Quá trình xác lập và bảo vệ chủ quyền vùng biển tây nam bộ thời chúa nguyễn và vương triều nguyễn (thế kỷ XVII XIX) (2013) trần thị mai

QUA TRINH XAC LÀP VA BAO VE CHU QUYEN
VÙNG BIÉN TAY NAM BÒ THÒI CHÙA NGUYÈN
VA VUONG TRIÈU NGUYÉN (THÈ KY XVII - XIX)
Tran Thj Mai"

Vùng bién Tày Nam Bd ma Iham luàn này de càp Idi bao gdm loàn bd vùng bd
bièn, mài nude, dào va quàn dào ngoài khai thudc quyén kiém soàl eùa phù Già Djnh
(Ibi ky XVII), irln Ha Tièn va dinh Long HÒ (Ibi ky XVIII), trln Vình Thanh va
tran Uà Tièn Ihdi vua Già Long va lù Ihdi vua Minh Ménh thù 13 (1833) ird di
thudc dja phàn cai quàn cùa càc tinh Dinh Tudng, Vình Long, Ha Tién. Qua trình
xàc làp chù quyén cùa càc chùa Nguyén va vuomg trièu Nguyén trèn vùng bién 7 ày
Nam Bd là mdt qua trình làu dai, trai qua nhiéu bièn ed phùc tap Irong càc thè ky
XVII - XIX, gan lién vdi qua trình md mang tao dyng chù quyén trèn vùng dal
Nam Bd.
Cdng cude md mang tao dyng vùng dal mdi Tày Nam Bd duge lién hành bang
hai phuang thùc ca bàn: phuang thùc di dàn khai khan ty phàt cùa nhàn dàn, chù yéu
là ndng dàn Viét va phuang thùc khin boang do chinh quyén tè chùc vdi quy md
Idn huy dgng nhiéu lyc lugng cùng tham già.
Tu diu Ibi ky XVII, xult phàt lù nhiéu nguyén nhàn (chién tranh gìùa càc thè
lyc phong kién, nan eudng hào dja chù kiém tinh ruòng dal, suu cao thuè nàng, thièn
lai, djch bénh...), mgt bò phàn khòng nhò cu dàn ngudi Viét lù mién Bàe, mién
Trung di cu ly phàt vào Nam Bd. Dén vùng dll mdi, vdn khdng pbài là vùng dal vd chù',
PGS.TS, Truòng Dai hoc Khoa hoc Xà bòi va Nhàn vàn, Dai hoc Quòc già thành phò
Ho Chi Minh
1. Tày Nam 86 vón là trung tàm cùa vuong quòc Phù Nam tòn tai va phàt Irièn hùng manh
trong càc the ky 1 - VI. Dau the ky VII, Phù Nam suy yéu do nhiéu nguyén nhàn, trong dò co
nguyén nhàn chinh là qua trinh bién tien cuc bò dà nhàn chìm phàn lành thò quan trong nhàt
cùa quòc già thuang mai co này. Su suy tàn nhanh chòng cùa Phù Nam dà tao dièu kién che
vuong quòc Chàn Lap cùa nguòi Khmer tu vùng Dòng Bàc Bièn Ho tran xuòng ,\àm lugc va
chiém dóng. Tuy nhièn, do dàn so it òi. tàp quàn sinh boat va san xuàt khàc bièt, nguòi Khmer
dà khòng the thich nghi dugc vói dièu kién tu nhièn ngàp trùng va dàc tinh kinh té bién cùa

vùng Phù Nam cu. Do vày, duci thòi Chàn Lap, vùng Tày Nam Bò cùng nhu toàn Nam Bó
dcu rai vào tinh trang hoang vu ngu tri.

338


QUA TRJNH XÀC LÀP VA BÀO VE CHÙ QUYÉN VÙNG BIÉN...

nhùng Idp cu dàn Viét di cu tu phàt mot mal khai phà dal hoang, làp làng tu quàn,
niàt khàc chù dòng dung hgp vói càc nhóm cu dàn bàn dia. "kèl thành chòm xóm"
chung lung dàu cóit cùng tao dirng cuòc song mdi.
Su lièu thành vàn va thirc dja dèu khàng djnh: con dudng di cu tìm din vùng
dal mdi cùa càc nhdm luu dàn ngudi Viét trong càc thè ky XVII, XVIII chù ylu
Iheo dircmg bièn. Ho dùng càc phirong lién ghc bau, ihuyén thùng, bè màng... men
theo bd bièn tièn vào càc cùa bièn Chàn Bd (Vùng Tàu), Càn Gid, cùa Tiéu, cùa
Dai, cùa Ba Lai, cùa Tranh De,... dén tàn vùng cyc Nam Nam Bò là Uà Tièn. Chinh
vi thè. nhùng vùng cùa bièn hoàc cùa song là nhùng noi Ihudng dugc khai phà
trucVc tièn, nhu vùng Bà Rja - Vùng Tàu (thudc Ddng Nam Bd) dugc khai phà rit
sdm vdi irung tàm là Md Xoài - Bà Rja ngày nay. Ò khu vyc Tày Nam Bd, nhùng
vùng dugrc khai phà sdm là Gò Còng. My Tho (Tièn Giang), Ngao Chàu, Bàn Con
(Tra Vình), Ha Tién (Kién Giang)...
Cùng vdi luu dàn ngudi Viét, mot bd phàn luu dàn ngudi Hoa theo chàn Duang
Ngan Djch, Hoàng Tién theo cùa Tiéu, cùa Dai, cùa Soi Rap di vào cùng dà ed mài
rat sdm lai My Tho (1679). Xult Ihàn lù vùng duyén bài Nam Trung Quóc, nhùng
nhóm ngudi Hoa theo chàn Duang Ngan Djch, Hoàng Tiln dà nhanh chdng phàt
huy vón hiéu bill vi bièn, phàt triln nghl thuang mai trèn biln, ddng làu, giao Ihuomg
vdi thuang nhàn Trung Quòc va thwmg nhàn Dòng Nam A. Ò vùng Ha Tién, ngudi
Hoa cùng lini dén khà sdm. Hg chung sdng xen ke vdi nhùng nhdm cu dàn Khmer,
Vigt, Chà Va. Nàm 1680, khi Mac Cùu dén khai Ihàc dal này, cu dàn dà rat ddng
due. Vi thè Mac Cùu nhanh chdng tiln hành xày dyng mot Ida thành ben bd bién,

