Xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI
----------

LÊ THỊ OANH

XÂY DỰNG MÔI TRƢỜNG GIÁO DỤC
Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHUYÊN
THEO TIẾP CẬN VĂN HÓA TỔ CHỨC

Chuyên ngành

: Lí luận và lịch sử giáo dục

Mã số

: 62.14.01.02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. Nguyễn Thị Yến Phƣơng
2. PGS.TS. Nguyễn Tiến Hùng

HÀ NỘI - 2018


i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết
quả nghiên cứu trong luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình

nghiên cứu nào khác.
Hà Nội, tháng 01 năm 2018
Tác giả luận án

Lê Thị Oanh


ii
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành đề tài nghiên cứu này, tôi đã nhận được rất nhiều sự động viên,
giúp đỡ của nhiều cá nhân và tập thể.
Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Thị Yến Phương
và PGS.TS Nguyễn Tiến Hùng, những thầy cô đã tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình
thực hiện đề tài luận án.
Lời cảm ơn đặc biệt tôi xin trân trọng gửi tới Khoa Tâm lí Giáo dục, các cán bộ,
giáo sư, giảng viên và nhân viên thuộc Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo điều
kiện tốt nhất để tôi có thể thực hiện công trình trong suốt thời gian qua.
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Bộ giáo dục và Đào tạo, Sở Giáo dục và
Đào tạo Hà Nội, các trường THPT chuyên trên địa bàn thành phố Hà Nội đã khích lệ,
hợp tác, chia sẻ và tạo điều kiện tối đa để tôi thực hiện các nghiên cứu có liên quan.
Tôi thực sự biết ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã thấu hiểu và dành cho
tôi sự quan tâm, động viên tôi trong những năm làm nghiên cứu sinh.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, tháng 01 năm 2018
Tác giả luận án

Lê Thị Oanh


iii

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
CBQL

Cán bộ quản lý

CMHS

Cha, Mẹ học sinh

GV

Giáo viên

GD

Giáo dục

HNQT

Hội nhập quốc tế

HS

Học sinh

KT – XH

Kinh tế - Xã hội

THPT

Trung học phổ thông

VHTC

Văn hóa tổ chức


iv
MỤC LỤC
Trang
LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ................................................ iii
MỤC LỤC ..................................................................................................................... iv
DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................................... viii
DANH MỤC BIỂU ĐỒ ................................................................................................. x
MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................................... 3
3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ............................................................................. 3
4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ................................................................................. 3
5. Giả thuyết khoa học ..................................................................................................... 3
6. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................. 4
7. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 4
8. Những luận điểm bảo vệ .............................................................................................. 5
9. Những đóng góp của luận án ....................................................................................... 6
10. Kết cấu của luận án .................................................................................................... 6
Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ XÂY DỰNG MÔI TRƢỜNG GIÁO DỤC Ở
TRƢỜNG THPT CHUYÊN THEO TIẾP CẬN VĂN HÓA TỔ CHỨC ................. 7

1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề .................................................................................. 7
1.1.1. Nghiên cứu về xây dựng môi trường giáo dục ...................................................... 7
1.1.2. Nghiên cứu về văn hóa tổ chức ........................................................................... 13
1.1.3. Nghiên cứu về xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT theo tiếp cận văn
hóa tổ chức..................................................................................................................... 15
1.1.4. Đánh giá chung .................................................................................................... 16
1.2. Một số khái niệm cơ bản ........................................................................................ 18
1.2.1. Xây dựng ............................................................................................................. 18
1.2.2. Môi trường giáo dục ............................................................................................ 19
1.2.3. Văn hóa tổ chức ................................................................................................... 20
1.2.4. Trường THPT chuyên ......................................................................................... 21
1.2.5. Xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa
tổ chức .................................................................................................................. 21
1.3. Môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên ......................................................... 22
1.3.1. Trường THPT trong hệ thống giáo dục quốc dân ............................................... 22


v
1.3.2. Cấu trúc của môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên ................................. 26
1.4. Những vấn đề cơ bản về xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên
theo tiếp cận văn hóa tổ chức ........................................................................................ 29
1.4.1. Một số tiếp cận về xây dựng môi trường giáo dục nhà trường THPT ................ 29
1.4.2. Xây dựng môi trường giáo dục trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ... 34
1.4.3. Ý nghĩa của xây dựng môi trường giáo dục trường THPT chuyên theo tiếp cận
văn hóa tổ chức .............................................................................................................. 38
1.4.4. Nội dung xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận
văn hóa tổ chức .............................................................................................................. 39
1.4.5. Các con đường xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở
trường THPT chuyên ..................................................................................................... 46
1.5. Các yếu tố ảnh hưởng tới xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT

chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ........................................................................ 55
1.5.1. Các yếu tố khách quan ......................................................................................... 55
1.5.2. Các yếu tố chủ quan ............................................................................................ 57
KẾT LUẬN CHƢƠNG 1................................................................................................ 59
Chƣơng 2: THỰC TRẠNG XÂY DỰNG MÔI TRƢỜNG GIÁO DỤC Ở CÁC
TRƢỜNG THPT CHUYÊN THEO TIẾP CẬN VĂN HÓA TỔ CHỨC TRÊN
ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI ............................................................................. 60
2.1. Khái quát chung về nhà trường THPT chuyên trên địa bàn nghiên cứu ....... 60
2.1.1. Khái quát đặc điểm kinh tế - xã hội của thành phố Hà Nội ................................ 60
2.1.2. Đặc điểm giáo dục tại các nhà trường THPT chuyên trên địa bàn thành phố
Hà Nội .................................................................................................................. 61
2.2. Khái quát về quá trình tổ chức khảo sát thực trạng ................................................ 64
2.2.1. Mục đích khảo sát ................................................................................................ 64
2.2.2. Nội dung khảo sát ................................................................................................ 64
2.2.3. Phương pháp khảo sát.......................................................................................... 65
2.2.4. Đối tượng, địa bàn và khách thể khảo sát............................................................ 65
2.2.5. Kết quả quy ước................................................................................................... 66
2.3. Thực trạng môi trường giáo dục ở các trường THPT chuyên trên địa bàn thành
phố Hà Nội..................................................................................................................... 66
2.3.1. Thực trạng biểu hiện các yếu tố của môi trường giáo dục trong nhà trường
THPT chuyên ................................................................................................................. 66
2.3.2. Đánh giá kết quả biểu hiện các yếu tố của môi trường giáo dục trong nhà trường
THPT chuyên ................................................................................................................. 68


vi
2.4. Thực trạng xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở các
trường THPT chuyên trên địa bàn thành phố Hà Nội ................................................... 72
2.4.1. Thực trạng nhận thức về xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ
chức ở trường THPT chuyên ......................................................................................... 72

2.4.2. Thực trạng đánh giá vai trò của các lực lượng giáo dục đối với công tác xây
dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức ............................................. 73
2.4.3. Thực trạng các biểu hiện văn hóa tổ chức trong hoạt động xây dựng môi trường
giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở trường THPT chuyên ................................... 75
2.4.4. Thực trạng nội dung xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo
tiếp cận văn hóa tổ chức ................................................................................................ 77
2.4.5. Thực trạng các con đường xây dựng môi trường giáo dục tại các trường THPT
chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ............................................................................ 96
2.5. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến xây dựng môi trường giáo dục ở các trường
THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ............................................................... 101
2.6. Đánh giá chung về thực trạng xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa
tổ chức tại các trường THPT chuyên trên địa bàn thành phố Hà Nội. ........................ 102
2.6.1. Mặt mạnh ........................................................................................................... 102
2.6.2. Mặt yếu .............................................................................................................. 103
2.6.3. Thời cơ ............................................................................................................... 104
2.6.4. Thách thức ......................................................................................................... 104
KẾT LUẬN CHƢƠNG 2.............................................................................................. 105
Chƣơng 3: BIỆN PHÁP XÂY DỰNG MÔI TRƢỜNG GIÁO DỤC Ở TRƢỜNG
THPT CHUYÊN THEO TIẾP CẬN VĂN HÓA TỔ CHỨC................................ 106
3.1. Nguyên tắc đề xuất biện pháp xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT
chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức .......................................................................... 106
3.1.1. Đảm bảo tính mục tiêu của quá trình giáo dục .................................................. 106
3.1.2. Đảm bảo các nguyên tắc giáo dục ..................................................................... 106
3.1.3. Đảm bảo giá trị văn hóa được gìn giữ và phát triển .......................................... 106
3.1.4. Đảm bảo tính thực tiễn và hiệu quả ................................................................... 107
3.2. Các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận
văn hóa tổ chức ............................................................................................................ 107
3.2.1. Biện pháp 1: Giáo dục nhận thức cho các lực lượng giáo dục về xây dựng môi
trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức ............................................................ 107
3.2.2. Biện pháp 2: Xác lập bộ tiêu chí đánh giá môi trường giáo dục THPT chuyên

theo tiếp cận văn hóa tổ chức ...................................................................................... 110


vii
3.2.3. Biện pháp 3: Thiết kế chương trình, nội dung xây dựng môi trường giáo dục
theo tiếp cận văn hóa tổ chức phù hợp với chiến lược phát triển nhà trường ............. 116
3.2.4. Biện pháp 4: Triển khai xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ
chức đáp ứng mục tiêu phát triển nhà trường .............................................................. 119
3.2.5. Biện pháp 5: Phát huy tích cực vai trò của các chủ thể giáo dục trong xây dựng
môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức..................................................... 123
3.2.6. Biện pháp 6: Hỗ trợ kiểm tra, đánh giá các hoạt động xây dựng môi trường giáo
dục nhà trường theo tiếp cận văn hóa tổ chức ............................................................. 128
3.2.7. Biện pháp 7: Tăng cường các nguồn lực cho các hoạt động xây dựng môi trường
giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức........................................................................ 130
3.3. Mối quan hệ của các biện pháp ............................................................................ 132
3.4. Kết quả khảo nghiệm tính cần thiết và tính khả thi của hệ thống biện pháp xây
dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ..... 133
3.4.1. Mục đích khảo nghiệm ...................................................................................... 133
3.4.2. Đối tượng được khảo nghiệm ............................................................................ 133
3.4.3. Nội dung khảo nghiệm ...................................................................................... 133
3.4.4. Kết quả khảo nghiệm ......................................................................................... 133
3.4.5. Kết quả khảo nghiệm sự tương quan giữa mức độ cần thiết và tính khả thi của
các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở trường
THPT chuyên ............................................................................................................... 136
3.5. Kết quả thử nghiệm các biện pháp ....................................................................... 137
3.5.1. Mục đích thử nghiệm......................................................................................... 137
3.5.2. Nội dung thử nghiệm ......................................................................................... 138
3.5.2. Đối tượng thử nghiệm ....................................................................................... 138
3.5.3. Phạm vi thử nghiệm và thời gian thử nghiệm ................................................... 138
3.5.4. Phương pháp thử nghiệm................................................................................... 138

