Tiếp biến nghịch trong văn hóa ứng xử

Tiếp biến nghịch trong văn hóa ứng xử
CON người dù sinh sống ở bất kỳ quốc gia nào trên trái đất đều có những quy tắc ứng xử với
tự nhiên và xã hội. Nhiều quy tắc đã được kiểm nghiệm, sàng lọc khắc nghiệt qua hàng ngàn
năm để trở thành những giá trị văn hóa của toàn nhân loại hoặc của một dân tộc. Khi nói tới giá
trị văn hóa ứng xử là nói tới những quy tắc đã được chưng cất đạt đến độ chuẩn mực trong ứng
xử xã hội. Về quy luật, văn hóa thường tồn tại theo chiều tiếp biến. Nếu tiếp biến theo hướng
phát triển thì đó là tiếp biến thuận và ngược lại là tiếp biến nghịch. Tiếp biến nghịch có thể diễn
ra toàn bộ, có thể diễn ra cục bộ (một khía cạnh) và nhất thời (ở một thời điểm nhất định) trong
một giá trị văn hóa. Tiếp biến nghịch được coi là bình thường khi sự tiếp biến đó có ý nghĩa như
một hiện tượng phản biện tức thời cho phát triển, nhưng khi nó đã vượt qua hiện tượng để mang
dấu hiệu phổ biến thì chắc chắn không còn là bình thường nữa và đó là những cảnh báo của suy
thoái văn hóa.
Tiếp biến nghịch trong một số giá trị văn hóa diễn ra ở hầu khắp các nền văn hóa của các dân
tộc. Khi thế giới chuyển động dữ dội về chính trị và cải biến sâu sắc về kinh tế - xã hội thì tiếp
biến nghịch càng mạnh mẽ, hậu quả là nhiều nền văn hóa khổng lồ của các quốc gia Châu Á
(Trung Quốc, Ấn Độ), Châu Âu (La Mã, Hy Lạp, Pháp, Nga), Châu Phi (Ai Cập)… đã không
còn đủ khả năng đề kháng để giữ được bản sắc trong một số giá trị. Có thể hiểu điều này qua một
dẫn chứng tuy nhỏ nhưng rất tiêu biểu: Xuất hiện vào khoảng thế kỷ XIII, ấm đun nước Samovar
một thời đã trở thành văn hóa trà và là biểu tượng cho sự nồng ấm trong gia đình, Samovar gắn
liền với hình ảnh người phụ nữ Nga dịu dàng và lòng hiếu khách của người Nga đồng thời cũng
là biểu tượng thịnh vượng của dân tộc Nga. Thế nhưng giờ đây Samovar đã không còn giữ được
nét văn hóa trà độc đáo của dân tộc Nga. Cấu trúc, kiểu dáng, trang trí, chất liệu và cả cách sử
dụng Samovar truyền thống chỉ còn là lưu niệm trong ký ức của người Nga và du khách.
Văn hóa Việt Nam nói chung và Văn hóa Nghệ An nói riêng cũng không nằm ngoài bối cảnh đó.
Đặc biệt trong khoảng trên ba thập kỷ gần đây khi công cuộc đổi mới của Việt Nam trở nên sôi
động, chính sách mở cửa ngoại giao theo hướng đa phương và đa dạng hóa quan hệ đã góp phần
làm cho việc tiếp biến của văn hóa Việt Nam ngày càng phong phú và trở nên vô cùng phức tạp.
Lý thuyết xây dựng nền văn hóa đa dạng trong thống nhất trong thực tế đang chịu quá nhiều áp
lực, diện mạo văn hóa đã và sẽ tiếp tục xuất hiện một số tiếp biến nghịch, cảnh báo dấu hiệu
không bình thường trong đời sống xã hội. Sau đây là một số lưu ý:
1. Cảm xúc: Văn hóa Việt chịu sự chi phối trực tiếp của văn hóa và triết học phương Đông,

người Việt nhìn chung có cuộc sống giàu cảm xúc, đầy lòng trắc ẩn và dễ chia sẻ thương yêu.
Truyện Cổ tích Việt xem đó như một thuộc tính của người Việt, nhân vật chính (Tấm trong Tấm
Cám, người em trong sự tích Cây khế, Lang Liêu trong sự tích Bánh chưng bánh dày…) đều là
những mẫu hình như vậy. Ca dao tục ngữ thì đầy ắp những chia sẻ kiểu như một con ngựa đau
cả tàu bỏ cỏ. Đến nàng Kiều của Nguyễn Du thì vẫn vậy, đa cảm và xúc cảm tới mức nhận hết
khổ ải về mình để nhường một sự bình yên cho bố, cho em và cho cả kẻ đã rắp tâm bôi bẩn cả
một đời Kiều.