md phd xà, "ehiéu mg dàn luu tàn ngudi nude Vici Nam, làp nèn bay thdn xà d càc
xù Phù Qudc, Lùng Kè, Càn Bòi, Vùng Thaim, Rach Già, Cà Mau. Vi chd d ed Iruyén
Ihuyét ràng Ihudng ed ngudi lién bién d trèn sdng, nén ggi là Ha Tién"'.
Phuang thùc di dàn ty phàt cùa càc nhdm luu dàn Viét, Hoa tuy nhd, le, thành
qua khai khan han che, song su ed mài sdm cùa hg dà kién tao nén nhùng tién de
thuàn Igi cho qua trình tièn vào khai md vùng dal Tày Nam Bd cùa càc chùa Nguyén
theo phuang thùc "dàn di Irudc, nhà nude theo sau".
Qua trình Id chùc khai khan dàt Tày Nam Bd cùa chùa Nguyén dièn ra mudn
han so vói qua trình di dàn tu phàt cùa luu dàn. Chi sau khi dà thièt làp dugc quan
he chinh trj - ngoai giao khà ben chat vdi chinh quyén Chàn Lap (tbòng qua cuòc
hòn nhàn; chinh trj giùa còng nuang Nggc Van vdi vua Chàn Lap Cbaycbettba II
vào nam 1620 va sy ddng thuàn cùa Chaychetlha II trong viéc cho phép chùa Nguyén
Phùc Nguyén md hai tram ihu thué d Sài Gdn va Ben Nghé nàm 1623), chùa Nguyén
1 rinh 11 ,>ài Due, (Ha Dinh thành thdng chi, Bàn djch Vién Su hoc, Nxb Ciào due, 1999, tr. 120.

339


Vlf T NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU'
mdi chinh thùc tiln xuòng vùng Tày Nam Bd. Sy kién nàm 1679, chùa Nguyér
Phùc Tln dilu dinh vdi Chàn Lap cho nhdm ngudi Duang Ngan Djch va Hoàng Tiln
theo dudng biln vào cùa Ldi Lap, theo cùa Dai, cùa Tiéu dén djnh cu d My Tho co
thi dugc xem là còl mdc md dàu cho qua trình này. Duang Ngan Djch chi mài mg:
thdi gian ngin nhdm hgp ngudi Vi^t, ngudi Khmer, ngudi Hoa tién hành khai khan
dll dai, làp trang trai, thdn Ip dà nhanh chdng bién My Tho thành mgt ùong ba
thuang càng Idn nhàt cùa Nam Bd .
Cùng thdi gian này, Mac Cùu là ngudi xà Ldi Quàch, huyén Hai Khang, phu
Ldi Chàu, tinh Quàng Ddng (Trung Quóc) cùng "di tdc chay sang phuang Nam.
din nude Chàn Lap làm chùc Oc Nha...". Sau dd, nhd mdi quan he gàn bd vdi triéu
dinh Chàn Lap, Mae Cùu dà ed loàn bg vùng dàt Ha Tién - Long Xuyén - Bac Lièu