3.5.5. Kết quả thử nghiệm về bộ tiêu chuẩn xây dựng môi trường dạy học ............... 139
3.5.6. Kết quả thử nghiệm đối với nội dung phát huy vai trò của giáo viên và học sinh
trong quá trình xây dựng môi trường dạy học theo quan điểm sư phạm tương tác .... 143
KẾT LUẬN CHƢƠNG 3.............................................................................................. 146
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................................... 147
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ĐÃ CÔNG BỐ ................................................................ 151
TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 152
PHỤ LỤC


viii
DANH MỤC BẢNG BIỂU
Trang
Bảng 2.1: Quy mô và chất lượng đội ngũ giáo viên tại các trường THPTchuyên
năm học 2015-2016 ............................................................................................... 62
Bảng 2.2: Quy mô và kết quả học tập của học sinh tại các trường THPT chuyên tại
Hà Nội .................................................................................................................. 63
Bảng 2.3: Biểu thống kê về Cơ sở vật chất trường chuyên năm học 2015-2016 ........ 64
Bảng 2.4: Đánh giá mức độ biểu hiện các yếu tố của môi trường giáo dục ở các
trường THPT chuyên ............................................................................................. 66
Bảng 2.5: Mức độ hài lòng của CBQL và GV về môi trường giáo dục trong nhà
trường THPT chuyên ............................................................................................. 68
Bảng 2.6: Mức độ hài lòng của học sinh về môi trường giáo dục trong nhà trường
THPT chuyên ........................................................................................................ 69
Bảng 2.7: Mức độ hài lòng của cha mẹ học sinh về môi trường giáo dụctrong nhà
trường THPT chuyên ............................................................................................. 70
Bảng 2.8: Kết quả nhận thức về vai trò quan trọng của xây dựng môi trường giáo
dục ........................................................................................................................ 72
Bảng 2.9: Thực trạng đánh giá trách nhiệm của các lực lượng giáo dục trong xây

dựng môi trường giáo dục nhà trường ..................................................................... 73
Bảng 2.10: Thực trạng các biểu hiện VHTC trong hoạt động xây dựng môi trường
giáo dục ................................................................................................................ 75
Bảng 2.11: Mức độ quan trọng của nội dung xây dựng môi trường vật chất ở
trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ................................................ 77
Bảng 2.12: Mức độ đáp ứng của nội dung xây dựng môi trường vật chất ở trường
THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ........................................................... 78
Bảng 2.13: Tương quan giữa mức độ quan trọng và mức độ đáp ứng của nội
dung xây dựng môi trường vật chất ở trường THPT chuyên theo tiếp cận văn
hóa tổ chức ........................................................................................................... 80
Bảng 2.14: Mức độ quan trọng của nội dung xây dựng chuẩn mực giá trị đạo đức
trong nhà trường THPT chuyên .............................................................................. 82
Bảng 2.15: Mức độ đáp ứng của nội dung xây dựng xây dựng các chuẩn mực giá
trị đạo đức ở trường THPT chuyên ......................................................................... 83
Bảng 2.16: Tương quan giữa mức độ quan trọng và mức độ đáp ứng của nội dung
xây dựng các chuẩn mức giá trị đạo đức ở trường THPT chuyên ............................. 85


ix
Bảng 2.17: Mức độ quan trọng của nội dung xây dựng mối quan hệ và văn hóa
ứng xử trong các mối quan hệ ở các trường THPT chuyên ....................................... 86
Bảng 2.18: Mức độ đáp ứng của nội dung xây dựng mối quan hệ và văn hóa ứng
xử trong các mối quan hệ ở các trường THPT chuyên ............................................. 87
Bảng 2.19: Mức độ quan trọng và mức độ đáp ứng của nội dung xây dựng mối
quan hệ và văn hóa ứng xử trong các mối quan hệ ................................................... 88
Bảng 2.20: Mức độ quan trọng của nội dung xây dựng văn hóa quản lý nhà trường
tại các trường THPT chuyên .................................................................................. 89
Bảng 2.21: Mức độ đáp ứng của nội dung xây dựng văn hóa quản lý nhà trường tại
các trường THPT chuyên ....................................................................................... 91
Bảng 2.22: Tương quan giữa mức độ quan trọng và mức độ đáp ứng của nội dung

