Bài giảng địa lí kinh tế xã hội việt nam 2

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG BÌNH
KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI


TÀI LIỆU BÀI GIẢNG
(Lưu hành nội bộ)

ĐỊA LÝ KINH TẾ - XÃ HỘI
VIỆT NAM 1
(Dành cho Sinh viên ngành Địa lý)

Giảng viên: ThS. Dương Thị Mai Thương

Quảng Bình


MỤC LỤC
CHƯƠNG 1: ĐÁNH GIÁ Ý NGHĨA KINH TẾ CỦA .............................................. 1
VỊ TRÍ ĐỊA LÝ VÀ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN ................................................ 1
1.1.Vị trí địa lý và phạm vi lãnh thổ ........................................................................... 1
1.1.1. Vị trí địa lý ......................................................................................................... 1
1.1.2. Phạm vi lãnh thổ ................................................................................................ 1
1.1.3. Ý nghĩa của vị trí địa lý nước ta......................................................................... 4
1.2. Đánh giá điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên đối với sự phát triển
kinh tế - xã hội ...................................................................................... 6
1.2.1. Điều kiện địa hình .............................................................................................. 6
1.2.2. Tài nguyên khí hậu ............................................................................................. 9
1.2.3. Tài nguyên nước............................................................................................... 13
1.2.4. Tài nguyên đất.................................................................................................. 15
1.2.5. Tài nguyên sinh vật .......................................................................................... 19
1.2.6. Tài nguyên khoáng sản .................................................................................... 24

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 1 ............................................................................. 28
CHƯƠNG 2: ĐỊA LÝ DÂN CƯ .............................................................................. 30
2.1. Dân số và sự biến đổi dân số ............................................................................. 30
2.1.1. Dân số và sự gia tăng dân số ........................................................................... 30
2.1.2. Gia tăng tự nhiên ............................................................................................. 31
2.1.3. Gia tăng cơ giới ............................................................................................... 34
2.2. Cơ cấu dân số .................................................................................................... 39
2.2.1. Cơ cấu sinh học................................................................................................ 39
2.2.2. Cơ cấu xã hội ................................................................................................... 41
2.3. Sự phân bố dân cư ............................................................................................. 47
2.3.1. Đặc điểm chung ............................................................................................... 47
2.3.2. Sự phân bố dân cư ở đồng bằng ...................................................................... 49
2.3.3. Sự phân bố dân cư ở trung du, miền núi (TD – MN) ....................................... 50
2.3.4. Sự phân bố dân cư ở thành thị - nông thôn ..................................................... 50
2.4. Các hình thức cư trú và đô thị hóa..................................................................... 52
2.4.1. Khái quát chung về các hình thức cư trú (quần cư) ........................................ 52
2.4.2. Các mẫu hình quần cư ở nông thôn ................................................................. 53


2.4.3. Các loại hình cư trú ở thành thị....................................................................... 55
2.4.4. Đô thị hóa (ĐTH) ............................................................................................. 58
CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 2 ............................................................................. 64
CHƯƠNG 3: NGÀNH NÔNG – LÂM – NGƯ NGHIỆP ....................................... 66
3.1. Vai trò của ngành nông – lâm – ngư nghiệp ...................................................... 66
3.2. Vấn đề phát triển ngành nông nghiệp ................................................................ 66
3.2.1. Vai trò ............................................................................................................... 66
3.2.2. Các điều kiện phát triển ................................................................................... 67
3.2.3. Đặc điểm nền nông nghiệp nước ta ................................................................. 69
3.2.4. Địa lý ngành trồng trọt .................................................................................... 69
3.2.5. Ngành chăn nuôi .............................................................................................. 72

3.3. Thảo luận: Phân tích những đặc điểm của nền nông nghiệp Việt Nam ............ 73
3.4. Địa lý ngành lâm nghiệp.................................................................................... 74
3.4.1. Vai trò ............................................................................................................... 74
3.4.2. Các điều kiện phát triển ................................................................................... 74
3.4.3. Tình hình phát triển và phân bố........................................................................ 74
3.5. Vấn đề phát triển ngành ngư nghiệp .................................................................. 74
3.5.1. Vai trò ............................................................................................................... 75
3.5.2. Các điều kiện phát triển ................................................................................... 75
3.5.3. Tình hình phát triển và phân bốs ..................................................................... 77
CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 3 ............................................................................. 77
CHƯƠNG 4. ĐỊA LÝ CÔNG NGHIỆP................................................................... 78
4.1. Vai trò của ngành công nghiệp .......................................................................... 78
4.2. Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển và phân bố ngành công nghiệp ......... 78
4.2.1. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên .................................................. 78
4.2.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................. 80
4.3. Các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp Việt Nam ..................................... 81
4.3.1. Điểm công nghiệp ............................................................................................ 81
4.3.2. Cụm công nghiệp ............................................................................................. 81
4.3.3. Khu công nghiệp .............................................................................................. 81
4.3.4. Trung tâm công nghiệp .................................................................................... 82
4.3.5. Tuyến công nghiệp ........................................................................................... 83


4.3.6. Địa bàn công nghiệp trọng điểm (vùng công nghiệp) ..................................... 83
4.4. Một số vấn đề phát triển và phân bố công nghiệp Việt Nam ............................ 83
4.4.1. Cơ cấu ngành công nghiệp .............................................................................. 83
4.4.2. Một số ngành công nghiệp trọng điểm ............................................................ 85
4.5. Thảo luận ........................................................................................................... 90
CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 4 ............................................................................. 90
CHƯƠNG 5: ĐỊA LÝ NGÀNH DỊCH VỤ ............................................................. 91

5.1. Vai trò ngành dịch vụ ......................................................................................... 91
5.2. Địa lý ngành giao thông vận tải ......................................................................... 92
5.2.1. Vai trò ............................................................................................................... 92
5.2.2. Các điều kiện phát triển ................................................................................... 92
5.2.3. Một số loại hình vận tải chính ......................................................................... 93
5.3. Thảo luận ........................................................................................................... 94
5.4. Địa lý ngành thương mại ................................................................................... 94
5.3.1. Vai trò ............................................................................................................... 94
5.3.2. Các điều kiện phát triển ................................................................................... 96
5.3.3. Nội thương ....................................................................................................... 96
5.3.4. Ngoại thương ................................................................................................... 98
5.4. Địa lý ngành du lịch .......................................................................................... 98
5.4.1. Vai trò ............................................................................................................... 98
5.4.2. Các điều kiện phát triển ................................................................................. 101
5.4.3. Tình hình phát triển và phân bố..................................................................... 108
CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 5 ............................................................................110
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 111


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
CHƯƠNG 1: ĐÁNH GIÁ Ý NGHĨA KINH TẾ CỦA
VỊ TRÍ ĐỊA LÍ VÀ TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN
1.1Vị trí địa lý và phạm vi lãnh thổ
1.1.1. Vị trí địa lý
Nước Việt Nam nằm ở rìa phía Đông của bán đảo Đông Dương, gần trung tâm của
khu vực Đông Nam Á. Ở trên đất liền, VN giáp với Trung Quốc ở phía Bắc, phía Tây
giáp với Lào và Campuchia, phía Đông và phía Nam giáp với biển Đông. Trên biển,
nước ta giáp với Trung Quốc, Philippin, Brunây, Malaixia, Campuchia, Thái Lan,
Singapo. Như vậy, Việt Nam vừa gắn với lục địa Châu Á rộng lớn vừa có một bộ phận
trên biển Đông thông ra Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương.

Việt Nam nằm trên ngã tư đường hàng hải và hàng không quốc tế quan trọng từ Bắc
xuống Nam và từ Đông sang Tây, nối liền châu Á với châu Đại Dương, Thái Bình
Dương và Ấn Độ Dương. Có thể nói, giao thông hàng hải trên biển Đông rất sôi động.
Đây là vùng biển nhộn nhịp thứ hai của thế giới (sau Địa Trung Hải). Hơn 1/3 lượng
hàng hóa vận chuyển trên biển đi qua biển Đông, gấp 3 kênh đào Suez và gấp 5 lần
kênh Panama. Trung bình cứ 3km có một tàu hàng, được xem là tuyến hàng hải huyết
mạch mang tính chiến lược của nhiều nước trên thế giới và khu vực.
So với nhiều nước trên thế giới và ngay cả các nước trong khu vực châu Á – Thái
Bình Dương, Việt Nam có vị trí địa lý khá thuận lợi trong việc mở rộng mối giao lưu về
kinh tế và văn hóa với các nước lân cận cũng như các nước khác trên thế giới.
Hệ tọa độ địa lý phần trên đất liền nước ta được xác định như sau:
- Điểm cực Bắc ở vĩ độ 23o23’B tại xã Lũng Cú, nằm trên cao nguyên Đồng Văn,
huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang.
- Điểm cực Nam ở vĩ độ 8o34’B tại xã Đất Mũi, huyện Ngọc Hiển, tỉnh Cà Mau.
- Điểm cực Tây ở kinh độ 102o09’Đ nằm trên đỉnh núi Khoan La San (cột mốc số
0), ở khu vực ngã ba biên giới Việt Nam, Lào và Trung Quốc thuộc xã Sín Thầu,
huyện Mường Nhé, tỉnh Điện Biên.
- Điểm cực Đông ở kinh độ 109o24’Đ tại mũi Đôi thuộc xã Vạn Thạnh, trên bán
đảo Hòn Gốm, huyện Vạn Ninh, tỉnh Khánh Hòa.
Hệ tọa độ địa lý phần trên vùng biển nước ta được kéo dài tới khoảng vĩ độ
6o50’B và từ khoảng kinh độ 101oĐ đến 117o20’Đ tại biển Đông.
Kinh tuyến 105oĐ chạy qua nước ta nên đại bộ phận lãnh thổ nước ta nằm gọn
trong khu vực múi giờ thứ 7.
1.1.2. Phạm vi lãnh thổ
Lãnh thổ VN là một khối thống nhất và toàn vẹn, bao gồm vùng đất, vùng biển,
vùng trời.
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