- Cà Mau (dugc ggi chung là Ha Tién) va kién tao vùng này thành khu vyc cài cu
cùa ddng hg minh, khdng cdn I? Ihugc vào chinh quyén Chàn Lap nùa. Sy phàt Irièn
"ddc làp" cùa vùng dàt Ha Tièn dudi quyén cai quàn cùa Mac Cùu, Mac Thièn Tu
da lùng dugc ngudi Trung Quóc duang thdi nhin nhàn nhu là mgt qudc già rièng.
Sàch Thanh triéu vàn hién thóng khào ggi day là nude Càng Khlu (Càng Khàu
quóc): "nude này ed nhilu nùi cao, dja hai khoàng 100 dàm vuong. Thành va càc
cung thit làm bing gò khdng khàc Trung Quóc mly. Cho vua d xày bing gach
ngdi. Chi dg trang phuc phàng phit càc vua ddi Irudc, bùi tdc, di vdng, chit
khan, dgi mù. Vua màc ào bào ve tran rln, lung thlt dai dai, giày dép bing da. Dàn
màc ào vai co rgng, khi ed tang thi màc de màu tring, bình Ihudng thì ào nhiéu
màu... Hg g$p nhau thi chip hai tay chào theo le. Phong lyc nude này ham chugng
tho vàn, trong nude ed dyng din thd Khóng Tu. Vua va dàn dèu dén le...". Nàm
1708, Mac Cùu xin ngi Ihugc chùa Nguyén va dem dll Ha Tièn sàp nhàp vào lành
thd cùa chùa Nguyén.
Nhu vày, din dIu Ibi ky XVIll, chù quyén Viét Nam dà md rgng dén tàn
Ha Tièn va mùi Cà Mau, bao gdm cà càc hai dào ngoài Bièn Ddng va vjnh lliài Lan.
Lue này, ben canh ddi Hoàng Sa trln giù càc quàn dào giùa Biln Ddng, chùa Nguyén
cdn dal ra ddi BIC Hai (dudi sy kiém quàn cùa ddi Hoàng Sa) ed Iràch nhiém khai
Ihàc hda vài, kilm tra, kilm soàl thyc thi chù quyln cùa Vici Nam d khu vyc "càc
xù Bàc Hai, cu lao Cdn Ldn va càc dào d Ha Tièn".
Nàm 1756, Nàc Nguyén "xin biln dll hai phù Tàm Bdn, Ldi Lap va nòp bù le
cóng con ihilu 3 nàm vi Irudc di chudc Idi". Sau khi bàn tinh ky, chùa Nguyén dà
chip nhàn viéc "lly dal hai phù ly, uy cho Ihàn xem xét hinb thè, dal luy dóng quàn,
chia cip ruòng dal cho quàn va dàn, vach rò dja gidi cho dal le vào chàu Djnh Vién

1. Cùng vói Cu Lao Phò va Ha Tién.
340


QUA T R Ì N H XÀC LÀP VA BÀO VE CHÙ QUYÉN VÙNG BIÉN...

de thu lày toàn khu". Nàm sau (1757), Nàc Nguyén qua ddi, ngudi chù hg là Nàc
Nhuàn tam trdng coi viéc nude, nhung ngay sau dd trièu dinh Chàn Lap lai rèi loan,
dành gièt làn nhau. Ngudi con cùa Nàc Nhuàn (em hg cùa Nàc Nguyén) là Nàc Tdn
chay sang Uà Fién. Mac Thièn Tu dà cuu mang va gidi thiéu Nàc Tdn lén Chùa
Nguyén. "Chùa ben sàc phong cho Nàc Tdn làm vua nude Chàn Lap, sai Thièn Tu
cùng vdi tudng sT nàm dinh ho long ve nude. Nàc Tdn ben dàng dll Tlm Phong
Long... Bay gid Nàc Tdn lai cài nàm phù Huomg Ùc, Cln Bòi, Chàn Sum, Sài Mal,
Linh Quynh de la an Mac Thièn Tu, Thièn Tu biln cho trilu dinh. Chùa cho le nàm
phù ày vào quàn hai Ha Tién, 1 hién Tu xin dal Già Khè làm dao Kién Giang, Cà
Mau làm dao Long Xuyén, dèu dal quan lai, ehiéu dàn cu, làp thdn Ip làm dja gidi
Ha Tièn ngày càng thèm rgng"'.
Cùng vdi viéc xàc làp chù quyén, càc chùa Nguyén sdm xày dyng chiln lugc
bào ve va thyc Ibi chù quyén thdng qua càc chinh sàch, bi?n phàp nhit quàn, mlm
dèo va cuomg quyél.
Thù nhàt, càc chùa Nguyén khi xàc làp dugc chù quyln din dàu Ibi ngay làp
lue xày dyng bd mày chinh quyén va xày dyng quàn ddi di bào ve din dd. Ngoài
quàn chinh quy Ihudng tryc d càc dinh, càc chùa Nguyén cdn tó chùc lyc lugng Thò
binh d càc dia phuang. Quàn chinh quy Ihudng tryc là quàn ddng d càc dinh, dugc
phièn che theo dinh, ca, ddi, thuyén. Dùng dàu quàn ddi d mèi dinh là chùc Chudng
dinh, d càp ca ed chùc Chudng ca va Cai ca, d cip ddi ed Cai ddi va Dgi trudng.
Thd binh, 1 am binh bay Thugc binh là quàn dgi dia phuang. Day là lyc lugng tàp
trung nhiéu d Nam Bg de bào v? vùng dàt mdi va tran àp càc lyc lugng chdng ddi lù
ben ngoài.
Thù hai, càc chùa Nguyén dàc biét quan làm bd tri lyc lugng quàn sy, thièt làp
càc ddn thù "noi xung yéu" de chdng giàc, giù dàn, bào ve chù quyén, cu thi nhu:
t§ii vùng bién phia ngoài My Tho, chinh quyén cho dyng ddn dlp bing dàt d dja
phàn thdn Tàn Ly Tày (gidng Kién Dinh, huyén Kién Khang) ggi là ddn Tran Djnh
de phdng thù, bào ve an ninh, Iràt ty. Tai càc ddn bào hay cùa tàn, lyc lugng quàn
ddi ludn tue tryc vdi sd lugng khà hùng bau. Theo Phù bién tgp lue eùa Le Quy

