Quan hệ gia đình của người Dao ở xã Trịnh Tường, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai (Luận văn thạc sĩ)

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ TUYẾT MAI

QUAN HỆ GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI DAO
Ở XÃ TRỊNH TƯỜNG, HUYỆN BÁT XÁT, TỈNH LÀO CAI

Chuyên ngành: Dân tộc học
Mã số: 62.31.03.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÀNH DÂN TỘC HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS.TS. NGUYỄN THỊ SONG HÀ

HÀ NỘI, 2017

1


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết
quả, số liệu nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công
bố. Các thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn đều được ghi rõ nguồn gốc.

Hà Nội, ngày

tháng

năm 2017
Tác giả

Nguyễn Thị Tuyết Mai

2


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn thạc sĩ với đề tài:“ Quan hệ gia đình của người
Dao ở xã Trịnh Tường, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai”, ngoài sự nỗ lực của bản
thân, tôi đã nhận được sự giúp đỡ quý báu của giáo viên hướng dẫn là
PGS.TS Nguyễn Thị Song Hà. Cô đã gợi mở hướng nghiên cứu, góp ý cho tôi
những vấn đề quan trọng cả về phương pháp và nội dung nghiên cứu. Nhân
dịp này, cho phép tôi được bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến cô.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn các thầy, cô giáo thuộc Học viện Khoa học
Xã hội, đặc biệt là các thầy cô giáo thuộc Khoa Dân tộc học và Nhân học đã
truyền đạt và trang bị cho tôi những kiến thức bổ ích, những kỹ năng chuyên
môn trong suốt quá trình học tập tại Học viện Khoa học Xã hội.
Tôi xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo xã Trịnh Tường, các với đồng chí
của Đồn Biên phòng Trịnh Tường, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai cùng cộng
đồng người Dao tại địa bàn nghiên cứu đã tạo điều kiện và tận tình giúp đỡ
để tôi thu thập tài liệu trong suốt quá trình điền dã.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban lãnh đạo Học viện Khoa học xã hội - nơi
tôi công tác; các anh/chị/em bạn bè đồng nghiệp cùng với gia đình tôi đã tận
tình động viên, khuyến kích và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi học tập,
hoàn thành khóa học và bản luận văn này.
Hà Nội, ngày

tháng

năm 2017

Tác giả

Nguyễn Thị Tuyết Mai

3


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

CT

Chỉ thị

CP

Chính phủ

CNH HĐH

Công nghiệp hóa, hiện đại hóa

Nxb

Nhà xuất bản

PGS.TS

Phó Giáo sư, tiến sĩ

PTDT BTTHCS

Phổ thông dân tộc bán trú trung học cơ sở

QĐ

Quyết định

Tr

Trang

UBND

Ủy ban nhân dân

4


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU ....16
1.1. Cơ sở lý thuyết...............................................................................................16
1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ..........................................................................16
1.1.2. Cở sở lý thuyết .........................................................................................20
1.2. Khái quát về địa bàn nghiên cứu.................................................................22
1.2.1. Khái quát về huyện Bát Xát .....................................................................22

