DSpace at VNU: Nghiên cứu văn bia huyện Sóc Sơn

Nghiên cứu văn bia huyện Sóc Sơn
Lê Thị Thông
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
Luận văn ThS Chuyên ngành: Hán Nôm; Mã số 60 22 40
Người hướng dẫn: PGS.TS. Phạm Thị Thùy Vinh
Năm bảo vệ: 2010

Abstract. Chương 1: Lịch sử, địa lý, văn hóa truyền thống huyện Sóc Sơn. Chương 2:
Đặc điểm văn bia huyện Sóc Sơn. Chương 3: Giá trị nội dung văn bia huyện Sóc Sơn.
Keywords. Văn bia; Hán nôm; Sóc Sơn


Content.

MỤC LỤC
MỤC LỤC ..................................................................................................... 1
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................ 1
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................ 1
2. Lịch sử vấn đề ..................................................................................... 1
3. Đối tƣợng nghiên cứu - Phạm vi nghiên cứu - Phƣơng pháp nghiên cứu 3
3.1Đối tượng nghiên cứu .................................................................. 3
3. 2 Phạm vi nghiên cứu................................................................... 3
3.3Phương pháp nghiên cứu ............................................................. 4
4. Đóng góp mới của luận văn .................................................................. 4
5. Bố cục luận văn .................................................................................. 5
6. Quy ƣớc trình bày .............................................................................. 5
PHẦN NỘI DUNG
CHƢƠNG 1 LỊCH SỬ, ĐỊA LÝ, VĂN HOÁ TRUYỀN THỐNG HUYỆN
SÓC SƠN……………………………………………………………………. 7
1.1 LỊCH SỬ ĐỊA LÝ ........................................................................... 7
1.1.1Lịch sử địa lý ............................................................................ 7

1.1.2Lịch sử chống ngoại xâm ........................................................... 8
1. 2. Văn hóa truyền thống ..................................................................... 11
1. 2.1 Văn hóa lịch sử ..................................................................... 11
1.2.2 Một số danh nhân tiêu biểu .................................................... 15
1.2.2.1 Khuông Việt đại sƣ ............................................................. 16
1.2.2.2 Đỗ Nhuận (1446 - ?) ........................................................... 16
1.2.2.3 Nguyễn Tôn Miệt (1441 - ?) ................................................ 16
1.2.2.4 Ngô Chi Lan ........................................................................ 17
Tiểu kết chƣơng 1 ....................................................................................... 19
CHƢƠNG 2 ĐẶC ĐIỂM VĂN BIA HUYỆN SÓC SƠN………………...20
2.1 Vài nét về văn bia ............................................................................. 20
2.2 Khảo sát văn bia huyện Sóc Sơn ...................................................... 21
2.2.1 Một số vấn đề về văn bản văn bia huyện Sóc Sơn .................... 21
2.2.2 Sự phân bố văn bia huyện Sóc Sơn.......................................... 23
2.2.2.1 Phân bố theo không gian...................................................... 23
2.2.2.2 Sự phân bố theo thời gian ..................................................... 35
2.3 Một số đặc điểm về văn bản ............................................................... 39
2.3.1Tác giả soạn văn bia ................................................................ 40
2.3.3 Đề tài trang trí trên văn bia .................................................... 53
2.3.4 Chữ viết trên văn bia huyện Sóc Sơn qua các triều đại ............ 61
2.3.5 Bố cục bài văn bia.................................................................. 63


2.4 Về hiện trạng bia đá của huyện Sóc Sơn ....................................... 63
Tiểu kết chƣơng 2 ....................................................................................... 66
Chƣơng 3 GIÁ TRỊ NỘI DUNG VĂN BIA HUYỆN SÓC SƠN…………65
3.1 Văn bia huyện Sóc Sơn góp phần nghiên cứu nhân vật lịch sử
truyền thuyết........................................................................................... 67
3.2 Văn bia huyện Sóc Sơn góp phần tìm hiểu phong tục tập quán, tín
ngƣỡng địa phƣơng. ............................................................................... 70