Ddn: giù cùa Soài Rap ed 3 ddi quàn, mdi ddi 3 Ddng Tranh (?), giù cùa Dai, cùa
Tiéu, giù cùa Ba Lai cùng dèu nhu thè. Giù Trudng Ddn d My Tho ed 5 ddi, mdi
ddi 3 thuyén, mdi thuyén 48 ngudi. cdng 720 ngudi. Quàn dgi lù thdi chùa Hy Tdng
(Nguyén Phùc Nguyén) dà dugc trang bj sùng dai bàc va sùng tay theo ky Ihuàl cùa
ngudi phuang Tày. Ò VTnh Thanh: cùa bièn Ngao Chàu cho dóng phàn thù, lai tàn
dung cu lao Thò Chàu va cu lao Sa Chàu va hai Ihòn Giao Long, An Thjnh làm hai

LTrjnhHoài Due, sdd, tr. 12 L
341


VlÈT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THtJ TU^
con cà chin cùa bién, khóa lày thùy khàu, khòng che cùa bién'. Cùa bièn Co Chiéi
rgng 11 dàm rudi, nude triéu lén sàu 32 thudc, nude triéu xudng sàu 18 thudc, càci
bd vi phia nam 2 dàm rudi va phia ddng nam 33 dàm rudi ed cu lao ldn che chàa
cho làp càc sd thù ngy d dly di de phdng giàc bién, cài cu dàn hai Ihòn Trudng Lòc
Tbài Hda de cùng bào v^ .
Ddi vdi vùng biln Ha Tién là noi ed nhiéu san vài, nhiéu dào lo nhd nàm ngoài
chIn giù, nhu Hdn Dai Kim Dù d bd biln phia nam càch trln ly chu vi 193 trugng 5
thudc, là hdn nggc chIn biln ngàn chàn sdng dù, bd bIc ed càu gè de ra vào, dàng
sau nùi ed vi?n Quan Àm là noi TÓng Thi Suomg tu hành, ben là ed dièu dinh
nhùng du khàch lùc tràng thanh gid mài, ngòi càu cà va ngàm vinh; dàng Irudc dàt
trai thù bj, phia tày nam xày bao lùy dà ngàn giù giàc biln; Hdn Tiéu Kim Dù à
ngoài khai, binh nhu con kim ngao chIn cùa biln, làm lièu chi cho thuyén bè ri
vào; Dào Phù Quóc là noi Nguyén Ành lùng lln trón Tày Som va dugc dàn chung
cuu mang, nén khi thu phuc dugc dll Già Djnh dà già om mién thuè thàn va lao dich
cho xù ly, dù thuyln dành cà, thuyln di budn dèu khdng dành thué. Chi vi là noi
biln xa beo lành, phài phdng bj giàc biln Chà Va nhàn sa hd din àn eudp, cho nén
dal quan thù ngy, lly dàn làm linh, dIu dù khi gidi cùng nhau giù gin di giù bàn
cành ma thdi .

Do dja thi vùng bièn Tày Nam Bg ed nhilu dào, quin dào chIn ngoài khai, lai
tilp giàp vdi vinh Xièm La, là mgt trong nhùng dja bàn chiln lugc trèn con dudng
màu dich biln, nén trong sudi thdi trung dai, càc toàn eudp biln thuòmg tu làp cudp
bdc. Vi thi, boat dgng chòng cudp biln là mgt trong nhùng trgng làm cùa quàn dgi
trilu dinh va quàn càc dja phuang. Su sàch lùng ghi ring, lù khi dòng hg Mac khai
phà va xày dyng mièn dlt phia Nam trù phù, vùng dlt Tày Nam nude la phàt triln
cyc thjnh. Ha Tién là mot thuang càng, noi càp bln cùa nhùng ddi tàu budn DdngTày. Nhùng con tàu cùa thuang nhàn BÒ Dào Nha, Tày Ban Nha chd gdm su, rugu
sang dèi san vài, lo lua d chàu À dIu phài di qua vùng biln này. Trèn vùng biln kin
cùa Vjnh Tbài Lan nhilu hdn llm dào, lai nim trèn dudng trung chuyén. Day chinh
là dilu kién ly tudng de càc bang cudp biln trù ngu trèn càc hoang dào, chàn làu de
cudp. Khdng phài ngàu nhièn ma ngudi la gàn cho hdn DÓc va càc hdn làn càn trèn
quIn dào Hdn Tre cài lén "quIn dào Hai Tàc". Sàch Già Dinh thành thdng chi va
Dgi Nam nhàt thóng chi cùng cho bill: lù ibi ky XVII, XVIII, thuyln Quynh Chàu
lù Quàng Ddng Ihudng din vùng biln Ha Tièn, Phù Qudc dàu de mua hai sàm,
bong bdng cà, lln vdi dàn la, buòm thuyln liln nhau. Giàc bièn Chà Va ihudng bài
Ihàn nip d càc dào di cudp cùa bài ngudi cho nèn xù ày dèu sàm khi gidi de phdng
bj, ma thuyén luin cùa linh trln thi cu din mùa gió nam là luàn phòng càn thàn.
1, 2, 3. Trjnh Hoài Due, sdd, tr. 61, 62, 68.
342


QUA TRÌNH XÀC LÀP VA BÀO VE CHÙ QUYÉN VÙNG BIÉN...