xây dựng văn hóa quản lí ở trường THPT chuyên ................................................... 93
Bảng 2.23: Thực trạng mức độ quan trọng và mức độ đáp ứng của nội dung xây
dựng mối quan hệ với gia đình, xã hội tại các trường THPT chuyên......................... 94
Bảng 2.24: Thực trạng các nội dung xây dựng môi trường giáo dục tại các trường
THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ........................................................... 95
Bảng 2.25: Thực trạng mức độ thực hiện các con đường xây dựng môi trường giáo
dục tại các trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ............................... 96
Bảng 2.26: Thực trạng mức độ kết quả thực hiện các con đường xây dựng môi
trường giáo dục tại các trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức ............. 97
Bảng 2.27: Tương quan giữa mức độ thực hiện và mức độ kết quả thực hiện các
con đường xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức .................100
Bảng 2.28: Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến xây dựng môi trường giáo dục tại
các trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức .........................................101
Bảng 3.1: Kết quả khảo nghiệm tính cần thiết của các biện pháp xây dựng môi
trường giáo dục ....................................................................................................134
Bảng 3.2: Kết quả khảo nghiệm về mức độ khả thi của các biện pháp xây dựng
môi trường giáo dục ..............................................................................................135
Bảng 3.3: Tổng hợp kết quả khảo nghiệm giữa mức độ cần thiết và tính khả thi của
các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục .........................................................136
Bảng 3.4: Mức độ hài lòng của 2 nhóm (thử nghiệm và đối chứng) về vai trò của
giáo viên trong quá trình dạy học ..........................................................................144


x
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Trang
Biểu đồ 2.1: Tương quan giữa mức độ quan trọng và mức độ đáp ứng của nội
dung xây dựng môi trường vật chất theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở trường
THPT chuyên ....................................................................................................... 81
Biểu đồ 2.2: Tương quan giữa mức độ quan trọng và mức độ đáp ứng của nội

dung xây dựng văn hóa quản lí ở trường THPT chuyên ........................................ 93
Biểu đồ 2.3: Mức độ thực hiện và mức độ kết quả thực hiện các con đường
xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức tạicác trường
THPT chuyên .................................................................................................. 100


1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Việt Nam đang bước vào thời đại tri thức, thời kỳ hối thúc giáo dục phải đào
tạo được những lớp người có năng lực sáng tạo, tinh thần đổi mới để thích ứng nhanh
với thế giới đa dạng, đầy biến động đang và thay đổi thường xuyên. Lớp công dân mới
cần có tinh thần hợp tác và chia sẻ để luôn hành động hiệu quả trong thế giới toàn cầu
hóa. Giáo dục và đào tạo Việt Nam vì thế đang nắm bắt nhiều cơ hội phát triển, đồng
thời cũng đương đầu với nhiều thách thức mới. Yêu cầu con người phát triển toàn diện
vừa có đức, vừa có tài như Bác Hồ kính yêu đã từng di huấn “Có tài mà không có đức
là ngƣời vô dụng, có đức mà không có tài thì việc gì cũng khó” đang trở nên ngày càng
cấp thiết. Đảng và Nhà nước ta đã xác định giáo dục cùng với khoa học công nghệ là
quốc sách hàng đầu, có chủ trương đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục. Chất
lượng giáo dục cao là mong muốn, là mục tiêu trọng tâm của mỗi nhà trường. Thực
hiện đồng bộ các biện pháp để phát triển và nâng cao chất lượng giáo dục là yêu cầu
mà mỗi một nhà trường cần phải thực hiện. Để đạt mục tiêu đó, việc xác định hệ giá trị
phù hợp với thời đại, tiến hành xây dựng một môi trường văn hóa tích cực để vừa bảo
toàn văn hóa dân tộc, vừa tạo môi trường thuận lợi cho thế hệ trẻ biết tu thân, xử thế
theo chân-thiện-mỹ và tình nghĩa là biện pháp quan trọng nhất nhằm nâng cao chất
lượng và để giáo dục Việt Nam thành công trong Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.
Xây dựng môi trường giáo dục được coi như một mẫu thức cơ bản tạo ra môi
trường quản lý ổn định, giúp mỗi nhà trường thích nghi với môi trường bên ngoài, tạo
ra sự hoà hợp với môi trường bên trong. Môi trường giáo dục ưu việt sẽ giúp cho nhà
trường thực sự trở thành một trung tâm văn hóa giáo dục, nơi hội tụ sức mạnh của trí