3.2.2 Văn bia ghi về việc gửi giỗ .................................................... 75
3.3 Văn bia góp phần tìm hiểu các hoạt động trong làng xã Sóc Sơn 75
3.3.1 Văn bia ghi về việc xây dựng các công trình phục vụ tín ngưỡng
của người dân................................................................................. 76
3.3.1.2 Xây dựng sửa chữa đình ....................................................... 79
3.3.1.3 Xây dựng, sửa chữa Đền……………………………………..78
3.3.1.4 Xây dựng trùng tu miếu………………………………...........80
3.3.2 Văn bia ghi về việc hát cửa đình. ............................................ 83
3.3.3 Văn bia huyện Sóc Sơn góp phần tìm hiểu tinh thần giáo dục và
truyền thống hiếu học địa phương. .................................................. 86
3.3.4 Văn bia Sóc Sơn phản ánh về gia phả các dòng họ. ................. 91
3.3.5 Văn bia ghi về việc xây dựng các công trình phục vụ đời sống
sản xuất của người dân Sóc Sơn: xây cầu, đào giếng. ..................... 93
3.3.6 Văn bia ghi về các hoạt động sinh hoạt làng xã: tranh chấp đất
đai, kiện tụng, bán đất. ................................................................... 95
Tiểu kết chƣơng 3 ........................................................................................ 96
KẾT LUẬN .................................................................................................. 97
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 98
PHỤ LỤC………………………………………………………………….131
PHỤ LỤC 1: Nguyên văn chữ Hán, phiêm âm, dịch nghĩa một số văn bia
huyện Sóc Sơn……………………………………………………………...132
PHỤ LỤC 2: Một số ảnh chụp văn bia huyện Sóc Sơn……………………224


References.
A. TIẾNG VIỆT.
275.
1971.
276.
277

Bùi Huy Bích: Hoàng Việt văn tuyển, phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hóa,
Bùi Thiết: Từ điển Hà Nội địa danh. Nxb Văn hóa Thông tin, 1993.
Đào Duy Anh: Chữ Nôm nguồn gốc cấu tạo và diễn biến. Nxb KHXH H.1975.

278.

Đào Duy Anh: Lịch sử Việt Nam. Nxb Văn hóa Thông tin, 2002.

279.

Đinh Khắc Thuân : Văn bia thời Mạc. Nxb KHXH, H.1996.

280.

Đinh Khắc Thuân: Văn bia làng Nành. Nxb KHXH, 2003.

281.

Hà Văn Tấn (chủ biên): Đình Việt Nam. Nxb Tp. Hồ Chí Minh, 1998.

282.

Đỗ Thị Bích Tuyển: Nghiên cứu hệ thống văn bia chợ Việt Nam, Luận văn
Thạc sĩ Hán Nôm, H.2003

283.

Đỗ Văn Ninh: Từ điển quan chức Việt Nam. Nxb Thanh Niên, 2006.

284.

Đỗ Văn Ninh: Văn bia Quốc tử giám Hà Nội. Nxb Văn Hóa Thông Tin.

285.

Gia Lâm văn hóa, phát triển. Nxb Văn hóa Thông tin, 2008.

286.

Lã Minh Hằng: Cấu trúc nghĩa trong chữ Nôm Việt. Nxb KHXH, 2004.

287.

Lao Tử - Lê Thịnh (chủ biên): Từ điển Nho - Phật - Đạo. Phân Viện Nghiên
cứu Phật học, 1994.

288.

Lê Quý Đôn: Đại Việt Thông Sử. Bộ Văn hóa Giáo Dục và Thanh niên, 1973.

289.

Lê Quý Đôn: Kiến văn tiểu lục, Phạm Trọng Điềm phiên dịch và chú thích.
Nxb Sử học, H, 1962, tr.117.

290.

Lê Cao Lãng: Lê triều đăng khoa Tiến sĩ đề danh bi kí, Bộ Quốc gia giáo dục,
1961 - 1962.

291.

Lê Văn Quán: Nghiên cứu về chữ Nôm. Nxb KHXH, H.1981.

292.

Mai Quốc Liên (chủ biên): Nguyễn Trãi toàn tập tân biên, tập 2. NXB Văn
học, Trung tâm nghiên cứu quốc học.

293.

Ngô Đức Thọ (chủ biên): Các nhà khoa bảng Việt Nam. Nxb KHXH, H.1993.