hai SO phòng mot chùl là co ciróp hòc ngay. Cùng lai vùng biln này, nàm 1747,
lung Due llàu Mac rhicn lù truy bai dugc bgn cudp bièn Vù vuomg Due bung
(Due ngudi phù Quy Nhon. bung bu). Con d hòn Co Còng, phia dòng càng Huomg
Oc. là noi co nhiéu san vàt (cà to. dèi mòi, bài sàm), ben ngoài dja thè hièm Irò, ed
bình chuang che chàn, ben trong là neri làu thuyén ihudng dd. Tu nàm 1767, là cho
bgn giàc bièn Hoàc Nhièn (ngudi Trìcu Chàu, gioì dùng mùi lén sài lo, bàn dui lèo
buòm, hoành hành trèn bièn. vày cành rat nhiéu) tu làp cudp bdc thuyén budn Nam

Bàc va cudp bdc dàn Xièm lành nan d bài bè va ngàm muu dành cudp lày Uà Tièn.
Mac Thièn Tu bièt chuyén sai cai ddi Khang Thành bau dem quàn linh nhué
dành dep.
Su lièu nhà Nguyén cùng ghi chép khà nhiéu vi boat ddng cudp bién cùa bài
tàc Chà Va (mot càch ggi chung dùng de chi càc nhdm cudp biln ed nguòn góc lù
càc dào, quàn dào ngoài khai Ddng Nam À). Vùng bién Tày Nam Bg là noi gành
chju nan hai tàc Chà Va vdi làn suàt rat cao. Dudi thdi Tày Som va thdi Nguyén, càc
nhdm bài tàc Ihudng xuyén cudp phà d càc dào Hdn Tre, Hdn Cau, Hdn Rai, Hdn
Cd Ròng, Phù Quòc, bièn Kién Giang, bién Ha Tién... Chùng con làp càn cu d mgt
so dào de bài ngd dành cudp càc làu thuyén qua lai vùng vjnh Xièm La va Ha Tién.
Nhùng cude dung dd ldn giùa quàn ddi chùa Nguyén va bài tàc Chà Va dà dugc
bién chép trong Dgi Ngm thuc lue: Thàng 12 nàm Nhàm Ty (1792), gi§c bièn Chà
Va dén bài Ha Tién eudp phà, bj quan Bào hg Nguyén Vàn Nhàn dem quàn dành
dudi, chùng chay ra dào Hòn Cau (Lang Dù) thì gap doàn thuyln cùa Cai ca
Nguyén Tién Lugng va Nguyén Vàn Thoai di su Xièm ve chàn dành, chém hom 30
dàu giàc, bài sdng 2 lén, thu dugc 1 chile thuyén'; thàng 8 nàm Binh Thìn (1796),
17 ehièc thuyén giàc bièn Chà Va kéo din dào Hdn Tre (Trùe Dù), dùng 3 chièc
sani bàn vào cudp d Kién Giang; quan quàn ngàn dành, chém dugc 5 dàu giàc, doat
dugc 1 thuyén, dành dàm 1 chièc, chièc cdn lai bd chay. Quan V? ùy ve Hùng vd
Nguyén Due Xuyén lién dem binh thuyén cùa 10 ve quàn Thàn sàch va Tà quàn
chia làm ba dao dành ùp dào Hdn Tre, bit dugc tudng cudp va hom 80 quàn gi$c, 15
chièc thuyén, giài thoàl cho hom 70 ngudi dàn bj hai tàc bài .
Trong sudt thè ky XVIII khi lién hành cdng cude Nam tiln, càc chùa Nguyén
ludn phài dòi phò vdi càc thè lyc phong kién làng gièng d phia Tày Nam, dàc biét là
phong kién Xièm. Vdi tham vgng dòng tién, phong kién Xièm Ihudng xuyén dem
quàn tàn cdng vào càc vùng lành thò ven bién Tày Kam eùa càc chùa Nguyén. Nàm
1766, vua Xièm sua soan thuyén chién va binh sì chuàn bj dành Ha Tièn. Thàng 9
1. Quóe Su Quàn triéu Nguyén, Dgi Nam thuc lue. tàp I, Bàn djch cùa Vién Su hoc, Nxb Ciào due,
tr.288-289.
2. Quòc Su Quàn trièu Nguyén, Dgi Nam thuc lue, tàp I, Sdd, tr.340