Một đất nước liên miên đi qua chiến tranh khốc liệt, liên miên đi qua sự tàn phá dữ dằn của thiên
nhiên thì nguồn sống giàu cảm xúc của con người trong cộng đồng sẽ là giá trị văn hóa thuộc
loại báu vật để sưởi ấm cho hàng vạn số phận bất hạnh.
Lịch sử và truyền thống là vậy nhưng tiếp biến thì không như vậy. Báo đài liên tục thông tin các
chương trình từ thiện của các công ty, tổng công ty đang ăn nên làm ra. Mỗi chương trình có khi
thu về cả trăm tỷ đồng nhưng sự ồn ào có vẻ thái quá lại đang nhằm một mục tiêu quảng bá khác
mà không phù hợp với ý nghĩa của việc làm từ thiện vốn là tu tâm để tích phúc. Một số nhà
nghiên cứu đã có lý khi cho rằng người Việt đang có biểu hiện gia tăng sự vô cảm ở nhiều thế hệ
đương đại. Cuộc sống theo cơ chế thị trường và nhịp điệu công nghiệp hối thúc gấp gáp con
người lao vào làm việc và kiếm tiền, thời gian dành để quan tâm đến nhau đang khan hiếm dần,
nhiều gia đình xem việc cả tuần không thể có bữa cơm chung đủ mặt các thành viên đã là chuyện
thường tình.
Tôi sống ở thành phố, cứ nghĩ chỉ ở thành phố con người mới vô cảm với thiên nhiên, đối xử với
thiên nhiên tệ bạc như xả rác và xả khí thải bừa bãi. Nhưng về nông thôn rồi lên vùng rừng núi
lại cũng thấy con người vô cảm ngoảnh mặt với thiên nhiên một cách đáng sợ. Dọc các lòng
sông thượng nguồn bị khoét thủng để đào đãi vàng, khai thác khoáng sản, khắp các cánh rừng
trải suốt cả gần biên giới Lào bị chặt phá để giờ sông đã cạn nước, rừng không còn cây. Hậu quả
lũ lụt các năm vừa qua mới chỉ là phần nhỏ, cơn giận dữ khốc liệt của thiên nhiên thế nào thì thời
gian tới chúng ta sẽ còn được minh chứng thêm nhiều.
Bạn tôi là một Việt kiều ở Thái Lan, trở về thăm quê thấy xóm làng đổi thịt thay da thì rất mừng.
Nhưng một lần đến chơi nhà người thân trên phố Nguyễn Văn Cừ gặp cảnh nhà kế bên đang rất
đau đớn chịu tang một cô gái trẻ vừa bị chết vì căn bệnh hiểm nghèo nhưng cũng sát gần ngay đó
lại có nhà hàng xóm đang mở nhạc Jazz đến hết cỡ để đón cô dâu. Bạn tôi thấy lạ quá chừng,

tưởng chuyện thành phố quá lắm thì cũng hai nhà sống sát nhau cả năm không biết nhau nay
chứng kiến câu chuyện vô cảm đến nhẫn tâm này bạn tôi liên tưởng và tâm sự nỗi niềm khiến tôi
rất day dứt “Chính trường và chính trị Thái Lan biến động khủng khiếp, kinh tế Thái Lan có trồi
sụt nhưng văn hóa ứng xử của người Thái không hề có suy thoái”.
2. Tự trọng: Vô cảm với thiên nhiên và cộng đồng là trở mặt lại với tồn tại. Đó là điều đáng sợ
nhưng đáng sợ hơn là sự vô cảm với chính mình. Vô cảm với chính mình thực chất là quá trình
đánh mất bản thân khi lòng tự trọng đã chết. Trong các hình phạt truyền thống của làng xã thì
người Việt rất sợ hình phạt bị dư luận cộng đồng khinh bỉ. Nhiều người có thể vượt qua được
đòn roi nhưng không thể chịu được áp lực của miệt thị đành phải bỏ làng bỏ nhà mà tìm chốn
dung thân. Thời đương đại đã khác, quanh câu chuyện phiếm ta vẫn thường nghe ông A chị B bị
đứt dây thần kinh xấu hổ. Nói không quá thì điều đó đang rất phổ biến, ghé chân vào cơ quan
nhà nước ta sẽ được biết không ít kẻ được gọi là sếp thiếu tự trọng đến mức cuối năm quên cả
mồ hôi của thuộc cấp, dành hết các danh hiệu thi đua cho riêng mình. Có vẻ bây giờ nhân cách
phải tụt xuống thì chức tước mới trồi lên được, người có văn hóa và có lòng tự trọng thì khó mà
thích ứng với cơ chế quan trường. Tôi từng biết một sếp choai choai cỡ trưởng phòng sở đang kỳ
ngoi lên, nhưng độ lỳ thì vô cùng đáng nể, thế gian có mắng chửi khinh miệt, có ví là đồ thằng
này con nọ cũng bất chấp. Giới lãnh đạo xem đây là một trong những tiêu chuẩn cứng của quan
chức và thường nói lóng ra là khả năng chịu nhiệt đến mức có ông quan tỉnh cuộc sống đầy
những điều không minh bạch lại đi lập ngôn xây đắp lòng tin cho mọi người.