tuệ và lòng nhân ái trong xã hội, góp phần quan trọng để tạo nên những sản phẩm giáo
dục toàn diện.
Đối với giáo viên, môi trường giáo dục tích cực sẽ khuyến khích mối quan hệ
hợp tác, chia sẻ kinh nghiệm, khích lệ sáng tạo và học hỏi lẫn nhau; tạo bầu không khí
tin cậy, thúc đẩy giáo viên quan tâm đến chất lượng và hiệu quả dạy học; bồi dưỡng
tình yêu và lòng tâm huyết với nghề từ đó góp phần cải thiện chất lượng giáo dục
trong mỗi nhà trường.
Đối với người học, việc tạo ra môi trường giáo dục có lợi nhất khiến họ cảm thấy
thoải mái, vui vẻ và ham học, đồng thời nhận thức rõ trách nhiệm của mình, không
ngừng khám phá, tích cực trải nghiệm và tương tác với giáo viên, với bạn học. Môi
trường giáo dục tốt tạo ra sự thân thiện trong mối quan hệ ứng xử hiểu biết, tôn trọng,
học hỏi lẫn nhau giữa thầy với thầy, giữa thầy với HS và giữa HS với HS. Học sinh cảm
nhận được ở nhà trường cảm giác thân thiện, an toàn, trong một bầu không khí nhân ái


2
và cởi mở. Các yếu tố của môi trường giáo dục nhà trường góp phần quan trọng trong
quá trình phát triển nhân cách toàn diện của người học. Như vậy, môi trường giáo dục
có tác động trực tiếp đến chất lượng giáo dục trong nhà trường, bởi vậy xây dựng môi
trường giáo dục tích cực là biện pháp quan trọng để nâng cao chất lượng giáo dục.
Xây dựng môi trường giáo dục là một yêu cầu tất yếu, một trong những biện
pháp quan trọng, hiệu quả để thực hiện nhiệm vụ chính trị trọng tâm của ngành. Vì vậy
vấn đề xây dựng môi trường giáo dục thân thiện, lành mạnh, văn minh phải được coi là
tính sống còn, cấp bách và thiết thực đối với mỗi nhà trường. Đổi mới giáo dục căn
bản và toàn diện đòi hỏi chất lượng giáo dục và đào tạo cao ở mỗi nhà trường trong đó
hệ thống nhà trường phổ thông chuyên được nhìn nhận như những hình mẫu lý tưởng
để thực hiện nhiệm vụ trọng tâm này. Tuy nhiên trong thực tế hệ thống nhà trường
THPT chuyên hiện nay còn phát triển thiên lệch, chưa thật cân đối giữa các mặt giáo
dục, vì thế xây dựng môi trường giáo dục tích cực là một biện pháp quan trọng để giải
quyết hạn chế nói trên.

Vai trò của trường THPT chuyên hiện nay được xác định là phải đào tạo được
đội ngũ học sinh giỏi trở thành nhân tài cho đất nước, có chất lượng giáo dục PT của
Việt Nam đạt chuẩn khu vực và quốc tế. Cùng với đó, nhà trường phải có trang thiết bị
dạy học đồng bộ, hiện đại đảm bảo nhiệm vụ phát hiện những học sinh có tư chất thông
minh, có năng khiếu để bồi dưỡng thành những người có tài năng, có tư duy khoa học,
có lòng yêu nước, bản sắc riêng của Việt Nam, tinh thần tự hào, tự tôn dân tộc, có ý thức
tự lực, có nền tảng kiến thức vững vàng, có phương pháp tự học, tự nghiên cứu và sáng
tạo, có sức khoẻ tốt đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong hội nhập quốc tế, trong
thời đại tri thức, thời kỳ của cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Điều này đồng nghĩa với
việc trường THPT chuyên bên cạnh việc giáo dục tri thức chuyên sâu phải xây dựng
được một môi trường giáo dục tích cực để các em học sinh giỏi được phát triển hết tiềm
năng, được tự do sáng tạo và có đủ điều kiện thể hiện ý tưởng sáng tạo của mình. Giáo
viên và học sinh trong nhà trường được tạo động lực dạy và học tốt trong một môi
trường giáo dục văn minh, an toàn và thân thiện.
Văn hóa tổ chức nói chung và văn hóa nhà trường nói riêng được các nhà
nghiên cứu đặc biệt quan tâm từ nửa sau thế kỷ XX, xây dựng môi trường giáo dục
theo tiếp cận văn hóa tổ chức là một hướng nghiên cứu mới và hầu như chưa có đề tài
nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề này. Đặc biệt, theo tiếp cận văn hóa tổ chức hiện nay
thì xây dựng môi trường giáo dục tại các nhà trường THPT chuyên là một nhiệm vụ
cấp thiết nhằm củng cố và phát triển chất lượng đào tạo trong nhà trường đồng thời để
nâng cao tầm vóc và thương hiệu của nhà trường so với giáo dục khu vực và quốc tế.
Vì lý do này, tác giả lựa chọn đề tài: “Xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT


3
chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức” làm nội dung nghiên cứu cho Luận án Tiến sĩ
của mình.
2. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và đánh giá thực trạng, đề xuất các biện pháp xây
dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức

3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu
Môi trường giáo dục ở các trường THPT chuyên
3.2. Đối tượng nghiên cứu
Xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở các trường
THPT chuyên.
4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu
4.1. Về đối tượng nghiên cứu
Hệ thống các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa
tổ chức ở các trường THPT chuyên trên địa bàn TP Hà Nội mang tính đặc trưng và
phù hợp với mục tiêu và chiến lược phát triển của nhà trường THPT chuyên theo
tiếp cận văn hóa tổ chức hiện nay.
4.2. Về địa bàn nghiên cứu
Các trường THPT chuyên trên địa bàn thành phố Hà Nội: Trường THPT chuyên
Hà Nội – Amsterdam, Trường THPT chuyên Nguyễn Huệ, Trường THPT chuyên Sơn
Tây, Khối chuyên trường THPT Chu Văn An, Trường THPT chuyên Đại học KHTN,
Trường THPT chuyên Đại học Sư phạm.
4.3. Về khách thể khảo sát và thực nghiệm tác động
- Khách thể khảo sát: Cán bộ quản lý nhà trường, giáo viên chủ nhiệm, giáo
viên bộ môn, học sinh... các lực lượng giáo dục ngoài nhà trường.
- Khách thể thực nghiệm: Các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục theo
tiếp cận văn hóa tổ chức được đề xuất trên cơ sở khoa học về lý luận và thực trạng
điều tra.
5. Giả thuyết khoa học
Môi trường giáo dục ảnh hưởng rất lớn tới hình ảnh, uy tín, chất lượng giáo dục
và hiệu quả hoạt động của nhà trường, là sức mạnh cho sự phát triển ổn định và bền
vững của nhà trường nói chung và nhà trường TPHT chuyên nói riêng. Tuy nhiên công
tác xây dựng môi trường giáo dục ở các trường THPT chuyên được nghiên cứu vẫn
còn một số điểm hạn chế nhất định nên chưa đáp ứng tốt được yêu cầu hội nhập quốc
tế hiện nay. Nếu có những biện pháp xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn

hóa tổ chức phù hợp thì sẽ khắc phục được những tồn tại và nâng cao hơn nữa chất
lượng giáo dục trong mỗi nhà trường THPT chuyên.


4
6. Nhiệm vụ nghiên cứu
6.1. Xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn về xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp
cận văn hóa tổ chức ở các THPT trong bối cảnh hiện nay.
6.2. Đề xuất các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ
chức ở các trường THPT trong bối cảnh hiện nay.
6.3. Khảo nghiệm và thực nghiệm các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục
theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở các trường THPT chuyên trong bối cảnh hiện nay.
7. Phƣơng pháp nghiên cứu
7.1. Phương pháp luận
Tiếp cận hệ thống chỉ rõ các thành tố cấu trúc của môi trường giáo dục và môi
trường giáo dục THPT chuyên như: môi trường tự nhiên, môi trường cơ sở vật chất và
môi trường tinh thần; môi trường bên trong và môi trường bên ngoài; môi trường vĩ
mô và môi trường vi mô.
Tiếp cận văn hóa tổ chức xác định các nội dung của xây dựng môi trường giáo
dục trong nhà trường THPT chuyên gồm: xây dựng môi trường tự nhiên, môi trường
cơ sở vật chất; xây dựng các chuẩn mực giá trị đạo đức trong nhà trường; xây dựng
văn hóa quản lí; xây dựng văn hóa ứng xử, mối quan hệ giữa các lực lượng trong và
ngoài nhà trường.
Tiếp cận vai trò - chức năng chỉ rõ vai trò và nhiệm vụ của từng thành tố,
từng lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường trong việc xây dựng môi
trường giáo dục trường THPT chuyên, như: CBQL,GV, HS, CMHS,...
Tiếp cận hoạt động chỉ rõ các thao tác, các bước, các biện pháp thực hiện xây
dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức.
7.2. Phương pháp nghiên c
ứu cụ thể

7.2.1. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu lý luận
Sử dụng các phương pháp: phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa, so
sánh để thao tác với các văn bản tài liệu nhằm xây dựng các khái niệm công cụ và
khung lí thuyết cho vấn đề nghiên cứu. Tài liệu được sử dụng trong nghiên cứu lí
thuyết tập trung vào các chủ đề sau:
(i) Khái niệm môi trường giáo dục, cấu trúc của môi trường giáo dục.
(ii) Khái niệm xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên, nội dung
và biện pháp xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận văn
hóa tổ chức.
7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
(i) Phƣơng pháp điều tra viết bằng bảng hỏi
Phương pháp được sử dụng nhằm thu thập các thông tin liên quan đến thực
trạng biểu hiện của môi trường giáo dục và thực trạng xây dựng môi trường giáo dục
theo tiếp cận ở các trường THPT chuyên trên địa bàn thành phố Hà Nội.