1

Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
1.1.2.1. Vùng đất
Vùng đất gồm toàn bộ phần đất liền và các hải đảo có tổng diện tích 331.212 km2
(theo niên giám thống kê 2006).
Lãnh thổ Việt Nam phần trên đất liền có dáng hẹp ngang và chạy dài theo hướng
kinh tuyến với chiều dài gần 1650km.Chỗ rộng nhất của nước ta ở Bắc Bộ khoảng
600km và chỗ hẹp nhất ở Trung Bộ chưa đến 50km.
Việt Nam có hơn 4600km đường biên giới trên đất liền. Trong đó, đường biên giới
tiếp giáp với Trung Quốc dài hơn 1400km thuộc địa giới của 7 tỉnh. Đường biên giới
giáp với Campuchia dài hơn 1100km thuộc địa giới của 10 tỉnh. Phần lớn đường biên
giới trên đất liền của VN ở miền núi tiếp giáp với Trung Quốc, Lào và một phần của
Campuchia là đường ranh giới tự nhiên chạy dọc theo các đỉnh núi, các đường chia
nước, các hẻm núi và các thung lũng sông suối rất dễ nhận biết nhưng việc qua lại giữa
hai nước chỉ thuận lợi ở một số cửa khẩu nhất định. Chỉ có một số bộ phận trên đường
biên giới tiếp giáp với Campuchia là nằm trong vùng hạ lưu sông Mê Kông. Ở đoạn
biên giới này đất đai bằng phẳng, dân cư đông đúc, đường sá thuận tiện nên việc giao
lưu buôn bán giữa hai nước trở nên rất dễ dàng.
Biên giới trên đất liền của nước ta với các nước xung quanh về cơ bản đã được
phân giới cắm mốc và đã đi vào lịch sử. Các vấn đề nảy sinh đã và sẽ được giải quyết
thông qua đàm phán, thương lượng giữa các bên hữu quan.
Việt Nam có đường bờ biển dài 3.260km hình chữ S, từ Móng Cái (Quảng Ninh)
đến Hà Tiên (Kiên Giang). Đường bờ biển chạy dọc theo đất nước tạo điều kiện cho
28 trong số 63 tỉnh và thành phố trực thuộc Trung ương có đường thông thương ra
biển và có điều kiện trực tiếp khai thác những tiềm năng to lớn của biển Đông.
Nước ta có hơn 4000 hòn đảo lớn nhỏ, phần lớn là các đảo ven bờ và có 2 quần
đảo ở ngoài khơi xa trên Biển Đông là quần đảo Hoàng Sa (Đà Nẵng) và Trường Sa
(Khánh Hoà).
1.1.2.2. Vùng biển
Vùng biển nước ta bao gồm: nội thủy, lãnh hải, tiếp giáp lãnh hải, vùng đặc quyền

kinh tế và thềm lục địa.
a. Nội thủy
Nội thủy là vùng nước ở phía trong đường cơ sở để tính lãnh hải của mỗi quốc gia,
bao gồm các vùng nước cảng biển, các vũng tàu, cửa sông, cửa vịnh, các vùng nước.
Tại đó quốc gia ven biển có chủ quyền hoàn toàn tối cao và đầy đủ như trên lãnh thổ
đất liền. Người và tàu thuyền nước ngoài muốn vào phải xin phép và phải được sự
đồng ý của Việt Nam.
Ngày 12 tháng 11 năm 1982, Chính phủ nước ta đã ra tuyên bố quy định đường cơ
sở ven đường bờ biển để tính chiều rộng lãnh hải Việt Nam(xem Hình 1). Muốn xây
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

2


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
dựng được đường cơ sở cần xác định các điểm chuẩn.Điểm chuẩn là các đảo ven bờ
và các mũi đất dọc bờ biển để vạch đường cơ sở của nước ta được dựa trên cơ sở pháp
lý phù hợp với luật pháp và tập quán quốc tế.11 điểm chuẩn để xây dựng đường cơ sở
của VN, được tuyên bố vào năm 1982 đó là :

Riêng đường cơ sở của các quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa, vịnh Bắc Bộ và vịnh
Thái Lan sẽ được quy định sau do hiện nay chưa giải quyết xong vấn đề chủ quyền và
phân định biên giới trên biển với các nước liên quan. Theo đó, vùng nội thủy của nước
ta mặc dù ở trên biển song vẫn được coi như lãnh thổ trên đất liền.
b. Lãnh hải
Lãnh hải Việt Nam, theo tuyên bố của Chính phủ nước ta ngày 12 tháng 5 năm
1977, có chiều rộng 12 hải lý (1 hải lý = 1852m).
Ranh giới phía ngoài của lãnh hải được coi là biên giới quốc gia trên biển. Trên
thực tế, đó là các đường song song và cách đều đường cơ sở về phía biển 12 hải lý.
c. Tiếp giáp lãnh hải

Tiếp giáp lãnh hải là vùng biển được quy định nhằm đảm bảo cho việc thực hiện
chủ quyền của một nước ven biển. Vùng tiếp giáp lãnh hải của nước ta cũng được quy
định có chiều rộng 12 hải lý. Trong vùng này, Nhà nước ta có quyền thực hiện các
biện pháp bảo vệ an ninh quốc phòng, kiểm soát thuế quan, các quy định về y tế, môi
trường, di cư, nhập cư,...
d. Vùng đặc quyền về kinh tế
Vùng đặc quyền về kinh tế là vùng biển hợp với lãnh hải có chiều rộng là 200 hải
lý tính từ đường cơ sở. Ở vùng này, Nhà nước ta đã có chủ quyền hoàn toàn về kinh tế
nhưng vẫn để các nước khác đặt các đường ống dẫn dầu, dây cáp ngầm và tàu thuyền,
máy bay nước ngoài được tự do về hàng hải và hàng không, đúng như các công ước
quốc tế về Luật biển đã quy định.

Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

3


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
e. Thềm lục địa
Thềm lục địa nước ta cũng đã được Nhà nước quy định bao gồm đáy biển và lòng
đất dưới biển thuộc phần kéo dài tự nhiên của lục địa mở rộng ra ngoài lãnh hải VN
cho đên bờ ngoài của rìa lục địa, có độ sâu khoảng 200m hoặc hơn nữa. Nơi nào bờ
ngoài của rìa lục địa cách đường cơ sở không đến 200 hải lý thì thềm lục địa được tính
cho đến 200 hải lý. Nhà nước ta có chủ quyền hoàn toàn về mặt thăm dò, khai thác,
bảo vệ và quản lý các tài nguyên thiên nhiên ở thềm lục địa VN.

Hình 2 : Sơ đồ mặt cắt khái quát các vùng biển VN
Như vậy, theo quan điểm mới về chủ quyền quốc gia thì VN có chủ quyền trên
một vùng biển khá rộng, khoảng 1 triệu km2 tại biển Đông.
1.1.2.3. Vùng trời

Vùng biển VN là khoảng không gian bao trùm lên lãnh thổ nước ta, trên đất liền
được xác định bằng các đường biên giới, trên biển là ranh giới phía ngoài của lãnh hải
và không gian của các hải đảo.
1.1.3. Ý nghĩa của vị trí địa lý nước ta
1.1.3.1. Ý nghĩa tự nhiên
Vị trí địa lý của một lãnh thổ là một yếu tố địa lý có ý nghĩa rất quan trọng chi
phối các đặc điểm tự nhiên của lãnh thổ đó. Ý nghĩa tự nhiên của vị trí địa lý nước ta
được biểu hiện cụ thể trên một số điểm như sau:
- Vị trí địa lý đã quy định đặc điểm cơ bản của thiên nhiên nước ta là mang tính
chất nhiệt đới ẩm gió mùa.
- VN nằm ở vị trí là nơi giao thoa của các luồng di cư động, thực vật thuộc các khu
hệ Inđônêxia và Malaixia ở phía Nam; Ấn Độ và Mianma ở phía Tây; Himalaya ở phía
Bắc tạo ra nguồn động, thực vật phong phú với nhiều chủng loại có giá trị.
- VN nằm ở vị trí tiếp giáp nối liền lục địa và đại dương, có quan hệ với vành đai
sinh khoáng Thái Bình Dương và vành đai sinh khoáng Địa Trung Hải nên có tài
nguyên khoáng sản khá phong phú và đa dạng, đặc biệt là dầu khí, than đá, thiếc,
nhôm, sắt, vàng,...
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

4


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
- Vị trí và hình thể nước ta đã tạo nên sự phân hóa đa dạng của tự nhiên giữa miền
Bắc với miền Nam, giữa miền núi và đồng bằng, ven biển, hải đảo, hình thành các
vùng tự nhiên khác nhau.
- Do nằm ở khu vực biển nhiệt đới Tây Thái Bình Dương, một trong những trung
tâm phát sinh bão lớn trên thế giới.
1.1.3.2. Ý nghĩa về kinh tế, văn hóa – xã hội
- Trao đổi, giao lưu với bên ngoài: Việt Nam nằm ở ngã tư đường hàng hải và

hàng không quốc tế quan trọng cùng với các cảng biển (Cái Lân, Hải Phòng, Đà Nẵng,
Sài Gòn); Các sân bay quốc tế (Nội Bài, Tân Sơn Nhất, Đà Nẵng); Các tuyến đường
bộ, đường sắt Xuyên Á... đã tạo điều kiện thuận lợi để trao đổi, giao lưu với các nước
xung quanh. Việt Nam còn là cửa ngõ thông ra biển của Lào, Thái Lan, Đông Bắc
CPC và khu vực Tây Nam Trung Quốc.
- Phát triển kinh tế: Vị trí địa lívà hình dáng lãnh thổ nước ta đã ảnh hưởng sâu sắc
đến sự hình thành các đặc điểm của tự nhiên; Từ đó ảnh hưởng đến việc lựa chọn
phương thức khai thác tài nguyên; Tới sự tổ chức lãnh thổ kinh tế quốc dân (đặc biệt là
việc tổ chức các trung tâm, hạt nhân phát triển của vùng); Đồng thời cũng ảnh hưởng
tới các mối liên hệ nội-ngoại vùng cũng như mối liên hệ kinh tế quốc tế. Vị trí tiếp
giáp biển Đông với đường bờ biển kéo dài đã giúp nước ta phát triển các ngành kinh tế
mũi nhọn có liên quan tới biển như khai thác khoáng sản (dầu khí), thủy sản, du lịch,
GTVT biển.
- Về văn hóa – xã hội: do ở vị trí liền kề cùng với nhiều nét tương đồng về tự
nhiên, kinh tế, văn hóa, lịch sử và mối giao lưu lâu đời với các nước trong khu vực đã
tạo điều kiện thuận lợi cho việc chung sống hòa bình, hợp tác hữu nghị và cùng phát
triển với các nước (nhất là các nước láng giềng). Hơn nữa, vị trí địa lícũng ảnh hưởng
lớn đến sự hình thành cộng đồng các dân tộc Việt Nam, một quốc gia đa dân tộc và có
nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, tiếp thu có chọn lọc tinh hóa văn hóa thế giới. Vị
trí địa lý đã ảnh hưởng không nhỏ đến sự hình thành cộng đồng dân tộc VN – một
quốc gia đa dân tộc, đa văn hóa.
1.1.3.3. Ý nghĩa về an ninh - quốc phòng
- Theo quan điểm địa lý chính trị và địa lý quân sự: Nước ta có vị trí đặc biệt quan
trọng ở khu vực Đông Nam Á: Do nằm ở nơi tiếp giáp giữa Đông Nam Á (lục địa) và
Đông Nam Á (hải đảo), một khu vực giàu tài nguyên, một thị trường có sức mua đang
tăng, một vùng kinh tế rất năng động. Như vậy, đây là nơi rất hấp dẫn với các thế lực
đế quốc thù địch, mặt khác đây cũng là khu vực rất nhạy cảm trước những biến chuyển
trong đời sống chính trị thế giới.
- Trên đất liền: Vấn đề an ninh – quốc phòng còn đặt ra trên đất liền Việt Nam có
đường biên giới rất dài với các nước láng giềng (4500km): Dọc biên biên giới với

Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

5


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
Trung Quốc và Lào núi liền núi, sông liền sông, không có những trở ngại lớn về tự
nhiên, (ngược lại) có các thung lũng, đèo thấp thông với các nước láng giềng; Với
Cămpuchia, không có biên giới tự nhiên, mà là châu thổ mênh mông trải dài từ Cà
Mau đến tận Biển Hồ (việc xác định mốc biên giới giữa hai nước còn là vấn đề cần
đàm phán để thống nhất).
- Trên vùng biển: Vấn đề an ninh – quốc phòng còn đặt ra với đường biên giới trên
biển: Bờ biển nước ta dài (3260km), giáp với rất nhiều nước như Trung Quốc, Đài
Loan, Inđônêxia, Malaixia, Philipin, Brunây, Xingapo, Thái Lan, Cămpuchia. Biển
Đông rất giàu tài nguyên tôm, cá,... Thềm lục địa rất giàu tài nguyên khoáng sản (dầu
khí...), lại án ngữ đường biển quốc tế nối hai đại dương lớn Thái Bình Dương - Ấn Độ
Dương. Vì vậy, biển Đông có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với nước ta về mặt chiến
lược đối với kinh tế, an ninh – quốc phòng.
● Như vậy, vị trí địa lý nước ta có nét khá độc đáo so với các nước trong khu vực.
Đó là: Nằm ở nơi gặp gỡ, giao thoa của nhiều hệ thống tự nhiên, của nhiều nền văn
hoá lớn trên thế giới và các luồng di cư trong lịch sử; Ở vị trí cầu nối giữa Đông Nam
Á lục địa với Đông Nam Á hải đảo. Điều đó đã làm cho thiên nhiên nước ta trở nên đa
dạng và phong phú mà nhiều nơi trên thế giới không có được; Cũng tại khu vực này
trong chiến tranh (nóng - lạnh) còn là nơi tập trung nhiều mâu thuẫn lớn, trong xây
dựng lại là nơi hội tụ nhiều cơ hội phát triển.
1.2. Đánh giá điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên đối với sự phát
triển kinh tế - xã hội
1.2.1. Điều kiện địa hình
Khí hậu được coi là môt loại tài nguyên. Loại tài nguyên đó thường được biểu
hiện ở một số dạng sau:

a. Đặc điểm chung:
Địa hình đồi núi chiếm 3/4 diện tích đất đai, làm cho thiên nhiên VN có đặc điểm
chung là thiên nhiên của đất nước nhiều đồi núi. Đồi núi thấp chiếm ưu thế với > 60%
diện tích cả nước, núi cao > 2000m chỉ chiếm 1,0%. Đồng bằng chiếm 1/4 diện tích,
tạo thành một dải hẹp ở Trung Bộ và mở rộng ở Bắc Bộ và Nam Bộ.
Hướng tây bắc-đông nam là hướng nghiêng chung của địa hình, đồng thời là
hướng chính của các dãy núi vùng Tây Bắc, Bắc Trường Sơn và các hệ thống sông
lớn. Hướng vòng cung là hướng của các dãy núi, các sông ở vùng Đông Bắc và hướng
của địa hình Nam Trường Sơn.
b. Tính đa dạng của địa hình
* Khu vực đồi núi. Địa hình núi chia thành 4 vùng:
- Vùng núi Đông Bắc: nằm ở tả ngạn sông Hồng với 4 cánh cung lớn, đầu chụm ở
Tam Đảo và mở ra về phía bắc và phía đông (cánh cung sông Gâm, Ngân Sơn, Bắc
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

6


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
Sơn, Đông Triều), núi thấp chiếm phần lớn diện tích. Theo hướng các dãy núi là
hướng vòng cung của các dòng chảy sông Cầu, Thương, Lục Nam (thuộc hệ thống
sông Thái Bình). Địa hình vùng Đông Bắc cũng có hướng nghiêng chung là tây bắcđông nam. Những đỉnh núi cao trên 2000m nằm ở thượng nguồn sông Chảy. Giáp
biên giới Việt-Trung (Hà Giang, Cao Bằng) là các khối núi đá vôi độ cao trên 1000m.
Trung tâm là vùng đồi núi thấp 500-600m.
- Vùng núi Tây Bắc: nằm giữa sông Hông và sông Cả, có địa hình cao nhất nước
ta với 3 dãy núi lớn hướng tây bắc-đông nam. Phía đông là dãy Hoàng Liên Sơn: giới
hạn từ biên giới Việt-Trung (thuộc tỉnh Lào Cai) tới khủyu sông Đà, có đỉnh
phanxipăng (3143m) cao nhất nước ta; phía tây là địa hình trung bình của dãy sông
Mã chạy dọc biên giới Việt-Lào từ Khoan La San đến sông Cả; ở giữa thấp hơn là các
dãy núi xen kẽ các cao - sơn nguyên đá vôi từ Phong Thổ (Lai Châu) đến Mộc Châu

(Sơn La), tiếp nối là những đồi núi đá vôi ở Ninh Bình - Thanh Hóa. Kẹp giữa các dãy
núi là các thung lũng sông cùng hướng (sông Đà, sông Mã, sông Chu).
- Vùng núi Trường Sơn Bắc (thuộc Bắc Trung Bộ) giới hạn từ phía nam sông Cả
tới dãy Bạch Mã, gồm các dãy núi song song và so le theo hướng tây bắc-đông nam.
Địa hình Bắc Trường Sơn thấp và hẹp ngang, chỉ nâng cao ở 2 đầu: phía bắc là vùng
núi Tây Nghệ An và phía nam là vùng núi Tây Thừa Thiên-Huế, mạch núi cuối cùng
là dãy Bạch Mã - ranh giới với vùng núi Nam Trường Sơn và cũng là bức chắn ngăn
cản các khối khí lạnh tràn xuống phương Nam.
- Vùng Nam Trường Sơn: gồm các khối núi và cao nguyên. Khối núi Kon Tum và
khối núi cực Nam trung bộ được nâng cao, đồ sộ. Có những đỉnh cao > 2000m
nghiêng dần về phía đông, tạo nên thế chênh vênh của đường bờ biển có sườn dốc và
dải đồng bằng nhỏ hẹp ở ven biển. Tương phản với địa hình vùng núi phía đông là các
bề mặt cao nguyên khá bằng phẳng, làm thành các bề mặt cao nguyên 500 - 800 1000m tạo nên sự bất đối xứng rõ nét giưa 2 sườn Đông - Tây của địa hình Nam
Trường Sơn.
* Địa hình bán bình nguyên và đồi trung du: Nằm chuyển tiếp giữa miền núi đồng bằng là các bề mặt bán bình nguyên hoặc các đồi trung du. Bán bình nguyên thể
hiện rõ ở Đông Nam Bộ với bậc thềm phù sa cổ ở độ cao ~ 100m và bề mặt phủ ba
dan ở độ cao 200m. Địa hình đồi trung du phần nhiều là do tác động của dòng chảy
chia cắt các thềm phù sa cổ, đồi trung du rộng lớn nhất ở rìa Đồng bằng sông Hồng và
thu hẹp ở rìa đồng bằng ven biển miền Trung.
* Khu vực đồng bằng
- Hai đồng bằng châu thổ lớn: ĐB sông Cửu Long rộng trên 40.000 km2, ĐB sông
Hồng 15.000 km2. Hai đồng bằng này hình thành trên các vùng sụt lún ở hạ lưu sông,
có bờ biển phẳng, vịnh biển nông, thêm lục địa rộng. ĐB sông Cửu Long thấp, phẳng,
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

7


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
không có đê, mạng lưới kênh rạch chằng chịt, mùa lũ nước ngập sâu ở các vùng trũng,