1.2.2. Khái quát về xã Trịnh Tường ...................................................................23
1.3. Người Dao ở xã Trịnh Tường ......................................................................26
1.3.1. Lịch sử tộc người ......................................................................................26
1.3.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội .........................................................................27
1.3.3. Một số đặc điểm về văn hóa .......................................................................29
1.3.4 Đặc điểm gia đình của người Dao ............................................................32
Tiểu kết chương 1 ................................................................................................34
Chương 2. QUAN HỆ GIỮA VỢ VÀ CHỒNG NGƯỜI DAO ...........................35
2.1. Quan hệ giữa vợ và chồng trong việc sinh con để duy trì nòi giống ........35
2.1.1. Quyền quyết định số con ..........................................................................35
2.1.2. Quyết định về sinh con trai, con gái .........................................................38
2.1.3. Giúp đỡ, chia sẻ vợ - chồng khi vợ mang thai và sinh đẻ .......................41
2.2. Quan giữa hệ vợ và chồng trong chăm sóc và giáo dục con cái ..............42
2.2.1. Chăm sóc con cái ......................................................................................42
2.2.2. Trong việc dạy dỗ con cái ........................................................................44
2.3. Trong phân công lao động và phát triển kinh tế gia đình ............................46
2.3.1. Đối với các hoạt động trong gia đình và các hoạt động cộng đồng .........46
2.3.2. Trong phân công lao động sản xuất và phát triển kinh tế gia đình ..........49
2.4. Trong thể hiện tâm lý tình cảm ...................................................................52
Tiểu kết chương 2 ................................................................................................55
Chương 3. QUAN HỆ GIỮA CÁC THẾ HỆ TRONG GIA ĐÌNH NGƯỜI DAO ...56
3.1. Quan hệ giữa cha mẹ và con cái ..................................................................56
3.1.1. Mức độ gần gũi giữa bố mẹ và con cái ....................................................56
3.1.2. Quan hệ giữa bố mẹ và con cái trong giáo dục ......................................58
3.2. Quan hệ giữa ông bà với con cháu ..............................................................67
3.2.2. Mối quan hệ trong đời sống vật chất ........................................................68
3.2.4. Mối quan hệ trong giáo dục ......................................................................71
3.3. Quan hệ giữa các thành viên trong các gia đình có bố mẹ đi làm ăn xa ........73
Tiểu kết chương 3 ................................................................................................76
KẾT LUẬN ..............................................................................................................78

TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................81
PHỤ LỤC
5


DANH MỤC BẢNG

Bảng 1: Bảng tổng hợp dân số xã Trịnh Tường năm 2016 ...................................... 24

6


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Gia đình có một vị trí đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển của xã hội bởi
gia đình chính là môi trường đầu tiên trực tiếp giáo dục nếp sống để hình thành nên
nhân cách con người, là nơi lưu giữ và chuyển giao các giá trị văn hóa tộc người từ
thế hệ này sang thế hệ khác. Gia đình và đời sống gia đình diễn ra theo nhiều hình
thức khác nhau, đặc trưng cho các xã hội thuộc nhiều nền văn hóa khác nhau, trong
nhiều thời kỳ lịch sử và chế độ khác nhau. Do đó, gia đình là một thiết chế xã hội,
mang màu sắc dân tộc và đánh dấu tiến trình phát triển của dân tộc. Việt Nam là
một quốc gia đa tộc người, mỗi tộc người có những luật tục, phong tục, tập quán
riêng, rất phong phú và đa dạng. Chính yếu tố văn hóa tộc người đã hình thành nên
lối sống riêng và sự biểu hiện của các mối quan hệ trong gia đình cũng rất khác biệt.
Trong bối cảnh đổi mới và hội nhập, gia đình chiếm một vị trí quan trọng
trong đời sống xã hội nói chung và từng cá nhân nói riêng bởi gia đình như một bức
tranh phản chiếu những biến đổi của xã hội từ lao động, việc làm đến phân phối chi
tiêu, giáo dục, chăm sóc sức khỏe, văn hóa ứng xử, định hướng giá trị nhân cách
con người cho mỗi cá nhân, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ. Gia đình có chức năng hết
sức quan trọng trong giáo dục và nuôi dưỡng tư cách đạo đức của mỗi con người,

đồng thời duy trì sự ổn định và phát triển của xã hội. Với những chức năng và vị tí
quan trọng của gia đình, năm 2012 Đảng và Nhà nước ta đã đề ra Chiến lược Phát
triển Gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến 2030, nhấn mạnh đến việc
phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam, xây
dựng gia đình Việt Nam “ấm no ấm, tiến bộ, hạnh phúc” để mỗi gia đình “thực sự
là tổ ấm của mỗi người, là tế bào lành mạnh của xã hội”.
Dao là một trong các tộc người thiểu số ở Việt Nam với số dân là 751.067
người (năm 2009), gồm nhiều nhóm khác nhau, cư trú chủ yếu ở các tinh miền núi
phía Bắc như Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái, Tuyên Quang, Bắc Kạn, Cao Bằng,
Lạng Sơn, Quảng Ninh ... Gần đây còn có một bộ phận người Dao từ các tỉnh phía
Bắc di chuyển vào sinh sống tại một số tỉnh vùng Đông Nam Bộ và Tây Nguyên,