5
Bảng hỏi được thiết kế theo 2 giai đoạn. Giai đoạn 1: Thiết kết bảng hỏi và
khảo sát thử; giai đoạn 2: Hoàn thiện bảng hỏi chính thức để khảo sát đại trà.
Mẫu khảo sát được lựa chọn ngẫu nhiên, đại diện cho các trường THPT chuyên
tại thành phố Hà Nội.
Đối tượng khảo sát gồm CBQLGD; GV, học sinh và CMHS tại 04 trường
THPT chuyên trên địa bàn Hà Nội.
(iii) Phƣơng pháp chuyên gia
Các chuyên gia được xác định gồm: nhà khoa học nghiên cứu và giảng dạy về
môi trường giáo dục; CBQL THPT chuyên có kinh nghiệm; GV cốt cán ở các trường
THPT chuyên.
Phương pháp này nhằm tham khảo ý kiến của các chuyên gia về những nhận
định, đánh giá thực trạng xây dựng môi trường giáo dục THPT chuyên theo tiếp cận
văn hóa tổ chức; về tiêu chí đánh giá môi trường giáo dục THPT chuyên theo tiếp cận

văn hóa tổ chức về các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục THPT chuyên theo
tiếp cận văn hóa tổ chức. Việc thu thập ý kiến các chuyên gia được thực hiện bằng
phương pháp phỏng vấn trực tiếp theo phiếu phỏng vấn được chuẩn bị sẵn.
(iv) Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm
Thực nghiệm sư phạm một số biện pháp được đề xuất đề khẳng định hiệu quả
và tính khả thi của các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục THPT chuyên theo
tiếp cận văn hóa tổ chức đã đề xuất.
7.2.3. Nhóm phƣơng pháp xử lí số liệu
Sử dụng phương pháp thống kê toán học và một số phần mềm xử lí thống kê xã
hội để xử lí kết quả nghiên cứu về định lượng.
8. Những luận điểm bảo vệ
(i) Xây dựng môi trường giáo dục tại các trường THPT chuyên luôn đòi hỏi
những yêu cầu, tiêu chuẩn cao hơn, khắt khe hơn nhằm mục tiêu phát triển nhân tài
cho đất nước, đặc biệt đây là tiền đề quan trọng để nâng cao tính hiện đại, chuyên
nghiệp và chất lượng của giáo dục THPT chuyên trong bối cảnh hiện nay.
(ii) Xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT chuyên theo tiếp cận văn
hóa tổ chức cần phải đảm bảo thực hiện đồng bộ ở tất cả các nội dung như: xây dựng
môi trường tự nhiên, môi trường cơ sở vật chất; xây dựng các chuẩn mực giá trị đạo
đức trong nhà trường; xây dựng văn hóa quản lí; xây dựng văn hóa ứng xử, mối quan
hệ giữa các lực lượng trong và ngoài nhà trường.
(iii) Nếu thực hiện được các biện pháp xây dựng môi trường giáo dục ở trường
THPT chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức sẽ tạo được động lực tích cực cho CBQL,
GV, HS trong việc nâng cao chất lượng, hiệu quả giáo dục, bồi dưỡng nhân tài, từ đó
nâng cao vị thế của giáo dục Việt Nam trong khu vực và quốc tế.


6
9. Những đóng góp của luận án
- Luận án đã xây dựng được cơ sở lý luận về xây dựng môi trường giáo dục
theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở trường THPT chuyên.

-Trên cơ sở lý luận về văn hóa tổ chức đã xây dựng được bộ tiêu chí đánh giá
môi trường giáo dục trong nhà trường THPT chuyên.
- Chứng minh tính đúng đắn và khả thi của các biện pháp xây dựng môi trường
giáo dục theo tiếp cận văn hóa tổ chức ở các THPT chuyên trong bối cảnh hiện nay.
10. Kết cấu của luận án
Mở đầu
Chương 1: Cơ sở lý luận về xây dựng môi trường giáo dục ở trường THPT
chuyên theo tiếp cận văn hóa tổ chức
Chương 2: Thực trạng xây dựng môi trường giáo dục ở các trường THPT
chuyên trên địa bàn thành phố Hà Nội theo tiếp cận văn hóa tổ chức
Chương 3: Biện pháp xây dựng môi trường giáo dục ở THPT chuyên theo tiếp
cận văn hóa tổ chức.
Kết luận và khuyến nghị
Danh mục tài liệu tham khảo
Phụ lục.


7
Chƣơng 1:
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ XÂY DỰNG MÔI TRƢỜNG GIÁO DỤC Ở TRƢỜNG
THPT CHUYÊN THEO TIẾP CẬN VĂN HÓA TỔ CHỨC
1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề
1.1.1. Nghiên cứu về xây dựng môi trường giáo dục
Môi trường giáo dục là một thành tố quan trọng tác động đến việc hình thành
nhân cách con người và hiệu quả của quá trình giáo dục, đào tạo. Nghiên cứu về môi
trường giáo dục và xây dựng môi trường giáo dục đã được các nhà khoa học quan tâm
nghiên cứu từ thời cổ đại (trước công nguyên) cho đến thời kì cận đại và hiện đại của
nền giáo dục.
* Các nghiên cứu của nƣớc ngoài
A.X. Macarenco (1888-1939) – người đã có công xây dựng nền giáo dục mácxít – ông không chỉ đề ra mục tiêu giáo dục mà đã tìm ra con đường đi đến mục tiêu đó