mùa khô nước triều lấn mạnh làm cho 2/3 diện tích đồng bằng bị nhiễm mặn. ĐB
sông Hồng cao và chia cắt hơn, do có hệ thống đê ven sông ngăn lũ nên vùng trong đê
không được bồi đắp phù sa hàng năm, tạo thành các bậc ruộng cao bạc màu và các ô
trũng ngập nước, vùng ngoài đê thường xuyên được phù sa bồi đắp. Do địa hình khá
bằng phẳng, đất phù sa màu mỡ, hai đồng bằng này đã trở thành vùng trọng điểm LTTP lớn của cả nước. Ngoài ra, ở ven biển có các bãi triều, vũng vịnh, đầm phá có tiềm
năng lớn cho nuôi trồng thủy sản.
- Các đồng bằng ven biển miền Trung, diện tích ~ 15.000 km2, hẹp ngang và bị
chia cắt thành nhiều đồng bằng nhỏ. Chỉ có một vài đồng bằng được mở rộng ở cửa
sông lớn như đồng bằng Thanh Hóa (cửa sông Mã), Nghệ An (cửa sông Cả), Quảng
Nam (cửa sông Thu Bồn) và Phú Yên (cửa sông Ba). Ở nhiều đồng bằng có sự phân
chia thành 3 dải (giáp biển là cồn cát, đầm phá; giữa là vùng thấp trũng; trong cùng đã
được bồi tụ thành đồng bằng). Trong sự hình thành đồng bằng, thì biển đóng vai trò
chủ yếu. Đất có đặc tính là nghèo, ít phù sa. Các nhánh núi lan ra sát biển khiến cho
nhiều đoạn địa hình bờ biển khúc khuỷu, lắm mũi đất, nhiều đèo.
c. Ảnh hưởng của địa hình đối với sự phát triển kinh tế - xã hội
* Ở vùng núi: Khoáng sản: khu vực đồi núi tập trung nhiều loại khoáng sản có
nguồn gốc nội sinh (đồng, chì, thiếc, sắt, pyrit, niken, crôm, vàng, vonfram,
antimoan...) và các khoáng sản ngoại sinh (bôxit, apatit, đá vôi, than đá); đó là nguyên
liệu, nhiên liệu cho nhiều ngành công nghiệp. Rừng và đất trồng: tạo cơ sở cho phát
triển nông - lâm nhiệt đới; Rừng giàu có về thành phần loài động - thực vật (trong đó
có nhiều loài quí hiếm tiêu biểu cho sinh vật rừng nhiệt đới). Miền núi còn có các cao
nguyên và thung lũng tạo thuận lợi cho việc hình thành các vùng chuyên canh cây
công nghiệp, cây ăn quả, phát triển chăn nuôi gia súc. Ở các vùng núi cao có thể nuôi
- trồng được các loài động - thực vật cận nhiệt và ôn đới. Địa hình bán bình nguyên và
đồi trung du thích hợp để trồng cây công nghiệp, cây ăn quả và cả cây lương thực.
Nguồn thủy năng: các sông lớn có tiềm năng thủy điện lớn. Tiềm năng du lịch: miền
núi có nhiều điều kiện phát triển nhiều loại hình du lịch (tham quan, nghỉ dưỡng...)
nhất là du lịch sinh thái.
* Ở vùng đồng bằng: Là cơ sở để phát triển nền nông nghiệp nhiệt đới, đa dạng
các loại nông sản; Cung cấp các nguồn lợi thiên nhiên khác nhau (khoáng sản, thủy

sản và lâm sản). Là điều kiện thuận lợi để tập trung các thành phố, các khu công
nghiệp, các trung tâm thương mại.
* Khai thác những thế mạnh: Vùng núi, phương thức canh tác thích hợp nhất là
nông-lâm kết hợp (canh tác trên đất dốc). Tiềm năng chính ở đây là lâm sản, cây công
nghiệp , cây ăn quả, chăn nuôi gia súc lớn, khai thác khoáng sản và thủy điện. Riêng
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

8


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
với công nghiệp, có khả năng phát triển các ngành công nghiệp "thượng du" (khai
thác trực tiếp từ các nguồn tài nguyên thiên nhiên). Vùng trung du, với vị trí địa lý đặc
biệt (địa hình là những vùng đồi, địa chất công trình lý tưởng), có khả năng lớn để
phát triển cây công nghiệp; công nghiệp cơ bản (năng lượng và công nghiệp sản xuất
vật liệu xây dựng). Vùng đồng bằng, nơi hội tụ nhiều điều kiện thuận lợi; là nơi tập
trung các ngành công nghiệp "hạ du" (các ngành chế biến, sản xuất các thành phẩm
cuối cùng). Nông nghiệp ở đây là thâm canh cây lương thực - thực phẩm; chăn nuôi
gia súc nhỏ, gia cầm; thủy sản và các ngành dịch vụ.
* Những mặt hạn chế
- Vùng đồi núi: Chủ yếu là đồi núi thấp nhưng địa hình bị chia cắt mạnh, tạo nên
nhiều sông suối, hẻm vực, sườn dốc gây trở ngại cho giao thông vận tải, cho việc khai
thác tài nguyên và giao lưu giữa các vùng. Do mưa nhiều, sườn dốc mạnh, miền núi
còn là nơi xảy ra nhiều thiên tai như lũ nguồn, lũ quét, xói mòn, trượt lở đất; Tại các
đứt gãy sâu có nguy cơ phát sinh động đất; Nơi khô nóng thường xảy ra nạn cháy
rừng; Miền núi đá vôi và vùng đất đỏ ba dan thường thiếu nước trong mùa khô; Vùng
núi cao địa hình hiểm trở cuộc sống của người dân càng gặp nhiều khó khăn. Do vậy,
việc khai thác và sử dụng hợp lý miền đồi núi không chỉ giúp cho sự phát triển kinh tế
- xã hội ở các miền này, mà còn có ý nghĩa cho việc bảo vệ môi trường sinh thái
chung của cả nước.

- Vùng đồng bằng: có mối quan hệ chặt chẽ với địa hình miền núi. Các sông lớn
mang vật liệu phù sa từ miền đồi núi bồi đắp mở rộng các đồng bằng châu thổ. Nhưng
do tài nguyên rừng đang bị khai thác quá mức, diện tích đất trống đồi núi trọc tăng lên
kèm theo với nó là cường độ xói mòn đất vào mùa mưa diễn ra ngày càng mạnh đã
gây hậu quả rất lớn, làm giảm tuổi thọ các công trình thủy điện, thủy lợi, phù sa lắng
đọng ở các vùng cửa sông ven biển cản trở cho giao thông vận tải đường thủy. Thiên
tai (bão, lụt, hạn hán) thường xuyên xảy ra gây thiệt hại lớn về người và tài sản.
1.2.2. Tài nguyên khí hậu
Khí hậu được coi là môt loại tài nguyên. Loại tài nguyên đó thường được biểu
hiện ở một số dạng sau:
- Tài nguyên năng lượng như bức xạ Mặt trời, ánh sáng,... gắn liền với mục đích
khai thác nguồn năng lượng tự nhiên.
- Tài nguyên khí hậu nông nghiệp với ý nghĩa là những điều kiện nhiệt ẩm, ánh
sáng,... giữ vai trò qua trọng trong quá trình chuyển hóa vật chất đối với cây trồng,
vật nuôi.
- Tài nguyên khí hậu đối với các phương tiện khác như là những điều kiện thuận
lợi cho sản xuất, giao thông, xây dựng,...

Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

9


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
Nhìn chung, khí hậu được sử dụng trực tiếp trong nhiều ngành kinh tế quốc dân mà
trước hết là trong ngành nông nghiệp để sản xuất ra của cải vật chất phục vụ xã hội.
1.2.2.1. Đặc điểm
Nằm gọn trong vùng nội chí tuyến Bắc bán cầu: 8o34’B đến 23o23’B, đồng thời
lại nằm trong vùng hoạt động của gió mùa ĐNA, nước ta có khí hậu nhiệt đới gió mùa
ẩm, phân hóa sâu sắc và biến động thất thường.

a. Tính chất nhiệt đới ẩm gió mùa
- Tính chất nhiệt đới của khí hậu được qui định bởi vị trí nước ta nằm trong vùng
nội chí tuyến Bắc Bán Cầu. Hàng năm nhận được lượng bức xạ mặt trời lớn do Mặt
Trời luôn đứng cao trên đường chân trời và ở nơi trong năm đều có 2 lần Mặt Trời qua
thiên đỉnh. Tổng lượng bức xạ nhiệt cao (120 - 140 kcal/cm2/năm). Cán cân bức xạ
trên 75 kcalo/cm2/năm. Nhiệt độ trung bình năm dao động từ 22 - 270C (tiêu chuẩn
của vùng nhiệt đới 210C). Tổng nhiệt độ hoạt động năm 8.000 - 10.0000C. Tổng số
giờ nắng trên 1.400 giờ/năm.
- Tính chất ẩm thể hiện ở lượng mưa trung bình/năm 1.500 - 2.000mm (sườn đón
gió của nhiều dãy núi lượng mưa lên tới 3.500 - 4.000mm). Độ ẩm không khí luôn
luôn ở mức 80% - 100% (trừ một vài vùng khô hạn như Ninh - Bình Thuận lượng
mưa thấp ~ 700 - 800mm).
- Tính chất gió mùa: nằm trong vùng nội chí tuyến BBC nên ở nước ta Tín phong
nửa cầu Bắc có thể thổi quanh năm. Tuy nhiên, khí hậu nước ta chịu ảnh hưởng mạnh
mẽ của các khối khí hoạt động theo mùa với 2 mùa gió chính là gió mùa mùa đông và
gió mùa mùa hạ. Gió mùa đã lấn át Tín phong, vì vậy Tín phong chỉ hoạt động mạnh
vào các thời kì chuyển tiếp giữa 2 mùa gió trên.
* Gió mùa mùa đông (gió Đông Bắc)
Từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau, miền Bắc nước ta chịu tác động của khối khí lạnh
phương Bắc (khối khí cực đới lục địa NPc) từ trung tâm cao áp Xibia (50oB) về hạ áp lục
địa Ôtxtrâylia (đang là mùa hạ). Khối khí này di chuyển vào VN theo hai đường:
- Nửa đầu mùa đông (tháng 11 - 1), khối khí cực đới lục địa lạnh và khô sau khi
tràn qua lục địa Trung Hoa rộng lớn, thổi vào VN gây thời tiết lạnh và khô.
- Nửa sau mùa đông (tháng 2 - 4), khối khí di chuyển qua biển làm biến tính (bớt
lạnh, tăng ẩm), gây ra thời tiết lạnh, ẩm và có mưa phùn.
Đó là gió mùa mùa đông, thổi theo hướng Đông Bắc vào VN nên thường gọi là
gió mùa Đông Bắc.
Trong quá trình di chuyển xuống phía Nam, gió mùa Đông Bắc suy yếu dần, bớt
lạnh đi và hầu như bị chặn ở dãy Bạch Mã. Từ Đà Nẵng trở vào ảnh hưởng của gió
mùa Đông Bắc giảm hẳn, nhường cho sự thống trị của Tín phong nửa cầu Bắc cũng

Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

10


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
thổi theo hướng Đông Bắc, gây mưa cho vùng biển Trung Bộ và là nguyên nhân chính
tạo nên mùa khô cho Nam Bộ và Tây Nguyên.
* Gió mùa mùa hạ (gió Tây Nam)
Từ tháng 5 – 10 có 2 luồng gió cùng hướng Tây Nam thổi vào nước ta.
+ Đầu mùa hạ từ tháng 5 – 7, khối khí từ Bắc Ấn Độ Dương (khối khí chí tuyến vịnh
Bengan) di chuyển theo hướng Tây Nam xâm nhập và gây mưa lớn cho Nam Bộ và Tây
Nguyên. Khi vượt qua dãy Trường Sơn và các dãy núi dọc biên giới Việt – Lào, gió bị
biến tính gây nóng khô cho Bắc Trung Bộ và phần nam của khu vực Tây Bắc (gió Lào).
+ Vào giữa và cuối mùa hạ (tháng 6 – 10), gió mùa Tây Nam xuất phát từ cao áp
cận chí tuyến bán cầu Nam hoạt động gây mưa lớn cho Nam Bộ, Tây Nguyên. Hoạt
động gió Tây Nam kết hợp với dải hội tụ nhiệt đới gây mưa vào mùa hạ cho cả miền
Bắc và miền Nam và mưa vào tháng 9 ở Trung Bộ. Ở Bắc Bộ do áp thấp Bắc Bộ nên
gió này có hướng Đông Nam.
b. Khí hậu có phân hóa và biến động thất thường
- Phân hóa theo mùa (do chế độ gió mùa mang lại):
+ Mùa hạ: nóng ẩm, mưa nhiều, riêng miền Trung khô, nóng, mưa muộn.
+ Mùa đông: lạnh, ít mưa ở miền Bắc; khô ở miền Nam và Tây Nguyên.
- Phân hóa theo độ cao:
+ Khí hậu nhiệt đới: chân núi  700m (chiếm 70% diện tích của cả nước).
+ Khí hậu cận nhiệt trên núi: 700  2400m
- Phân hóa theo vĩ độ (thể hiện rõ nhất qua chế độ nhiệt): càng vào Nam nhiệt độ càng
tăng nhưng biên độ nhiệt càng giảm. Vd: nhiệt độ trung bình tại một số địa điểm sau:
Địa điểm

Nhiệt độ trung
bình tháng 1 (oC)

Nhiệt độ trung
bình tháng 7 (oC)

Nhiệt độ trung
bình năm (oC)

Lạng Sơn

13,3

27,0

21,2

Hà Nội

16,4

28,9

23,5

Huế

19,7

29,4

25,1

Đà Nẵng

21,3

29,1

25,7

Quy Nhơn

23,0

29,7

26,8

TP.HCM

25,8

27,1

27,1

(Nguồn: SGK Địa lý 12, 2013)
- Tính thất thường là biểu hiện về sự biến động nhiệt, ẩm của hai mùa trong năm

hay giữa năm này với năm khác.
1.2.2.2. Ảnh hưởng của khí hậu đối với các hoạt động sản xuất và sinh hoạt
● Thuận lợi
Nền nhiệt ẩm cao tạo điều kiện thuận lợi cho sự sinh trưởng của thực vật và góp phần
tạo nên sự đa dạng, phong phú cho sinh vật ở Việt Nam. Đối với nông nghiệp, nền
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

11


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
nhiệt ẩm cao là điều kiện thuận lợi để phát triển một nền nông nghiệp nhiệt đới toàn
diện với nhiều nông sản phong phú có giá trị xuất khẩu (lúa gạo, cà phê, cao su,
tiêu,…).
Hơn nữa, nền nhiệt ẩm cao còn tạo cho nông nghiệp khả năng tăng vụ, xen canh,
gối vụ (trồng đậu tương trước, sau đó mới trồng đay, khi thu hoạch xong đậu thì đay
vừa phát triển), rải vụ đều trong năm nhằm nâng cao năng suất cây trồng, vật nuôi.
Số giờ nắng trong năm ở nước ta cao tạo điều kiện cho việc phơi, sấy, bảo quản
nông sản.
Khí hậu nước ta phân hóa sâu sắc theo chiều Bắc – Nam và theo độ cao. Khí hậu ở
miền Bắc có tính á nhiệt đới, ở miền Nam có tính á xích đạo, ở miền Trung có tính
chất trung gian, chuyển tiếp giữa khí hậu miền Bắc và miền Nam. Sự phân hóa theo vĩ
tuyến và nhất là độ cao cho phép nước ta không những chỉ phát triển được các loại cây
trồng và vật nuôi nhiệt đới mà còn có nguồn gốc cận nhiệt và ôn đới.
Sự phân hóa mạnh mẽ của khí hậu làm cho lãnh thổ có sự hiện diện của “băng
chuyền địa lý” (nghĩa là mùa nào thức ấy) và sự chuyển dịch mùa thu hoạch nông sản
từ Bắc vào Nam làm giảm sự căng thăng nhu cầu thời kì giáp hạt (thời kì lúa cũ ăn đã
hết mà lúa mới đang còn non) tạo điều kiện giải quyết nguyên liệu cho các ngành công
nghiệp chế biến.
Bên cạnh những mặt thuận lợi, sự phân hóa theo mùa còn gây nên tình trạng thừa

thiếu nước (khi lũ lụt, khi hạn hán) gây khó khăn cho công tác thủy lợi và thiệt hại lớn
cho sản xuất và đời sống.
● Hạn chế
▪ Đối với sản xuất nông nghiệp: Sự phân phối ẩm không đều trong năm gây hạn
chế cho việc khai thác nhiệt. Chính vì vậy, dù cho điều kiện kĩ thuật có tiến bộ đến
đâu, thì ở nước ta thủy lợi vẫn là vấn đề hàng đầu trong sản xuất nông nghiệp, đặt ra
cho hầu hết các vùng nhất là trong mùa khô (đặc biệt là các tỉnh phía nam) yêu cầu là
phải tiết kiệm nước, phải tính đến việc thay đổi cơ cấu cây trồng cho phù hợp (ví dụ,
trong mùa khô có thể hạn chế diện tích trồng lúa nước, hoặc những loại cây có nhu cầu
về nước lớn). Trong điều kiện thời tiết nóng - ẩm, sâu bệnh dễ phát sinh và lây lan trên
diện rộng gây hại cho cả cây trồng lẫn vật nuôi. Các hiện tượng thời tiết cực đoan,
nhiễu động thời tiết thường xảy ra vào thời gian chuyển mùa làm cho sản xuất nông –
lâm - ngư thêm bấp bênh. Bão, lụt, thiên tai hạn hán,... cũng xảy ra ở hầu hết các vùng
lãnh thổ nước ta, gây thiệt hại lớn cả về người và của cho nhân dân. Bão thường tập
trung vào tháng VI-XI, dịch dần từ Bắc vào Nam, có năm bão đổ bộ vào sớm, có năm
muộn. Bão thường kèm theo gió giật, mưa lớn kéo dài, nước sông sẽ dâng cao ở vùng
cửa sông, ven biển uy hiếp các công trình thủy lợi, đê điều. Nếu mưa lớn lại trùng với
lúc triều cường thì lại càng nguy hiểm hơn. [Theo thống kê của đài Khí tượng - Thuỷ
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

12


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
văn thì từ 1884 - 1989, mỗi năm TB có 4,7 cơn bão đổ bộ vào lãnh thổ nước ta ( vào
Bắc Bộ 30%; Thanh – Nghê - Tĩnh 19%; Bình - Trị - Thiên 18%; Quảng Nam - Bình
Định 24%; Từ đèo Cả trở vào 9%). Gần đây, do những biến động của khí hậu mà bão
lũ xảy ra rất thất thường. Cơn bão Linda (12/1997) đổ bộ vào Đồng bằng sông Cửu
Long, tốc độ gió lên tới 150 km/giờ (cấp gió 14), là một trường hợp mà hàng trăm năm
mới gặp, 4500 người chất, hư hại 200.000 ha căn nhà và 325.000 ha ruộng. Ở Đồng

bằng sông Hồng, lũ do bão Frankie (24/07/1999), cấp gió 11 làm chết 100 người,
194.000 căn nhà hư hại và ngập úng 177.000 ha ruộng. Ở miền Trung, lũ lụt năm 1996
làm chết 400 người, năm 1998 chết 450 người, năm 1999 hai trận lũ liên tiếp xảy ra
ngày 03/11/1999 và 02/12/1999 trên diện rộng suốt từ Quảng Bình- Bình Định (nặng
nhất là Thừa Thiên-Huế), đây là trận lụt mà hàng trăm năm mới thấy xảy ra, làm chết
750 người, tổn thất lên tới 300 triệu USD (~ 4,8 nghìn tỉ đồng VN]...
▪ Đối với sản xuất công nghiệp:độẩm cao dễ làm cho những thiết bị, máy móc bị
ăn mòn, ẩm mốc; Các ngành công nghiệp khai thác (khoáng sản, rừng, hải sản) cũng
phải tuân theo nhịp điệu mùa, tính chất mùa của nguồn nguyên liệu cung cấp cho công
nghiệp chế biến cũng phải tuân theo lịch thời vụ.
▪ Đối với giao thông vận tải: Mưa, bão gây ách tắc giao thông cả đường sắt, bộ,
đặc biệt là những tuyến đường từ đồng bằng lên miền núi.
▪ Đối với hoạt động du lịch, nghỉ dưỡng, tham quan,.v.v. Tính chất gió mùa cũng
ảnh hưởng khá sâu sắc, hiệu quả khai thác giảm hẳn mà rõ nhất là ở miền Bắc.
1.2.3. Tài nguyên nước
1.2.3.1. Đặc điểm
Nước là tài nguyên không thể thiếu được trong đời sống con người và các hoạt
động sản xuất. Ở nước ta tài nguyên nước khá phong phú bao gồm nước mặt, nước
ngầm và nước khoáng.
* Nước mặt
- Mạng lưới sông ngòi dày đặc: Khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa với lượng mưa
phong phú đã hình thành mạng lưới sông ngòi dày đặc với 3260 con sông (chỉ tính
những con sông có chiều dài trên 10km), trong đó có hai hệ thống sông lớn là sông
Hồng (chảy trên địa phân Việt Nam là 510km/1148km) và sông Cửu Long (chảy trên
địa phận VN là 200km/4500km) mật độ sông ngòi là 0,5-2 km/km2, trung bình cứ
20km bờ biển là có một cửa sông.
- Lượng nước lớn: Tổng trữ lượng nước chảy của tất cả các sông trên lãnh thổ
nước ta khoảng 880 tỉ m3/năm, trong đó, dòng chảy phát sinh ở VN là 37%, còn lại
63% là từ bên ngoài đưa về.
- Tổng lượng phù sa lớn: đạt khoảng 300 triệu tấn/năm, đặc biệt là ở 2 hệ thống

sông Hồng và sông Cửu Long.
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