Mới đây sau một chuyến công tác ở nước láng giềng Lào về, Tiến sỹ Nguyễn Văn Khải - người
thường được gọi bằng cái tên thân mật là ông già ozon của Việt Nam đã khám phá những nét rất
bình dị và thường nhật trong cuộc sống của người Lào, cảm nhận về lòng tự trọng của người dân
đất nước Triệu Voi, Tiến sỹ Khải đã có lời khẩn cầu thú vị “Chẳng cần đâu xa, chúng ta học
chính người Lào” - Báo Nông nghiệp Việt Nam số 8 (12.01.2011) và số 9 (13.01.2011).
“Giấy rách phải giữ lấy lề”, “Đói cho sạch, rách cho thơm” là những chuẩn mực truyền thống
của người Việt về lòng tự trọng. Trải qua những quăng quật của cuộc sống đương đại, không ít
người đã xô đổ chuẩn mực này, không đói cũng ăn vụng, không túng cũng làm càn, mà cái kiểu
ăn lại tạp và trắng trợn vô cùng, ăn cả hàng ngàn m2 đất đai của nhà nước, ăn cả mấy đồng tiền
lẻ và hàng cứu trợ của người nghèo, ăn cả xương cốt của hàng trăm liệt sỹ; làm càn đến mức coi
thường luật pháp, bất chấp kỷ cương nhào nặn cả một Tập đoàn kinh tế to kềnh càng như

Vinassin thành tập đoàn của gia đình. Chúng ta không thể là những người hoài cổ, nhưng nếu
đứng từ những giá trị văn hóa đích thực của cha ông thì không thể không giật mình trước sự tiếp
biến nghịch này. Một số công trình nghiên cứu xã hội gần đây ở Thành phố Hồ Chí Minh đã cho
kết quả kinh tế của Thành phố này liên tục tăng trưởng nhưng chất lượng cuộc sống của người
dân đang giảm dần bởi vô số những rủi ro đang tiềm ẩn trong môi trường, kinh tế và xã hội. Hơn
3/4 thế kỷ qua chúng ta phấn đấu cho một trong những mục tiêu là công bằng xã hội nhưng xem
ra khoảng cách kẻ giàu - người nghèo của Việt Nam ngày càng nới rộng. Dự báo GDP bình quân
đầu người năm 2010 của Việt Nam vào khoảng hơn 1.100USD, nhưng nhiều chuyên gia am hiểu
kinh tế cho rằng việc phân bổ đang theo kiểu 1 đồng cho 99 người và 1 người có 99 đồng. Xét
đến cùng đó là hệ quả xót xa trong tiếp biến nghịch của lòng tự trọng.
