ng ch�ng oxy hoá c�a flavonoid �ã �ư�c nghiên c�u nhi�u � d�ng
in vitro trong nh�ng n�m qua và m�i tương quan c�u trúc - ho�t tính

ch�ng oxy hoá �ã �ư�c thi�t l�p [27]. Các nghiên c�u �ã ch� ra r�ng
nhóm carbonyl � C-4 và n�i �ôi gi�a C-2 và C-3 là các y�u t� quan
tr�ng cho ho�t tính ch�ng oxy hoá c�a flavonoid tương t�. Các
isoflavon thư�ng có ho�t tính cao hơn các flavon. Rios và c�ng s�
�ã phát hi�n ra r�ng 8-hydroxyluteolin 8-glucosid là c�u t� �c ch�
m�nh nh�t s� oxy hoá lipid trong s� các flavon glycosid tìm th�y
trong cây Sideritis jacalambrensis (Labiatae). Trong s� ba flavonoid
chính t� d�ch chi�t c�a các loài Sideritis thì ch�t baicalin (5,6,7trihydroxyflavon-7-glucuronid) �ư�c xác ��nh là có ho�t tính cao
nh�t. Vì v�y, s� có m�t c�a ph�n glucuronid � C-7 dư�ng như làm
t�ng ho�t tính ch�ng oxy hoá c�a flavonoid. Các h�p ch�t
licochalcon A (4’,4-dihydroxy-2-methoxy-5-C-prenylchalcon) và
licochalcon B (4’,3,4-trihydroxy-2-methoxychalcon) phân l�p t� cây
cam th�o (Glycyrrhiza glabra) có ho�t tính ch�ng oxy hoá ch�
tương �ương v�i vitamin E, trong khi �ó isoflav-3-en, glabren có
ho�t tính m�nh g�p 3 l�n. Tuy v�y, hi�u qu� ch�ng oxy hoá c�a

Đóng góp PDF bởi GV. Nguyễn Thanh Tú

WWW.BOIDUONGHOAHOCQUYNHON.BLOGSPOT.COM