1


điều đó làm cho bức tranh phân bố tộc người Dao được mở rộng và đa dạng hơn.
Tại tỉnh Lào Cai, người Dao chiếm 14,4% dân số toàn tỉnh với 88,379 người, sinh
sống chủ yếu tại các vùng núi có độ cao trung bình từ 800 – 1000 m. Trong quá
trình phát triển của lịch sử tộc người, người Dao nói chung và người Dao tại xã
Trịnh Tường nói riêng đã hình thành một hệ thống các giá trị chuẩn mực trong cách
ứng xử, các mối quan hệ tốt đẹp trong gia đình để tạo nên đặc trưng riêng của văn
hóa tộc người nơi đây. Những chuẩn mực trong gia đình đã được cộng đồng người
Dao trân trọng, giữ gìn và lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Tuy nhiên, các
mối quan hệ trong gia đình lại thường bị chi phối bởi các yếu tố kinh tế, xã hội, văn
hóa, phong tục, tập quán, môi trường sống…Kể từ khi Đảng và Nhà nước thực hiện
công cuộc Đổi mới đất nước 1986 đến nay, dưới sự tác động của nền kinh tế thị
trường, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và giao lưu, hội nhập, quan hệ giữa
các thành viên trong gia đình người Dao ở Việt Nam nói chung, người Dao ở xã
Trịnh Tường nói riêng cũng có những biến đổi nhất định, hình thành nên những ứng
xử mới để phù hợp hơn với xã hội.

Trong các công trình nghiên cứu về người Dao, gia đình và quan hệ gia đình
của người Dao được đề cập như một thành tố văn hóa tộc người. Tuy nhiên, những
công trình ấy chủ yếu là các nghiên cứu về nghi lễ trong gia đình, rất ít các công
trình nghiên cứu về các mối quan hệ trong gia đình trong khi đó đây là vấn đề cần
quan tâm trong bối cảnh hiện nay. Trên cơ sở đó, việc nghiên cứu quan hệ gia đình
của người Dao không chỉ bổ sung nguồn tư liệu khoa học về người Dao ở riêng
huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai mà ở cả Việt Nam mà còn là căn cứ khoa học định
hướng phát triển gia đình và các mối quan hệ gia đình, hoạt định chính sách hợp lý
góp phần phát huy vai trò của gia đình đối với công cuộc xây dựng nông thôn mới
và phát triển đất nước, hướng tới thiết lập những chuẩn mực và giá trị gia đình phù
hợp xã hội hiện đại.
Với những lý do trên, chúng tôi đã lựa chọn đề tài “Quan hệ gia đình của
người Dao ở xã Trịnh Tường, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai” làm đề tài luận văn
Thạc sĩ ngành Dân tộc học của mình.

2


2. Tình hình nghiên cứu của đề tài
2.1. Các nghiên cứu cơ bản về gia đình
Một trong những công trình nổi tiếng bàn về gia đình là tác phẩm
“Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước” của Ph.Ăngghen đã
khởi đầu cho quan điểm lý luận về gia đình. Dựa trên các kết quả nghiên cứu của
nhà dân tộc học H. Morgan và quan điểm duy vật, Ph.Ăngghen đã đề cập đến khái
niệm gia đình của Morgan “Gia đình là một yếu tố năng động, nó không bao giờ
đứng yên tại chỗ mà nó chuyển từ hình thức thấp lên hình thức cao khi xã hội phát
triển từ hình thức thấp lên hình thức cao, khi xã hội phát triển từ giai đoạn thấp lên
giai đoạn cao” [33, tr. 57]. Quan điểm nghiên cứu này của Ph.Ăngghen đã nhấn
mạnh đến yếu tố “động” của gia đình, sự biến đổi của gia đình gắn liền với sự vận
động biến đổi của xã hội và sự phát triển của gia đình là một “hướng nghiên cứu”