294.

Ngô Đức Thọ: Chữ húy Việt Nam qua các triều đại. Nxb Văn hóa, H.1997.

295.

Ngô Sĩ Liên: Đại Việt sử kí toàn thư. Nxb KHXH, 1973

296.

Nguyễn Xuân Diện: Lịch sử và nghệ thuật ca trù. NXB Thế Giới, 2007.


297.

Nguyễn Văn Huyên: Địa lý hành chính Kinh Bắc, EFEO. Nxb Thế giới mới,

1996.

298.

Nguyễn Quang Hồng (chủ biên): Văn khắc Hán Nôm Việt Nam. NXB KHXH,
1992.

299.

Nguyễn Tài Cẩn: Một số vấn đề về chữ Nôm. Nxb Đại học và trung học chuyên
nghiệp, H.1985.

300.

Nguyễn Thị Hường: Nghiên cứu văn bia chữ Nôm, luận văn Thạc sĩ, 2005.

301.

Nguyễn Thị Kim Hoa: Nghiên cứu Văn bia huyện Kiến Thụy, Hải Phòng, luận
văn Thạc sĩ, 1998.

302.

Nguyễn Thúy Nga, Nguyễn Văn Nguyên (chủ biên): Địa chí Thăng Long Hà
Nội trong thư tịch Hán Nôm. NXB Thế Giới, 2007.

303.

Nguyễn Văn Phúc, Lê Văn Lan, Nguyễn Minh Tường: Lịch sử Thăng Long Hà
Nội. Nxb trẻ, 2005.

304.

Nguyễn Văn Siêu: Phương Đình địa dư chí. Cơ sở báo chí và Xuất bản tự do,
1959.

305.

Phan Đại Doãn: Làng Việt Nam - Một số vấn đề kinh tế xã hội. Nxb, KHXH Nxb. Mũi Cà Mau, 1992.

306.

Phan Huy Chú: Lịch triều Hiến chương loại chí. Nxb KHXH, 1992

307.

Phan Huy Lê. Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam. Nxb Giáo dục H.1959

308.

Phong thổ Hà Bắc đời Lê. Ty văn hóa Hà Bắc, 1971.

309.

Phạm Thị Thùy Vinh: Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh sinh hoạt
làng xã. Nxb Văn hóa Thông tin, 2003.

310. Quỳnh Cư - Đỗ Đức Hùng: Các triều đại Việt Nam. Nxb Thanh Niên, H.2000.
311. Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ XIX, Dương Thị The - Phạm Thị Thoa dịch và
biên soạn. NXB. KHXH, Hà Nội, 1981.

312.

Thiều Chửu: Hán Việt tự điển, Nxb. VHTT, H.1999.

313.

Trần Hồng Đức: Các vị trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa qua các triều đại
phong kiến Việt Nam, Nxb. VHTT, H.1999.

314.

Trần Huy Liệu: Lịch sử thủ đô Hà Nội. NXB Hà Nội, 2000

315.

Trần Nghĩa (chủ biên): Di sản Hán Nôm thư mục đề yếu, 4 tập. Nxb. KHXH,
H, 1984.


316.

Trịnh Khắc Mạnh: Tên tự, tên hiệu các tác gia Hán Nôm Việt Nam. Nxb.
KHXH, H.2002.

317.

Trịnh Khắc Mạnh (giới thiệu và biên dịch): Văn bia đề danh Tiến sĩ Việt Nam.
Nxb Giáo dục, 2006.

318.

Trịnh Khắc Mạnh: Một số vấn đề về Văn bia Việt Nam. Nxb. KHXH, 2008.

319.

Từ điển Phật học Hán Việt. Nxb KHXH, H.1999.

320.

Tuyển tập văn bia Hà Nội. Nxb KHXH, 1978.

321.

Viện Nghiên cứu Hán Nôm: Một số vấn đề văn bản học Hán Nôm Nxb
KHXH, H.1983.

322.

Nguyễn Quang Hồng (chủ biên): Văn khắc Hán Nôm Việt Nam tuyển chọn lược thuật. Nxb KHXH, H.1993.

323.

Nguyễn Quang Thắng - Nguyễn Bá Thế: Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam,
Nxb. KHXH, H.1991.