343


VI$T NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU
nàm ày, Tung Due HIU bào lén Khón suy trln Già Dinh xin tiép vign. Ngày 18/10
thóng xult Nguyén Phùc Khdi va Tham muu là Nguyén Hùu Mién dem 3 ha
thuyln, 20 chilo ghe sai va 1.000 linh din Ha Tién sua sang vi^c canh giù, dd xé:
nghiém ngàt di phdng gi§c. Nàm 1767, di de phdng phong kiln Mién Dién làr
cdng, Mac Thièn Tu sai do dèe Thing Tài HIU dem chiln ham va quàn linh dèr
ddng d xù Chàn Bòn, dIu dja gidi nude Xièm tuin phdng giù giàc ngoài bièn. Kh
ly, Xièm vùa trai qua cuòc chiln vdi Miln Dién, quàn dàn chIt rat nhiéu, tiép dd la
bj djch b?nh hoành hành cudp di vd so sinh mang. Quan quàn tuàn ngy cùa Thàng
Tài HIU bj nhiem bgnh chIt cùng khdng it, song vi vi?c phdng thù là tèi quan trgng
vàn khdng dàm sao nhàng. Lyc lugng phdng thù cùa chùa Nguyén phài chia nhau
luin du khip càc dào CÓ Cdng, CÓ CÓt va Din Khàm". Nàm 1770, ngudi Khmer
Pham Chàm, oc nha Ghé cùng vdi ngudi Chà Va là Vinh Ly Ma Ld ehiéu mg giàc
cudp tln cdng Ha Tién theo hai dudng thùy bg. Quàn bd kéo din nùi Chièu Thùy,
quàn thùy theo dudng biln gèm 15 chién thuyln tiln vào cùa biln Ha Tién eudp
phà tàn khèc. Tung Due HIU tó chùc quàn dàn Ha Tién phdng thù dùng càm, dành
bai dugc cude tàn cdng, bit chém càc tén thù ITnh càm dIu. Song, sau sy kién này.
Ha Tién làm vào khùng hoàng lucmg thyc, Idng dàn dao dgng. Tung Due HIU dàng
sd ty bàc tgi. Thiy tinh thi cip bàch, trilu dinh dà sic cho khón suy Già Djnh phàm
hi Ha Tién ed vige cip bào phài sàch ùng ngay^ Nàm 1771, vua Xiém lly ed Mac
Thién Tu chùa chip Chiéu Thùy, con vua Chàn Lap, ben sai Taksin chi huy, dem 6
v ^ quàn dành chilm Ha Tién, tiln sàu vào Già Dinh, dùng bgn tudng cudp làm
hudng dao, dành ùp Ha Tién. Thành Ha Tién thlt thù. Quàn cùa M^c Thièn Tijr
dugc sy tilp ùng cùa quàn chùa Nguyén phài lui giù càc miln hilm ylu là Kién Giang,
Long HÒ. Mgt nàm sau, quàn Xiém dà bj quàn cùa chùa Nguyén dành bai va thào
chay vi nude. Din nàm 1773, quàn chùa Nguyén dà lly ì^i dugc trln Ha Tién....

Thù ba, chùa Nguyén con su dung càc lue lugng thuàn phuc de bào v | chù
quyén cùa vùng dàt mài. Dò là trudng hgp cùa ddng hg Mac d dlt Ha Tién, dya vào
chùa Nguyén va dugc chùa Nguyén bau dai, dà ddng vai Ird quan trgng trong viéc
bào V? chù quyln vùng biln Tày Nam Bd. Mac Cùu rèi sau dd là Mac Thièn Tu
khdng chi ra sue xày dyng va phàt ùiln Ha Tién trd thành mgt trung tàm kinh té
phèn thjnh, ma cdn nèu cao y thùc bào ve chù quyln vdi tu càch là ngudi dugc giao
Iràch nhiém bào v? vùng bién gidi cyc Nam dll nude. Nhd dd ma vùng bièn gidi
vdi Chàn Lap va Xièm dugc giù vùng. Sàch Dgi Nam thuc lue cho bill vào nàm
1739: "Nàc Bon (Chàn Lap) làn Ha Tièn... Thièn Tu dem bit quàn bàn bd ra dành
duòi Idi Sài Mal. ngày dèm dành bang, luomg thyc khdng tilp kjp. Vg là Nguyén Thj
1. Trjnh Hoài Due, sdd, tr. 122.
2. Trình Hoài Due, sdd, tr. 123, 124.
344


QUA TRINH ,XÀC LÀP VA BÀO VE CHÙ QUYÉN VÙNG BIÉN...

ddc suàt vg linh vàn luang dén nuói quiàn, quàn khdng bj thiéu àn, bang bài ed dành
phà dugc quàn Bòn. Fin thàng tran bào lén, Chùa cà khen nggi, dàc biét cho Ihièn Tu
chùc Dò dòc tudng quàn, han cho ào) bào dd va mù dai, phong Nguyén Thj làm
Phu nhàn. Do dd, Chàn Lap khòng dàrm nhdm ngd Ha Tièn nùa". Ha Tién vào thdi
Mac Cùu là mgt mài xich quan trong d phia ddng vjnh Tbài Lan, trèn luyln bang
bài thuang mai chàu A qua vjnh Thàii Lan, men theo bd biln Ddng Viét Nam lén
Quàng Chàu - Trung Qudc hay Luzom - Philippin. Ha Tién vi vày trd thành dilm
dén cùa càc doàn thuang thuyén lù bàin dào Ma Lai, Sumatra, Java, Siam, Àn Dò,
Mièn Dién, Phùc Kiln. Quàng Dòng, Hai Nam,... Vào Ibi ky XVIII, Ha Tién là mot
thj tran buon bàn sàm uàl, mot hai cànig luòn co mal càc làu buon phuang Tày, càc
nude Ddng Nam A va Trung Qudc. trong bài trình lù lày sang ddng va ngugc lai.
Trong thè ky XVIII, thùy binh tran Ha Tién cùa Mac Thién Tu là mgt lyc lugng
hùng manh, khòng chi co khà nàng làm an làm càc Ihuomg thuyln ra vào phò càng