13


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
- Lượng nước phân hóa theo mùa: Nguồn nước mặt khá dồi dào nên chỉ cần khai
thác 10-15% trữ lượng nước nói trên là có thể đảm bảo cho sản xuất và đời sống. Tuy
nhiên, nguồn tài nguyên nước mặt có sự phân hóa không đều theo thời gian và không
gian. Vào mùa mưa, lượng dòng chảy chiếm khoảng 70-80%, mùa khô chỉ chiếm 2030% tổng lượng nước của cả năm. Sự biến động thời gian nhiều khi chênh nhau đến
hàng chục lần gây ra lũ lụt hoặc hạn hán. Vì thế, nếu không có kế hoạch giữ nước thì
vào mùa kiệt nói chung không đủ nước để tưới ruộng và nếu không quy hoạch, điều
tiết các dòng chảy thì sẽ gây ra lũ lụt, xói mòn.
* Nước ngầm
Nước ngầm là nguồn dự trữ quan trọng bổ sung cho nước mặt, nhất là vào thời kì
mùa thiếu nước và ở một số nơi nguồn nước bị hạn chế về số lượng lẫn chất lượng. Vì
thế, nước ngầm giữ vị trí quan trọng trong việc cung cấp nước cho sản xuất và đời
sống con người. Đây là nguồn nước có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp nước
cho đô thị, nước công nghiệp (cho các nhà máy), nước sạch cho sinh hoạt ở nông thôn.
Hơn nữa, nước ngầm còn đảm bảo nước tưới về mùa khô cho các vùng chuyên canh
cây công nghiệp, cây ăn quả ở trung du và miền núi.
Theo đánh giá chưa đầy đủ của các công trình cho thấy nước ngầm ở VN khá
phong phú và được phân bố ở hầu hết các vùng nhưng không đều, chủ yếu nằm ở các
đơn vị địa tầng địa chất thủy văn khác nhau. Ở vùng đồng bằng, nước ngầm ở độ sâu
1-200m có thể khai thác với sản lượng 10 triệu m3/ngày. Ở những vùng đồi núi, nước
ngầm thường ở độ sâu 10-150m. Ở những vùng đá vôi, nước ngầm thường ở độ sâu
100m và nơi đây thường có những túi nước ở độ sâu 1000m.
* Nước khoáng – nước nóng
Nguồn nước khoáng, nước nóng ở nước ta khá phong phú. Cả nước có khoảng 400

nguồn nước khoáng – nước nóng, trong đó có 287 nguồn đã được khảo sát, đăng kí, lấy
mẫu phân tích lý – hóa. Trong số 287 nguồn đã được thống kê này thì có 34 nguồn có
nhiệt độ dưới 30oC, còn lại trên 30oC; có 162 nguồn vừa là nước khoáng, vừa là nước
nóng. Các nguồn nước khoáng – nước nóng là nguồn tài nguyên quý giá cho du lịch
nghỉ dưỡng. Một số nguồn nước khoáng – nước nóng có giá trị như: Kim Bôi (Hòa
Bình), Bang (Quảng Bình), Thạch Bích (Quãng Ngãi), Vĩnh Hảo (Bình Thuận)…
1.2.3.2. Ý nghĩa của tài nguyên nước đến sự phát triển kinh tế - xã hội
- Hình thành nên các đồng bằng phù sa màu mỡ như ĐBSH, ĐBSCL, ĐBDHMT,
tạo điều kiện để phát triển nông nghiệp, đô thị, xây dựng các khu kinh tế và địa bàn cư
trú thuận lợi.
- Cung cấp nước cho các ngành sản xuất cũng như sinh hoạt, phát triển du lịch
nghỉ dưỡng, chữa bệnh.

Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

14


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
- Tiềm năng thủy điện của nước ta rất lớn với công suất tiềm năng (tổng trữ lượng)
khoảng 30 triệu kW (tương đương sản lượng ước tính 271,3 tỉ kW/h), tập trung chủ
yếu ở hệ thống sông Hồng (đặc biệt là sông Đà) chiếm 37% tương đương 11 triệu kW;
sông Đồng Nai khoảng 19%; còn lại là các sông khác. VN được xếp vào 1 trong 14
nước giàu tiềm năng thủy điện của thế giới.
- Sông ngòi nước ta có giá trị nội thủy với tổng chiều dài sông toàn quốc khoảng
52.000km, trong đó 75% có khả năng vận tải đường thủy (25% còn lại là ghềnh thác,
sông cạn, nhiều phù sa,… gây ách tắc cho việc đi lại). Ở Bắc Bộ có 4.000km sông với
độ sâu trên 1,5m cho phép tàu thuyền 10-20 tần đi lại an toàn. Ở đồng bằng sông Cửu
Long có hơn 2300km kênh rạch (không kể sông Tiền và sông Hậu) có độ sâu trên 2m,
xà lan 200 tấn có thể đi lại.

- Thuận lợi để phát triển đánh bắt, nuôi trồng thủy sản nước ngọt, nước lợ.
- Có thể xây dựng các hệ thống thủy lợi.
Tuy nhiên, tài nguyên nước còn có những hạn chế sau:
- Tính thất thường của thủy chế gây nên tình trạng lũ lụt, hạn hán làm thiệt hại
đáng kể đến hoạt động sản xuất. Mùa kiệt, lượng dòng chảy nhỏ, nước mặn vào khá
sâu trong đất liền, riêng ở hai đồng bằng lớn trong phạm vi 30-50 km từ cửa sông vào
chịu ảnh hưởng của triều biển sông Hồng (20km), sông Thái Bình (40km), sông Tiền
(50km), sông Hậu (40km).
- Mạng lưới sông ngòi dày đặc nhưng bị chia cắt bởi địa hình nên tốn kém trong
xây dung cầu cống nối liền Bắc Nam.
- Sông ngắn, dốc, nhiều thác ghềnh gây ảnh hưởng đến giao thông vận tải.
- Phù sa nhiều gây bồi lấp hệ thống thủy lợi, đập thủy điện, thay đổi luồng lạch
nên phải nạo vét phù sa thường xuyên. Dòng chảy cát, bùn (phù sa) lớn, ước tính hàng
năm các sông đổ ra biển ~ 200 triệu tấn phù sa (sông Hồng 120 triệu tấn; sông Cửu
Long 70 triệu tấn). Nếu ở thượng lưu, rừng bị khai thác quá mức, hiện tượng xói mòn
đất diễn ra ngày càng mạnh, thì lượng bùn đổ ra biển càng lớn. Phù sa một mặt bồi đắp
cho các đồng bằng, nhưng mặt khác nó còn lắng đọng trong hệ thống kênh mương, hồ
chứa nước, các đập thủy điện, đòi hỏi chúng ta phải thường xuyên nạo vét lòng sông
rất tốn kém.
1.2.4. Tài nguyên đất
Đất đai là tài nguyên quốc gia vô cùng quý giá. Đất không chỉ là tư liệu sản xuất
không thể thay thế được của nông – lâm nghiệp mà còn là thành phần rất quan trọng
của môi trường sống, là nơi phân bố dân cư, xây dựng các cơ sở kinh tế, văn hóa, xã
hội, an ninh và quốc phòng.
1.2.4.1. Các loại đất chính ở Việt Nam

Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

15

Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
● Các loại đất chính ở đồng bằng. Đất đồng bằng chủ yếu là đất phù sa; tùy theo
từng lưu vực mà thành phần cơ giới, đặc tính lý-hóa và độ phì của đất khác nhau. Đất
phù sa đã được cải tạo qua nhiều thế kỷ, được san bằng, đắp bờ giữ nước, cấy lúa, cho
nên thành phần cơ giới, lý - hóa đã bị biến đổi nhiều và trở thành loại đất đặc biệt ”Đất
trồng lúa nước”. Các loại đất chính:
▪ Đất phù sa mới. ~ 3,40 triệu ha (Đồng bằng sông Hồng 0,6 triệu ha; Đồng bằng
sông Cửu Long 1,2 triệu ha).
- Đất phù sa ở Đồng bằng sông Hồng: Thành phần cơ giới chủ yếu từ cát pha đến
thịt trung bình (vùng trũng là thịt nặng). Độ pH 5,5-7,0, giàu N, P, K, Ca, Mg và chất
hữu cơ. Do có hệ thống đê điều khá vững chắc nên phù sa không được trải đều trong
năm. Đất đã được sử dụng với cường độ cao nhiều nơi đã bị bạc màu. Trong đồng
bằng có nhiều ô trũng (Hà-Nam-Ninh) đất bị hóa lầy, hiện tượng glây mạnh, đất giàu
mùn, đạm, nghèo lân, trong đất chứa nhiều chất độc hại cho cây trồng và thủy sản.
- Đất phù sa ở Đồng bằng sông Cửu Long: Thành phần cơ giới nặng hơn so với
đất ở ĐB sông Hồng (từ thịt đến sét), lượng mùn và đạm trung bình, nghèo lân, nhưng
cũng khá phì nhiêu. Do chỉ mới có một số hệ thống đê bao, nên phù sa vẫn được trải
đều. Riêng dải phù sa ngọt ven sông Tiền và sông Hậu đã được thâm canh khá cao cả
cây lương thực - thực phẩm và cây ăn quả.
- Đất phù sa ở các đồng bằng DH miền Trung: Do tác động rõ rệt của biển trong
quá trình hình thành đồng bằng, đất có thành phần từ cát pha đến thịt nhẹ, chua, nghèo
mùn, kèm màu mỡ
▪ Đất phèn. 2,0 triệu ha, ĐB sông Cửu Long gần 1,9 triệu ha tập trung nhiều ở tứ
giác Long Xuyên, Đồng Tháp Mười, vùng trũng bán đảo Cà Mau; ĐB sông Hồng (ven
biển Hải Phòng và Thái Bình). Đất phèn được hình thành trên các vùng biển cũ, nơi có
nhiều xác thực vật thối rữa của rừng ngập mặn trước đây. Phèn thường tồn tại dưới
dạng tiềm tàng (FeS), nếu bị ôxy hóa sẽ tạo thành H2SO4 làm cho đất chua và nước
trong đất chua (nếu trong đất và nước: độ pH < 4,5 cá không sống được, độ pH < 3,0
thì tất cả các loài thủy sinh và cây cối không sống được, kể cả cây ngập mặn).Muốn sử

dụng loại đất này phải tiến hành thau chua - rửa phèn, cần rất nhiều nước ngọt.
▪ Đất mặn. ~ 1,0 triệu ha, tập trung ở các vùng cửa sông ven biển, nhiều nhất ở ĐB
sông Cửu Long ~ 744 000 ha (Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Trà Vinh, Sóc Trăng,
Bạc Liêu, Cà Mau), ở ĐB sông Hồng (Thái Bình, Nam Định). Đất nhiễm mặn do 2
nguyên nhân (do ngập nước triều mặn và nước ngầm mặn gây ra). Tùy theo hàm lượng
(CL- ) trong đất mà phân ra mặn nhiều hay ít. Để khai thác đất mặn, nhân dân ta
thường quai đê lấn biển, rửa mặn bằng nước mưa, trồng cói trước - lúa sau. Hiện nay ở
ĐB sông Cửu Long, nhiều vùng nhân dân đã trồng một vụ lúa nhờ vào nước trời và
một vụ tôm cho năng suất khá cao.
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