324.

Hà Văn Tấn: Chữ trên đá trên đồng, minh văn và lịch sử. Nxb. KHXH,
H.2002.

325.

Phan Đại Doãn: Làng Việt Nam - Một số vấn đề kinh tế xã hội, Nxb. KHXH Nxb. Mũi Cà Mau, 1992.

326.

Văn bia Lạng Sơn, Sở Văn hóa Thông tin Lạng Sơn, 1993.

327.

Vũ Văn Kính: Học chữ Nôm. Nxb Đồng Nai, 1995.

* Những bài đăng trên tạp chí khoa học
328.

AL. Phê Đô Rin: Hệ phương pháp và một vài kết quả phân tích thống kê tư liệu
văn bia Việt Nam khi nghiên cứu lịch sử kinh tế - chính trị - xã hội, bản dịch
của PGS. TS Trịnh Khắc Mạnh, Tạp chí Hán Nôm, số 2 - 1992.

329.

Bùi Xuân Đính: Hệ thống bia ở cụm di tích Đình – Đền – Chùa làng Phú Thị
(Gia Lâm, Hà Nội)

330.

Bùi Xuân Đính: Tinh thần tôn sư trọng đạo qua một tấm bia cổ ở làng khoa
bảng, Thông báo Hán Nôm, 2003.

331.

Chu Quang Trứ: “Bia đá - chuông đồng với lịch sử - văn hóa dân tộc”. Thông
báo Hán Nôm, 1996, tr.433 - 446.

332.

Chu Quang Trứ: “Bia và văn bia chùa Việt Nam”, tạp chí nghiên cứu Phật
học, số 4-5/1997.


333.

Chu Quang Trứ: “con rồng trong nghệ thuật Việt Nam qua các thời đại”, Nghệ
thuật Huế, Huế, 1992.

334.

Chu Trọng Thu - Đinh Khắc Thuân: Ngôi đình thời Mạc qua tư liệu văn bia,
Thông báo Hán Nôm, 1996.

335.

Đinh Công Vĩ: Hiểu biết của Lê Quý Đôn về kim thạch văn, Tạp chí Hán Nôm,
số 1 - 1989.

336.

Đinh Khắc Thuân: “Bia đá chuông đồng thời Tây Sơn”, Tạp chí Hán Nôm, số
2 - 1989.

337.

Đinh Khắc Thuân: “Chữ Nôm trên Văn bia thời Lê (Thế kỷ XV - XVIII)”,
Tạp chí Hán Nôm, số 6 - 2004.

338.

Đinh Khắc Thuân: “Đá, thợ khắc và đặc trưng Bia thế kỷ XVI”, Tạp chí Hán
Nôm, số 2 1998.

339.

Đinh Khắc Thuân: “Một số vấn đề về niên đại bia Việt Nam”, Tạp chí Hán
Nôm, số 2 - 1987.

340.

Đinh Khắc Thuân: “Văn bia Hán Nôm với di tích, danh thắng”, Thông báo
Hán Nôm 2002, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, H. 2003.

341.

Đinh Khắc Thuân: “Vài nét về kim thạch và khoa nghiên cứu kim thạch ở
Trung Quốc”, Tạp chí Hán Nôm, số 1 - 1992.

342.

Đinh Khắc Thuân: Văn bia Hán Nôm với di tích, danh thắng, Thông báo Hán
Nôm năm 2002, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, H.2003.

343.

Đinh Văn Minh: “Văn khắc sớm nhất ở Trung Quốc”, Thông báo Hán Nôm
học, 2000, tr.284 - 289.

344.

Đỗ Thị Bích Tuyển: “Văn bia chợ Việt Nam - Giá trị tư liệu khi tìm hiểu các
vấn đề sinh hoạt xã hội thời phong kiến”, Tạp chí Hán Nôm, số 5- 2006, tr. 48 58.

345.

Đỗ Thị Hảo: “Nét “dân gian” trong một số Văn bia Thăng Long”, Tạp chí
Hán Nôm, số 1 - 2000.

346.

Dương Thị The - Phạm Thị Thoa: “Đôi nét về bia hậu”, Tạp chí Hán Nôm, số
2 - 1987.