ma con bào ve cà mot vùng bièn ròng ldn Irudc sy de dga cùa ngoai xàm va hai tàc.
Tu dàu thè ky XIX, khi vuang trièu Nguyén xàc làp, y thùc vi thyc thi va bào
vg chù quyln trèn vùng bièn cùa càc vua Nguyén càng làng cudng. Vua Già Long
lùng ed nhiéu nàm bdn ba trèn vùng bién Tày Nam Bd nén là ngudi hilu hom ai hit
vi tlm quan trgng cùa vùng biln này. Vào nàm Già Long thù 4 (1805), vua sai nàm
doanh Phièn Tran, Tran Bièn, VTnh Trln. Trln Djnh, Ha Tién thudc trln Già Dinh,
tra xét sy tich, bd eòi, thò san trong dia hgi va thyc dac dudng sa xa gin, nùi sdng
hièm trd de dàng, theo dly ve thành bàri (tè, lai làm bàn bién, theo lùng khoàn ma
chua rd de làm tàp hành trình'. Nàm Già Long thù 9 (1810), lly quàn càc co cùa
bón tran 200 suàt va 6 chiéc ghe sai, cu 6 thàng làm mgt phièn, thay ddi nhau ddng
giù, sai phài viéc quan, tuàn bài giàc bicn^. Su sàch chép ring, trong 18 nàm trj vi
(1802 - 1820). hoàng de Già Long dà ba làn phài quàn ra biln dào de khàng djnh
chù quyén cùa vuong trièu ddi vdi càc dào va quàn dào, trong dd ed quàn dào
Hoàng Sa. Hoat ddng eùa dgi Hoàng Sa Idi càc dào phia BIC gàn phù Lièm Chàu,
Hai Nam (Trung Quòc), phia Nam tiép idi Cdn Ldn, Ha Tièn. Vua Già Long cdn
thiét làp mgt trai quàn nhd de thu thuè va bào trg ngudi dành cà Viét Nam. Nàm
Minh Ménh thù 1 (1820), nhà vua "Thàng 1, lày Cai ddi Le Vàn Y làm Thù ngy sd
Phù Qudc. Sai mg linh làp 10 ddi d thù sd, mdi ddi 50 ngudi, cho mdi ddi dèu làm
thuyén ldn thuyén nhd 3 chiéc, nhà nude càp cho khi gidi, mièn cho thuè thàn va
lap djch de sai di tuàn bièn".
Dudi trièu Nguyén, mòi quan tàm dén chù quyén trèn bién cùa càc vua dugc
hién thuc hóa qua viéc xày dyng lyc lugng thùy quàn hién dai. Thùy quàn dugc
1. TrinhIh)àiDirc. Sdd,tr. 80.
2. Trinh Hoài Due. Sdd, tr. 136.

345


VifT NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU
coi trgng va dugc trang bj he thóng tàu thuyén va vù khi khà hién dai khòng thua

kém phuang Tày là bao nén nhà Nguyén co dilu kién tó chùc phòng thù trèn suol
chilu dai bd biln cùa dlt nude. Trilu dinh cùng khdng quèn xày dyng he tbòng
cdng trinh phdng thù bièn gidi, bd biln va hai dào, kl cà nhùng dja dièm xung
ylu d cùa sdng, bln dd. Do vj tri chiln lugc cùa Ha Tién, lù thdi Minh Ménh, nhà
vua dà cho làng cudng he thóng bào, tln: bào Giang Thành, bào Phù Qudc, bào
Hàm Ninh, phào dai nhd Td Chàu, tln Kim Dù, tln Hoàng Giang, lln BÒ De, tln
GhénhHàu...
Trièu dinh cùng ban bè càc quy chi nhu "luin duang chuang trình", "luàn
thuyln quy thùc" va "luin duomg xù phàn lé"... nhlm muc dich chdng cudp biln,
tram duang va giù gin an ninh cho càc Ioal làu thuyén boat ddng ven bièn. Vua
Minh Ménh lùng ndi vdi bd Binh: "Vi?c tri quòc phài nhin xa thIy rgng. Tu khi thàn
chinh. Tram Ihudng nghì kl làu dai cho nude, dlp Trudng thành d Quàng Bình, xày
hùng quan d Hai Vàn, nhùng noi ven biln xung ylu nhu Thuàn An, Tu Dung...
khdng noi nào khdng xày phào dai, Igi dung dia Ibi hilm trd cùa sdng nùi di xày
dlp cdng sy va slm sua hda phàp Tày Duomg di phdng bit Irle, qua tbài là trong
thdi binh phài nghì din thdi loan, viéc dd khdng Ibi la là dugc". Nhà vua cdn nhàc
nhd càn thin: "Viéc trj quòc phài Idi Iuy?n dao due va nghì din nguy hilm, hai dilu
dd dIu khdng thi thilu dugc. Nay tram ddng tàu bgc dòng, muòn Igi dung nhùng
noi xung ylu ven biln de xày dyng nhà mày, eli giù nhùng con tàu dd blu Igi cho
vige su dyng khi cln. Dàc bi?t, mèi quan tàm din biln cùa càc vj vua cdn dugc thè
hi?n qua binh ành Biln Ddng dugc Ibi hi?n ùén Cao dinh (Già Long), biln Nam trèn
Nhàn dinh (Minh Mgnh) va biln Tày trèn Chuang dinh (Thi?u Tri), là ba cài dinh lo
cao nhIt va quan trgng nhIt, tugng trung cho ba dng vua dIu tién cùa trilu dai.
Chinh nhd mèi quan tàm dàc biét eùa càc vua dIu trièu Nguyén ma an ninh
vùng biln Tày Nam Bd ludn dàm bào. Dudi ùilu Minh Ménh, thùy quàn nhà Nguyén
dà lién lue dành bai nhilu cude cudp bdc cùa cudp biln Chà Va vào càc nàm 1822,
1823, 1825, 1828, 1830, 1834 d bài biln Ha Tièn, dào Hdn Rai (Lai Dù), dào Cd
Ròng (Long Cành). Thàng 6 nàm Dinh Dàu (1837), 3 chile thuyln giàc bièn Chà
va lai din dào Hdn Rai linh Ha Tièn, Quàn co Nguyén Vàn Do va Phdng thù ùy
Nguyén Toàn dem quàn duòi dành, bài dugc dIu muc giàc là Bang Ly Ma O Tdn,