3. Dục vọng: Hồi năm 1981 đi học Cao học, tôi may mắn được các thầy Trần Hữu Tá, Phương
Lựu, Hoàng Ngọc Hiến, Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn Hoành Khung dạy dỗ. Trong ký ức của tôi
đó là một thế hệ thầy giáo vô cùng chuẩn mực về tài năng và nhân cách. Tuy nhiên các Thầy đều
giống nhau ở chỗ là rất đạm bạc về vật chất. Có lần tôi mạn phép hỏi Thầy Phương Lựu “sao các
Thầy giỏi vậy mà không thấy giàu có gì cả?”. Thầy trả lời “Đây là sự lựa chọn của cả một thế
hệ, đời người không mấy ai trọn vẹn mọi bề, nếu được cái này thì sẽ hỏng cái kia”. Ba mươi năm
rồi càng sống tôi càng thấm thía cái dục vọng thánh thiện của lớp tiền nhân. Nếu ai đó nói không
thích tiền và quyền lực, không thích nhà cao cửa rộng, không thích vợ đẹp con khôn có lẽ không
phải là lời nói thật. Điều khác của văn hóa là chỉ cho con người biết kiềm chế được những dục
vọng làm tổn thương đến nhân cách, nhưng đó lại là việc vô cùng khó bởi sức cám dỗ của vật
chất và quyền lực bất kỳ lúc nào cũng đầy quyến rũ. Đây cũng là điều rất dễ gây ra tiếp biến
nghịch và thực tế đang rất nhức nhối. Có những dục vọng tầm thường đến đê hèn và cả những
dục vọng thú vật cuồng dại đã loang lổ trong nhiều lớp người ở nhiều môi trường khác nhau. Có
hay không chỉ vì giành nhau chức tước mà cán bộ đảng viên không từ thủ đoạn nào để triệt hạ
nhau? Tại sao Thầy giáo mang sứ mệnh thiêng liêng đến vậy lại ép học sinh đang tuổi vị thành
niên của mình quan hệ tình dục? Tại sao chỉ vì một mảnh đất mà người con có học hẳn hoi nỡ dỡ
bàn thờ bố và đuổi cả mẹ già ra khỏi nhà? Hàng ngàn câu hỏi nhẫn tâm chưa có lời đáp và đó là
dục vọng truyền thống đã bị tiếp biến nghịch.
Dục vọng tùy thuộc vào điều kiện, có thể phù hợp với người này nhưng lại không phù hợp với
người kia. Phù hợp là nằm trong giới hạn cho phép, nếu vượt quá giới hạn của dục vọng thì

không còn là chính mình ví như nước đã sôi 100 độ thì sẽ chuyển hóa thành hơi. Do vậy kiềm
chế dục vọng cá nhân là một trong những điều kiện hàng đầu để xã hội bình yên, cộng đồng càng
nhiều người có ý thức biết sống đúng theo chuẩn mực chung thì môi trường càng nền nếp kỷ
cương. Điều này có vẻ như xuyên suốt các thời đại, vì như cách đây hơn 2.500 năm Đức Khổng
Tử cũng đã răn dạy học trò nhất nhật khắc kỷ phục lễ thiên hạ quy nhân yên (mỗi ngày mỗi
người nén mình lại theo điều quy định thì thiên hạ sẽ yên bình). Hàng ngày bước vào các công sở
thấy không biết bao nhiêu là khẩu hiệu kêu gọi sống và làm việc theo hiến pháp và pháp luật,
trong cơ quan còn có cả bộ quy chế nội bộ quy định chi tiết từ việc nhỏ nhất là đi vệ sinh phải
dội nước, Đảng viên thì có cả chục điều cấm không được làm, nhưng dục vọng đã không được
kiềm chế và là nguyên nhân chủ yếu làm suy thoái đạo đức. Bao nhiêu năm rồi chúng ta phấn
đấu xây dựng con người và lối sống xã hội chủ nghĩa, nhưng thực tế đang phải chấp nhận một sự
thật cay đắng là ngày càng nhiều những cá nhân sống theo kiểu bầy đàn, kẻ toan tính mánh lới
bẩn thỉu luôn hưởng lợi và người trong sạch luôn chịu thua thiệt.
4. Danh tiếng: Sống ở đời ai cũng muốn giữ được tiếng thơm và muốn được mọi người quý
trọng. Ngụ ngôn có câu chuyện: Cáo có hiềm khích với Sói, thấy Thỏ nhanh nhẹn bèn nhờ đến
nhà Sói giảng hòa. Cáo khoác cho Thỏ bộ lông của mình để thêm oai vệ. Dọc đường muông thú
thấy Thỏ đều nể sợ. Thỏ khoái chí vô cùng. Xong việc trên đường về Thỏ gặp bầy Cáo. Thỏ lớn
tiếng chào đồng loại. Một con Cáo tinh ranh đã phát hiện đó là con Thỏ khoác bộ lông Cáo và
lao tới. Thỏ trở thành miếng mồi cho bầy Cáo trong nháy mắt. Người hiền tài đức độ không ai đi
quảng danh mà danh tựa hương cứ tự nhiên phát tán. Lần giở trong sử Việt bao anh hùng có
công với nước đã mai danh ẩn tích, thời gian chồng lớp bụi phủ nhưng sớm hay muộn họ đều
xứng đáng được chiêu tuyết. Bây giờ đọc báo hàng ngày thấy hoa cả mắt về công nghệ lăng xê