16


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
▪ Đất cát ven biển. ~ 50,0 vạn ha. Phân bố dọc bờ biển, nhiều nhất ở Trung Bộ. Có
các loại cồn cát sau: Các cồn cát hiện đại (cồn cát vàng), nhiều nhất ở Quảng Bình.
Các cồn cát cũ (cồn cát trắng) kéo dài từ Quảng Trị đến Thừa Thiên Huế. Các cồn cát
cổ (cát đỏ) có nhiều ở Bình Thuận. Ngoài ra còn có các bãi cát biển khá bằng phẳng.
Đất cát nghèo mùn và N, P, K, có phản ứng chua. Thường thiếu nước cho sinh hoạt và
cây trồng gặp rất nhiều khó khăn. Các cồn cát hiện đại và cồn cát cũ lại thường hay di
động, lấn vào làng mạc, ruộng đồng nên việc trồng rừng chắn gió, chắn cát ở các tỉnh
miền Trung là rất quan trọng. Các cồn cát cổ đã ổn định, không di động, có thể tận
dụng trồng hoa màu, cây công nghiệp hay trồng rừng.
● Các loại đất ở vùng trung du - miền núi và cao nguyên
* Đặc điểm chung. Ở miền đồi núi, quá trình hình thành đất feralit là chủ yếu, đây
là quá trình hình thành đất đặc trưng cho vùng nhiệt đới ẩm trong điều kiện nhiệt-ẩm
cao, quá trình phong hóa diễn ra rất mạnh, các chất bazơ Ca+, Mg+, K+ dễ hòa tan, rửa
trôi làm cho đất bị chua; đồng thời ôxit sắt fe3+ và nhôm AL3+ được tích tụ làm cho đất
có màu đỏ vàng, đất nói chung nghèo mùn. Quá trình feralit diễn ra điển hình trên đá

mẹ axit, cũng diễn ra cả trên đất bazơ và các thềm phù sa cổ.
* Các loại đất chính
▪ Đất feralit (có tên Việt Nam là đất đỏ - vàng) ~ 16,0 triệu ha. Có thể chia ra 7 loại:
- Đất feralit nâu - đỏ trên đá bazơ, chủ yếu là badan ~ 2,0 triệu ha, nhiều nhất ở
Tây Nguyên và Đông Nam Bộ; ngoài ra còn có ở rải rác phần phía tây tỉnh Thanh Hóa,
Nghệ An, Quảng Bình, Quảng Trị và Phú Yên. Đất giàu cation Ca, Mg, Fe, Al, đạm và
lân, nhưng nghèo kali và lân dễ tiêu. Tầng đất dày, khá phì nhiêu thích hợp cho cây
công nghiệp lâu năm như cà phê, cao su, chè.
- Đất nâu - vàng trên đá bazơ. ~ 0,4 triệu ha (tập trung trên cao nguyên, ở độ cao
800-900m). Bên cạnh cây công nghiệp lâu năm, còn trồng được cây lương thực cạn
(do lượng ẩm trong đất khá).
- Đất feralit đỏ - nâu trên đá vôi. ~0,3 triệu ha (tập trung ở vùng núi đá vôi và cao
nguyên đá vôi miền núi phía Bắc). Đất giàu mùn, đạm, tơi xốp, thuận lợi cho trồng
ngô, đậu tương.
- Đất feralit đỏ - vàng trên đá biến chất và đá sét. Trên 6,0 triệu ha (tập trung chủ
yếu ở Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Giang, Phú Thọ, Hoà Bình, Sơn La, Lai Châu). Đất
có thành phần cơ giới nặng, kém tơi xốp, tầng đất dày từ 1,5-2,0 m. Do địa hình dốc
nên đất dễ bị xói mòn, chủ yếu dành cho lâm nghiệp và nông-lâm kết hợp.
- Đất Feralít vàng - đỏ trên đá mác ma axit. ~ 4,0 triệu ha. Phân bố tại các vùng
đồi núi granit và riolit. Tầng đất mỏng, lẫn nhiều đá, đất chua, nghèo mùn và lân. Địa
hình dốc, dễ bị xói mòn, việc khai thác không hợp lý nên hầu hết đã bị thoái hóa, cần
trồng rừng để phục hồi đất.
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

17


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
- Đất feralit vàng nhạt trên đá cát. Trên 2,2 triệu ha, hình thành trên đá mẹ có
thành phần silic cao hơn các đá mác ma axit, tầng đất mỏng, thành phần cơ giới từ cát

đến cát pha, đất nghèo, chua, khô hạn. Phần lớn là đồi trọc.
- Đất feralit nâu - vàng trên phù sa cổ. ~ 0,4 triệu ha, phân bố ở rìa các châu thổ,
trên các thềm sông cổ. Địa hình là những vùng đồi (độ cao 25 - 30m) đã bị thoái hóa,
đất có kết von ôxit sắt, nhôm (một số nơi có đá ong). Đất này cần cải tạo để trồng hoa
màu, cây công nghiệp lâu năm, ngắn ngày và cây ăn quả.
▪ Đất xám bạc màu. (có 2 loại đất chính)
- Đất xám bạc màu trên đá axit. Trên 80,0 vạn ha. Tập trung ở Tây Nguyên và rải
rác ở ven biển miền Trung. Đất nghèo mùn, thành phần cơ giới nhẹ từ cát pha đến cát
thô. Thảm thực vật là rừng khộp hay cỏ tranh.
- Đất xám bạc màu trên phù sa cổ. ~ 1,2 triệu ha (Đông Nam Bộ 90,0 vạn ha),
ngoài ra còn có ở rìa Đồng bằng sông Hồng, Duyên hải Nam Trung Bộ và dải đất cao
ở Long An, Đồng Tháp. Địa hình cao 15 - 20 m, đất bị rửa trôi lâu ngày nên nghèo phì
liệu nhưng tơi xốp, thoát nước tốt. Đất này nếu được cải tạo, có thể trồng được cây
LT-TP, cây ăn quả và cây công nghiệp.
▪ Đất mùn đỏ - vàng trên núi. ~ 3,0 triệu ha. Phân bố ở độ cao từ 500 - 600m đến
1.600 - 1.700m. Đây là đai rừng cận nhiệt đới trên núi, nhiệt độ giảm nhưng lượng
mưa tăng làm cho quá trình Feralit yếu đi, quá trình tích lũy mùn tăng lên. Địa hình
dốc, đất có tầng mỏng, thích hợp cho lâm nghiệp. Một số nơi như Sa Pa có thể trồng
các loại rau ôn đới.
▪ Đất mùn thô trên núi cao (đất alit trên núi cao). Trên 28,0 vạn ha, phân bố ở
độ cao 1.600 - 1.700 m, đây là đai rừng cận nhiệt đới mưa mù trên núi, quanh năm
mây mù lạnh ẩm, quá trình Feralit chấm dứt hoàn toàn. Đất chứa nhiều mùn thô, tầng
thảm mục dày, tầng đất mỏng, lại là khu vực đầu nguồn nên cần bảo vệ nghiêm ngặt,
phải trồng rừng phòng hộ.
▪ Ngoài ra, ở vùng đồi núi còn có: Đất thung lũng do sản phẩm dốc tụ khoảng
33,0 vạn ha, thích hợp cho việc làm ruộng bậc thang (lúa nước thâm canh), trồng hoa
màu, cây công nghiệp ngắn ngày. Đất xói mòn trơ sỏi đá. (50,5 vạn ha). Đất bị thoái
hóa nghiêm trọng, không trồng trọt được. Việc cải tạo, phủ xanh diện tích này rất khó
khăn. Đất lầy và than bùn > 7,0 vạn ha, tập trung ở các thung lũng miền núi và ở vùng
đồng bằng; Đất than bùn nhiều nhất ở U Minh (Kiên Giang) và Cà Mau.

1.2.4.2. Vấn đề sử dụng hợp lý tài nguyên đất
- Đất đai là tài nguyên vô cùng quí giá, là tư liệu sản xuất chủ yếu không thể thay
thế được của ngành nông - lâm. Là mặt bằng để bố trí các điểm dân cư (nông thôn, đô
thị), các cơ sở công nghiệp, các công trình cơ sở hạ tầng phục vụ cho sản xuất, sinh
hoạt và các công trình quốc phòng. Trong điều kiện nền kinh tế thị trường, đất đai trở
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

18


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
thành một loại hàng hóa đặc biệt, việc thay đổi mục đích sử dụng có thể làm thay đổi
mạnh mẽ giá trị của đất đai. Chính vì vậy, sử dụng hợp lý, có hiệu quả về kinh tế và
sinh thái sẽ đảm bảo cho sự phát triển lâu bền trong tương lai.
Bảng 1.7. Hiện trạng sử dụng đất phân theo vùng tại thời điểm 01/01/2008 (đơn
vị:1000 ha).
Các vùng