được nhiều ngành khoa học xã hội chú ý như Dân tộc học/Nhân học, Xã hội học,
Văn hóa học…
Dưới góc nhìn của Dân tôc học/ Nhân học, các tác giả của cuốn sách “Nhân
học về thân tộc, dòng họ, hôn nhân và gia đình” đã đưa ra khái niệm về gia đình.
Gia đình là một tập hợp những người chung sống với nhau trong cùng mái nhà, liên
kết gắn bó với nhau bằng quan hệ hôn nhân và quan hệ huyết thống được chính thức
thừa nhận bởi luật pháp hay luật tục, có quan hệ kinh tế với nhau, có trách nhiệm
cùng nhau thực hiện các chức năng sinh học, kinh tế, văn hóa, xã hội, đạo đức, tín
ngưỡng… Gia đình là một phạm trù lịch sử, một thiết chế xã hội, thay đổi cùng với
sự phát triển của xã hội [13, tr.123].
Emily A.Schultz và Rober H. Lavanda trong cuốn sách “Nhân học - một
quan điểm về tình trạng nhân sinh” đã cho rằng: cơ cấu gia đình gồm 3 kiểu: gia
đình hạt nhân gồm 2 thế hệ cha mẹ và con cái chưa lập gia đình của họ; gia đình đa
thê gồm một người chồng và nhiều người vợ; gia đình mở rộng gồm 3 thế hệ - cha
mẹ, con cái đã kết hôn và cháu – sống chung với nhau. Từng loại gia đình cũng thay
đổi cấu trúc của nó theo thời gian. Cùng một gia đình có thể biến đổi qua những
dạng thức khác nhau vào mỗi thời điểm trong quá trình phát triển của nó, nó tạo ra

3


những cơ hội tương tác giữa các thành viên để từ đó hình thành các mối quan hệ
gữa các thành viên trong gia đình [62, tr. 322-342]. Theo Nguyễn Hữu Minh trong
công trình “Các mối quan hệ trong gia đình ở Việt Nam: Một số vấn đề cần quan
tâm”, các mối quan hệ trong gia đình thường được xem xét gồm có quan hệ theo
chiều ngang và quan hệ theo chiều dọc. Quan hệ theo chiều ngang, chủ yếu là quan
hệ vợ chồng. Quan hệ theo chiều dọc, chủ yếu là quan hệ cha mẹ – con cái và quan
hệ con cháu với ông bà (người cao tuổi) [47, tr.91].
Trong tác phẩm “Tradition and Change in the Asian Family - Truyền thống
và biến đổi trong gia đình Châu Á”, Lee –Jay and Moto Yada Cho đã chỉ ra rằng:

trong bối cảnh công nghiệp hóa và đô thị hóa nhanh chóng, gia đình biến đổi mạnh
về quy mô, thành phần và tâm thế gia đình. Sự thay đổi được thể hiện ở cơ cấu
trong vai trò gia đình và giữa các thế hệ trong xã hội chịu ảnh hưởng của Nho giáo,
thái độ đối với hôn nhân, sự hình thành gia đình, và sắp xếp cuộc sống của người
cao tuổi [45]. Khi bàn về vai trò của gia đình trong thời kỳ công nghiệp hóa – hiện
đại hóa và hội nhập hiện nay, Nguyễn Thị Song Hà đã khẳng định vị trí của gia đình
trong xã hội, trong đó có gia đình của các tộc người thiểu số tồn tại như một hiện
tượng văn hóa, đồng thời là chủ thể của văn hóa, là nền tảng của văn hóa xã hội.
Trong quá trình phát triển của mình, vai trò của gia đình được thể hiện trên một số
phương diện như là một đơn vị kinh tế, cái nôi đầu tiên nuôi dưỡng, giáo dục con
người, duy trì và phát triển các quan hệ tình cảm từ thế hệ này sang thế hệ khác. Gia
đình không chỉ là môi trường để củng cố các mối quan hệ trong gia đình mà còn là
nền tảng của các mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình với ngoài xã hội, là
môi trường thuận lợi cho mỗi cá nhân phát triển hài hòa và toàn diện [26, tr.4].
Các nghiên cứu trên đã chỉ ra được khái niệm về gia đình, cấu trúc gia đình,
các mối quan hệ cơ bản trong gia đình và sự biến đổi về gia đình trong bối cảnh
hiện nay.
2.2. Các nghiên cứu về mối quan hệ trong gia đình
Đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về các mối quan hệ gia đình được
tiếp cận dưới góc độ của Dân tộc học/Nhân học, Xã hội học, Văn hóa học trong đó
có mối quan hệ giữa vợ và chồng. Quan hệ giữa vợ và chồng được thể hiện trên
4


Luận văn đầy đủ ở file: Luận văn full