347.

Hoàng Lê: “Vài nét về tình hình sưu tầm và nghiên cứu văn bia Việt Nam”,
tạp chí Khảo cổ học, số 2 - 1982.


348.

Lâm Giang: Chữ Nôm kiêng húy trên tấm bia đời Trần, Thông báo Hán Nôm,
1998

349.

Lê Đình Phụng: “Tìm hiểu nghệ thuật trang trí bia đá thế kỷ XVIII”, Tạp chí
Khảo cổ học, số 2 - 1987, tr.45 - 51.

350.

Lê Viết Nga: Quan hệ giữa Lưỡng quốc Trạng Nguyên Nguyễn Đăng Đạo và
Thám hoa Nguyễn Thế Lập, Thông báo Hán Nôm, 2004.

351.

Mai Hồng: “Tục bầu Hậu Thần, Hậu Phật qua một số tấm bia ở một làng quê
Thái Bình”, Thông báo Hán Nôm học 2003, tr. 270 - 277.

352.

Nguyễn Du Chi: “Nghệ thuật trí trên các bia Tiến sĩ thời Lê ở Văn Miếu, Hà
Nội”, Tạp chí Khảo cổ học, số 5 - 6/1970.

353.

Nguyễn Hoàng Quý: “Góp thêm một loại hình bia Hậu”, Thông báo Hán Nôm
2005, tr.541 - 544.

354.

Nguyễn Hữu Mùi: “Vài nét về tình hình giáo dục Nho học ở cấp Làng xã qua
Tư liệu Văn bia”, Tạp chí Hán Nôm, số 4 - 2005.

355.

Nguyễn Hữu Mùi: “Văn bia đề danh Tiến sĩ cấp huyện ở nước ta”, Tạp chí Hán
Nôm, số 5 - 2002.

356.

Nguyễn Hữu Mùi: “Về những văn bản văn bia khuyến khích việc học tập trong
nền giáo dục khoa cử thời phong kiến ở nước ta”, Tạp chí Hán Nôm, số 1 1991.

357.

Nguyễn Huy Thức: “Bước đầu tìm hiểu Văn bia ở một huyện thuộc Đồng bằng
Bắc Bộ”, Tạp chí Hán Nôm, số 2 - 1987.

358.

Nguyễn Khắc Thuần: Vài phát hiện mới trong một gia phả cổ, Thông báo Hán
Nôm, 2001.

359.

Nguyễn Khắc Xương: Gia phả, nguồn tư liệu quý trong công cuộc tìm hiểu
danh nhân văn hóa, Thông báo Hán Nôm, 1996.

360.

Nguyễn Văn Nguyên: “Thực trạng vấn đề ngụy tạo Niên đại trong thác bản
văn bia Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm, số 1- 2006, tr. 28 - 34.

361.

Nguyễn Văn Nguyên: “Những thủ thuật ngụy tạo Niên đại tong thác bản Văn
bia”, Tạp chí Hán Nôm, số 2 - 2006, tr.23 - 33.

362.

Phạm Minh Đức: Hai tấm bia của Lê Quý Đôn và Nguyễn Nghiễm ở sinh từ
Quận công Phạm Huy Đĩnh. Thông báo Hán Nôm học, 2007.


363.

Phạm Minh Đức: Về Hai tấm bia của Cúc Hương Hoàng Thúc Hội ở chùa Tảo
Sách. Tạo chí Hán Nôm số 5 - 2005.

364.

Phạm Minh Đức: Bước đầu khảo sát tư liệu Hán Nôm ở chùa Tảo Sách. Thông
báo Hán Nôm, 2004.

365.

Phạm Minh Đức: Về tấm bia Từ Vũ bi kí ở sinh từ Quận công Phạm Huy Đĩnh.
Tạp chí Hán Nôm, số 2- 2008.

366.

Phạm Thị Thùy Vinh: “Về một số bia tượng Hậu thế kỷ XVII - XVIII”, Thông

báo Hán Nôm 1996, tr 491- 501.

367.

Phạm Thùy Vinh: “Lệ bầu Hậu của người Việt qua tư liệu văn bia”, Tạp chí
Nghiên cứu lịch sử, số 3 - 2006.

368.