Tổng
diện tích

Chia ra
Nông
nghiệp

Lâm
nghiệp

Chuyê
n dùng

Thổ
cư

Chưa sử
dụng

CẢ NƯỚC

33115,0

9420,3

14816,6

1553,7

620,4

6704,0

Đồng bằng sông Hồng

1487,4

748,9

125,2

244,2

120,1

249,0

Miền núi – trung du Bắc Bộ

10153,1

1477,1

5493,7

292,9

115,2

2774,2

Duyên hải miền Trung

9589,5

1758,3

5069,7

541,4

169,9

2140,2

Tây Nguyên

5464,0

1626,9

3122,5

142,0

43,5

529,1

Đông Nam Bộ

2360,5

1248,7

668,4

189,4

61,9

192,1

Đồng bằng sông Cửu Long

4060,2

2560,6

336,8

234,1

110,0

818,7

- Vấn đề sử dụng
+ Đối với các vùng đồi núi: do địa hình dốc, trong điều kiện khí hậu nhiệt đới - ẩm
- mưa mùa, sự luân phiên giữa mùa khô - mưa, quá trình khoáng hóa diễn ra mạnh nên
đất dễ bị rửa trôi, nghèo mùn, chua; công tác thủy lợi rất khó khăn, khó áp dụng biện
pháp thâm canh. Đây là địa bàn cư trú của các dân tộc ít người, SX còn mang tính tự
túc tự cấp, nạn phá rừng còn tăng, diện tích đất trống đồi núi trọc còn rất lớn. Vì vậy,
để sử dụng hợp lý cần phải xác định rõ ranh giới đất lâm nghiệp với đất nông nghiệp;
áp dụng các biện pháp nông - lâm kết hợp; kĩ thuật canh tác trên đất dốc, tích cực bón
phân hữu cơ; giữ độ che phủ cho đất để tránh xói mòn và giữ ẩm.
Riêng đối với các vùng chuyên canh cây công nghiệp (Tây Nguyên) cần giữ giới hạn
mở rộng diện tích cây công nghiệp lâu năm, hạn chế làm mất rừng và cân bằng nước.
+ Đối với các vùng đồng bằng: Phải có biện pháp nghiêm ngặt khi chuyển đất
nông nghiệp sang đất chuyên dùng và thổ cư; Thủy lợi phải được đặt lên hàng đầu để
nâng cao hệ số sử dụng đất (tháo úng, chống hạn, thau chua, rửa mặn, tăng vụ trong
mùa khô, cải tạo đất). Ngoài ra, sử dụng đất đồng bằng còn tính đến việc sử dụng hợp

lý nguồn tài nguyên khí hậu (nhiệt- ẩm) & tài nguyên nước. Vì vậy, việc thay đổi cơ
cấu cây trồng, cơ cấu mùa vụ có ý nghĩa rất quan trọng trong việc sử dụng hợp lý tài
nguyên đất.
Riêng đối với đất phèn ở Đồng bằng sông Cửu Long, việc sử dụng đất gặp nhiều
khó khăn, cần nhiều nước ngọt khi cải tạo, trong khi đó vào mùa khô rất thiếu nước
ngọt; biện pháp tốt nhất có thể là lên liếp (luống) cao để trồng các loại cây trồng cạn
(mía, rứa, rau), cây ăn quả.
1.2.5. Tài nguyên sinh vật
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

19


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
1.2.5.1. Tài nguyên rừng
a. Về thành phần loài
Giới sinh vật nước ta rất phong phú, mặt khác do nằm ở nơi gặp gỡ của các luồng
di cư thực-động vật, cho nên chúng ta có cả các loài bản địa và loài di cư.
Các loài di cư chủ yếu là: Luồng Hymalaya mang yếu tố ôn đới từ Vân Nam-Quý
Châu-Hymalaya xuống. Phân bố nhiều ở Tây Bắc kéo dọc dải Trường Sơn đến vĩ độ
100B (cực Nam Trung Bộ). Luồng Hoa Nam chịu ảnh hưởng mạnh của gió mùa Đông
Bắc, đem đến nhiều loài thực vật đặc sắc vùng Đông Bắc. Luồng Ấn Độ-Mianma từ
P.Tây sang, mang đến các loài cây lá rụng trong mùa khô. Phân bố ở những vùng có gió
fơn khô nóng ở Tây Bắc và Trung Bộ. Luồng Malaixia-Inđônêxia từ phía Nam lên mang
theo cây họ dầu, phân bố đến vĩ độ 180B (đặc trưng nhất là Tây Nguyên và Nam Bộ).
b.Về các kiểu hệ sinh thái
Trên bề mặt đất nổi cảnh quan rừng bao phủ với 15 kiểu hệ sinh thái. Nếu xếp theo
độ cao địa hình được chia làm 2 nhóm: Nhóm hệ sinh thái thực vật nhiệt đới núi thấp,
phân bố ở độ cao 600 - 700m (miền Bắc) và 900 - 1000m (ở miền Nam); và nhóm hệ
sinh thái thực vật á nhiệt đới và ôn đới trên núi (phân bố ở độ cao từ 600 - 700m đến

1600 - 1700m). Các nhóm hệ sinh thái và kiểu rừng:
- Nhóm hệ sinh thái rừng rậm nhiệt đới có các kiểu rừng chính sau.
+ Kiểu rừng nhiệt đới ẩm gió mùa thường xanh: Rừng có nhiều tầng (có 3 tầng
gỗ). Là loại rừng có trữ lượng gỗ lớn nhất nước ta (200 - 300 m3/ha). Phân bố dọc
P.Đông Trường Sơn nơi có nhiệt độ TB > 200C, không có tháng lạnh < 180C, lượng
mưa > 2.000 mm/năm, mùa khô không quá 3 tháng. Các loại gỗ chủ yếu thuộc cây họ
Dầu. Từ vĩ độ 160B trở ra là các loài (lim, táu, chò chỉ, chò xanh, chò nâu); từ vĩ độ
160B trở vào là các loài (sao, gụ, kiền kiền...).
+ Kiểu rừng rậm nhiệt đới gió mùa nửa rụng lá. Phát triển trong điều kiện có mùa
đông lạnh (< 180C), phổ biến ở miền Bắc & các vùng có mùa khô rõ rệt như Tây
Nguyên, Đông Nam Bộ. Rừng có nhiều tầng tán (ngoài các cây thường xanh, có 25%
số cá thể rụng lá như sến cát, dầu lông, xoan, săng lẻ. Trữ lượng gỗ ~ 120 - 150 m3/ha.
+ Kiểu rừng rậm nhiệt đới gió mùa rụng lá. Phát triển trong điều kiện lượng mưa
ít (1.000-1.500 mm/năm), mùa khô kéo dài 4- 5 tháng. Phân bố chủ yếu ở Tây
Nguyên, Nam Trung Bộ và Nam Bộ. Rừng có kết cấu đơn giản (1 - 2 tầng cây gỗ); về
mùa khô khoảng trên 75% số cây rụng lá, trơ cành. Các loại cây thường gặp là loài cây
họ dầu dầu lông, dầu trà ben,dầu chai, sến cát), các cây họ đậu có (săng lẻ, lim sẹt, sau
sau). Trữ lượng gỗ thấp khoảng 60 - 70 m3/ha.
- Nhóm hệ sinh thái rừng thưa nhiệt đới và xavan với các kiểu rừng:

Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

20


Bài giảng Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam 1
+ Kiểu rừng thưa nhiệt đới khô lá rộng. Chỉ gặp ở những vùng khô, lượng mưa ít
(Ninh Thuận, Bình Thuận và Mường Xén - Nghệ An). Rừng chỉ có một tầng, chủ yếu
là cây họ dầu (dầu lông, dầu trà ben).
+ Kiểu rừng nhiệt đới khô lá kim, chủ yếu là rừng thông phát triển trên đất trơ sỏi

đá (Quảng Ninh, Lâm Đồng).
+ Kiểu xavan nhiệt đới khô (trảng cỏ). Phát triển trên các vùng khô cằn ở cực Nam
Trung Bộ. Thảm thực vật chủ yếu là cỏ, cây bụi mọc rải rác.
+ Kiểu truông nhiệt đới khô ở vùng khô cằn Ninh-BìnhThuận, QuảngTrị
(truôngNhà Hồ).
- Nhóm hệ sinh thái trên các loại thổ nhưỡng đặc biệt với các kiểu rừng:
+ Kiểu rừng nhiệt đới gió mùa lá rộng xanh quanh năm trên đá vôi, phân bố chủ
yếu ở miền Bắc (cây rừng chủ yếu là trai, nghiến...), kết cấu đơn giản, cây sinh trưởng
chậm, khai thác khó khăn, khi đã bị tàn phá rất khó phục hồi lại. Nhiều nơi hiện nay đã
được qui hoạch thành khu dự trữ thiên nhiên hoặc vườn quốc gia...
+ Kiểu rừng nhiệt đới gió mùa trên đất mặn (rừng ngập mặn). Phân bố ở các cửa
sông ven biển. Nước ta có 4 khu vực (Đông Bắc Quảng Ninh; Đồng bằng sông
Hồng;Duyên hải miền Trung; vàNam Bộ (từ Nam Vũng Tàu trở vào). Ở phía bắc chủ
yếu là sú, vẹt, phát triển chậm do có mùa đông lạnh, lớp bùn mỏng. Ở phía nam chủ
yếu là đước, đâng, chà là, giá; Vùng nước lợ có bần, dừa nước mọc xen ô rô, do điều
kiện khí hậu thuận lợi nên rừng phát triển rất mạnh.
+ Kiểu rừng nhiệt đới gió mùa trên đất phèn. Phát triển chủ yếu trên đất phèn và
đất than bùn tập trung ở U Minh, cây tràm là tiêu biểu nhất. Đây cũng là nơi cho các
loài chim di trú, tạo thành những sân chim nổi tiếng, còn gọi là hệ sinh thái “Tràm Chim” rất nổi tiếng ở nước ta.
+ Kiểu rừng cận nhiệt đới (ở độ cao 600 - 700 m đến 1.600 - 1.700 m, trong điều
kiện khí hậu lạnh-ẩm hơn, thường gặp kiểu rừng cận nhiệt hỗn giao (dẻ, re, hồ đào
mọc xen kẽ với cây lá kim như samu, pơmu, thông nàng, thông ba lá, du sam).
+ Kiểu rừng lùn đỉnh núi cao chỉ có ở độ cao > 2.600m (miền Bắc).
c.Nguồn tài nguyên thực - động vật
Thực vật có 14.624 loài thuộc ~ 300 họ. Về cây trồng > 200 loài... Động vật (cả
trên cạn và dưới nước) có 11.217 loài và phân loài. Trong đó, 1.009 loài và phân loài
chim; 265 loài thú; 439 loài bò sát lưỡng cư; 2.000 loài cá biển; trên 200 loài cá nước
ngọt; hàng ngàn loài tôm, cua, nhuyễn thể khác. Trong rừng. Có rất nhiều loài gỗ cứng
như (đinh, lim, sến, táu, nghiến, sao, chò chỉ, kiền kiền). Có nhiều loài gỗ đẹp, được
dùng để đóng đồ trang trí nội thất như (lát hoa, trai, mun, gụ, huỳnh đường, cẩm lai,

giáng hương...). Trữ lượng rừng tự nhiên 657 triệu m3, 60 loài tre nứa (5,5 tỉ cây),
1.300 loại cây thuốc.
Dương Thị Mai Thương – Khoa Khoa học xã hội

21