Bang Ly Ma Cd Ly va dòng dàng 43 lén, chém dugc 12 dIu giàc, sd cdn lai nhày
xudng biln chll, thu bit dugc thuyln sùng va khi gidi cùa giàc'.
Dudi thdi vua Ty Due (1856), luàl lé di luin tiéu dudng biln va lé ihudng
phal dugc ban bd, trong dd quy djnh rò: "Mot khoàn: nhùng thuyén Kinh phài.
1. Quóc Su quàn triéu Nguyén, Dgi Nam thuc lue, tàp V, tr. 106.
346


QUA TRINH XÀC LÀP VA BÀO VE CHÙ QUYÉN VÙNG BIÉN...

thuyén 1 mh phài \à ihuycii cua dòn cùa bièn di tuàn phài lién lac thay dèi nhau di
trèn mài bièn, khòng chò nào dugc bò thilu. NIU gap thuyln giàc phài làp lùc tién
dén dành bai hoàc tièn hành bàn 3 phàt dai bàc, hoàc dot 5 phàt phào thàng thién;
thuyén di gàn nghe, iròng thay phài dén ngay dành giùp. Hoàc thuyén giàc Irdchay
lùc song gió to Ibi dùng thuyén kièu mói, lùc yèn làng song gió Ibi dùng thuyén Ò,
thuyén Le san duòi dành dèu là dac lue. Mot khoàn: bang nàm di tuàn ngoài khai,
càc Quàn ve, Quàn ca cho dòn Suàt dòi, Dgi trudng, phào thù dèu phài chgn lly
nhùng ngudi gidi giang quen thao sung làm. Ve phin biln nào ed giàc phàt ra ma
bd bièn lai d cho khàc, vày bàt khòng kjp thì vln lly lln thù là tgi dIu. NIU trong
khi giàc phàt ra, bò bièn d ddn ày ma khòng trdng bill, hit sue dành bài dugc thì bd
bièn là Idi dàu lày Igi cùa vién Tàn thù ma bit tgi, Tln thù Ibi theo thù ty ma giàm
dàn xuòng. Mot khoàn: ngudi giù viéc bài giàc néu thyc ed cdng trang bit chém
dugc giàc cùng là 3 làn di luàn bién giù dugc yèn làng thì Quàn co, Quàn ve va Cai
ddi, Suàt dòi néu ngudi nào dà thuc thu rèi ibi Ihudng bau hoàc thàng trai, cdn nhùng
ngudi hàm thu dà qua thì ddi dinh là 2 nàm, cùng là ngudi phài dinh luu hay thi sai
là 3 nàm. nay khdng ké dà dù nién han bay chua, phàm ngudi nào dà 5 lln dugc yèn
làng lai khdng can tgi gì nàng ve tu déu cho bó ngy ngay".
Tu kit qua xàc làp, thuc Ibi chù quyln va quyln chù quyln trèn vùng biln Tày
Nam Bò, càc chùa Nguyén va vuong trilu Nguyén dà boàn chinh bàn dò Viét Nam,
dòng thdi, dira vùng bièn Tày Nam Bd thành mgt trong nhùng dja bàn trgng ylu

trong hgi luu quóc ti, góp phàn quan trong vào còng cugc kiln thilt va bào ve an ninh
quòc già.
Tài lifu tham khào
1. Lé Quy Dòn, 1977, Phù bién tgp lue, Nxb Khoa hgc xà bòi, Ha Nói.
2. Trinh Hoài Due, 1998, Già Dinh thành thóng ehi, bàn djch Vjén Su hgc, Nxb Ciào due.
Ha Nói,
3. Phan Khoang, 2001, Viét Sùxù Dàng Trong, Nxb Vàn hgc. Ha Nói.
4. Quóc su quàn triéu Nguyén, 2006, Dgi Nam nhàt thdng chi, tàp 5, Nxb Thuàn Hóa, Hué.
5. Quóc Su Quàn triéu Nguyén, 2007, Dgi Nam thuc lue, tàp I, II, III va V, bàn dich cùa
Vién Su hgc, Nxb Ciào due. Ha Nói.
6. Tran Thanh Phuang, 2005, Minh Hai dia chi, Nxb Mùi Cà Mau.

347