Phạm Thùy Vinh: Có một tình thầy trò như thế qua văn bia, Thông báo Hán
Nôm, 1997

369.

Phạm Thị Thuỳ Vinh: “Bước đầu tìm hiểu loại hình văn khắc chữ Hán của
Nhật Bản”, Tạp chí Hán Nôm, số 5 – 2003.

370.

Phạm Thị Thuỳ Vinh: “Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh sinh hoạt
làng xã”, Tạp chí Hán Nôm, số 5 – 2002.

371.

Phạm Thị Thuỳ Vinh: “Tên gọi “Việt Nam”trong bia đá thời Lê Trung Hưng”,
Tạp chí Hán Nôm, số 4 – 1994.

372.

Phạm Thị Thuỳ Vinh: “Văn bản chữ Hán trên pho tượng Phật thế kỷ XV mới

được phát hiện tại Hà Bắc”, Tạp chí Hán Nôm, số 4 – 1993.

373.

Phạm Thị Thuỳ Vinh: “Bia về các Thái giám triều Lê tại Kinh Bắc”, Tạp chí
Hán Nôm, số 1- 1996.

374.

Phạm Thị Thuỳ Vinh: “Vài nét về hai quả chuông thời Tây Sơn tại Sài Sơn, Hà
Sơn Bình”, Tạp chí Hán Nôm, số 1- 1987.

375.

Phạm Thị Thuỳ Vinh: “Một số đặc điểm về nội dung và hình thức của văn bản
văn bia Lê sơ”, Tạp chí Hán Nôm, số 4- 2008.

376.

Phạm Thị Thuỳ Vinh: Văn khắc Hán Nôm Hà Nội qua đợt sưu tầm của Viện
Viễn Đông bác cổ Pháp đầu thế kỷ 20, Tạp chí Hán Nôm, năm 2009

377.

Trần Thị Kim Anh: “Bia hậu ở Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm, số 3 - 2004.


378.

Trần Văn Giáp: “Văn bia Việt Nam: công cụ thác bản văn bia Việt Nam đối

với KHXH và những thác bản hiện có ở Thư viện Khoa học xã hội”, Tạp chí
nghiên cứu lịch sử, số 1 - 1969.

379.

Trịnh Khắc Mạnh: “Bước đầu tìm hiểu những giá trị của Văn bia Việt Nam đối
với việc nghiên cứu tư tưởng chính trị xã hội nước ta thời phong kiến”, Tạp chí
Hán Nôm, số 2 - 1998.

380.

Trịnh Khắc Mạnh: “Đặc điểm thể loại Văn bia Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm,
số 4 - 1993.

381.

Trịnh Khắc Mạnh: “Văn bia đề danh Tiến sĩ Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm, số
4 - 2005.

382.

Trịnh Khắc Mạnh - Trương Đức Quả: “Về những thác bản văn khắc chữ Nôm
ở Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm”, Tạp chí Hán Nôm, số 2 - 1994.

383.

Trịnh Tiến Thuận: Phương pháp sưu tập văn bia, Tạp chí KHXH, số 28 - 1996.

384.

Trương Đức Quả: Về diễn biến cấu trúc chữ “Cửa” Nôm trong một số văn bia
Hán, Tạp chí Hán Nôm, số 4 - 1995.

385.

Viện Nghiên cứu Hán Nôm: Thư mục thác bản văn khắc Hán Nôm Việt Nam.

386.

Vương Tiểu Thuẫn: Văn khắc và sử liệu làng xã - Diễn âm, diễn nghĩa, diễn tự.
Tạp chí Hán Nôm, số 4 - 2000.

B. HÁN NÔM
387. 金石遺文, VHv.1432
388. 金文類聚, A.1059
389. 黎 朝 名 人 詩 集, VNv.152
C. TIẾNG TRUNG
390. 朱劍心﹕ “金石學”，商務印書舘 上海, 1995.
391. “辭源”， 合訂板，商務印書舘 , 北京, 1997.
392. 辭海, HV.217
393. 陽伯俊: “文言語法”, 中花書局北京, 1984.


394. 李林: “ 古代漢語法分析”, 中國社會科學出板社, 北京, 1996.
395. “中國古典文學辭典”, 北京, 1989.