chính là con đường xây dựng tập thể với cá nhân. Đây là tư tưởng giáo dục trung tâm
của ông. Quan điểm này thể hiện rất rõ trong hoạt động của các công xã lao động,
trong “Bài ca sư phạm” cũng như trong “Những ngọn cờ trên tháp”. Đây là những
quan điểm, phương pháp giáo dục rất có hiệu quả. Xuất phát từ quan điểm của Lênin
về mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể trong xã hội mới, Macarenco nghiên cứu
những mối quan hệ đó và rút ra những ứng dụng thực tế của cuộc sống, của hoạt động
giáo dục. Ông không nói nhiều đến môi trường giáo dục, nhưng khái niệm tập thể giáo
dục mà ông nêu ra với những dấu hiệu đặc trưng của nó là sự thống nhất về mục tiêu
và các thành viên của nó cùng tham gia hoạt động, cùng tham gia tổ chức cuộc sống
của tập thể. Đó chính là môi trường giáo dục nơi nuôi dưỡng và phát triển nhân cách
cho trẻ. Ông nhấn mạnh dấu hiệu quan trọng, tất yếu của tập thể giáo dục là sự thống
nhất hữu cơ những lợi ích của nó với lợi ích của toàn thể xã hội. Ông cho rằng sự cần
thiết phải biến tập thể thành tập thể sư phạm để giáo dục các thành viên của mình và
chứng minh trên thực tế rằng sự lãnh đạo sư phạm tích cực không những không mâu
thuẫn mà là điều kiện cần thiết để phát huy vai trò chủ động, sáng tạo của trẻ em.
Macarenco coi trọng vai trò, tính độc lập, chủ động, sáng tạo của tổ chức tự quản học
sinh và hết sức giúp cho tổ chức này thực hiện được vai trò của mình. Macarenco đã
biết dung hòa quyền hành của giáo viên với những quyền rộng rãi của tập thể, kết hợp
những quyền lợi với các yêu cầu và nhiệm vụ của mỗi thành viên trong tập thể.
Như vậy, tập thể là môi trường của các thành viên, nơi mà mỗi cá nhân tôi
luyện ý trí và lòng tự hào của mình trong cuộc đấu tranh bảo vệ lẽ phải, chống lại
những sai trái: “Nguyên lí của công tác giáo dục chính trị nằm ở chính điểm này …


8
Nguồn gốc của những khái niệm danh dự và nghĩa vụ cũng nằm trong chính cảm giác
này về giá trị của tập thể” [26; tr106].
Lí luận và thực tiễn xây dựng tập thể của Macarenco đã góp phần làm sáng
tỏ hơn nhận thức về môi trường và xây dựng môi trường giáo dục, khẳng định môi
trường vi mô có ư nghĩa hết sức quan trọng đối với việc hình thành và phát triển

nhân cách. Tuy nhiên, chính ông cũng đã nhận thấy sai lầm, hạn chế của việc lúc
đầu coi tập thể là “nhóm tiếp xúc” dẫn đến gia đình chủ nghĩa, mà phải xây dựng
một tập thể lớn hơn.
Tác giả Stanislaw Kowalski (Ba Lan) trong sách Xã hội học giáo dục và giáo dục
học đã đề cập khá sâu đến kết cấu của môi trường nói chung, môi trường xã hội, môi trường
giáo dục nói riêng. S. Kowalski coi môi trường nói chung như là một hệ thống các yếu tố
kích thích gây ra những phản ứng và cảm xúc về mặt tâm lý, đồng thời cũng có phân biệt
những mặt cụ thể trong hệ thống này, đó là môi trường tự nhiên (địa lý), môi trường văn
hóa và xã hội, cho nên “có thể rút ra hệ quả là môi trường đảm nhiệm chức năng giáo dục”
[52;tr34]. Ông coi môi trường giáo dục, nếu quan niệm một cách rộng rãi, là một hệ thống
gồm bất cứ những nhân tố kích thích hay ảnh hưởng nào đối với con người và nếu quan
niệm một cách hẹp hơn coi đó là một hệ thống những nhân tố kích thích có ý đồ, có phương
hướng nhằm đạt được mục tiêu giáo dục nhất định, Kowalski cho rằng: “đặc điểm của môi
trường giáo dục là tổ chức có mục đích những ảnh hưởng môi trường và đồng thời là các
tác động có mục đích của thầy đối với trò,… điều đó đồng nghĩa với việc nhấn mạnh vai trò
của môi trường giáo dục trên bình diện xã hội của nó… nhưng không được nhắm mắt trước
bình diện khác của môi trường: bình diện văn hóa và địa lí, để không làm tổn hại cho sự
phân tích đúng đắn và toàn diện đối với môi trường giáo dục” [53;tr56].
Ông cũng cho rằng, khi phân tích môi trường giáo dục, việc liên hệ với một học
sinh cụ thể hay một nhóm học sinh chỉ là một khía cạnh của vấn đề rộng hơn nhiều và
xem xét môi trường này trên cơ sở những vòng văn hóa – xã hội rộng lớn là điều có
thể chứng minh được. Theo ông môi trường giáo dục được chúng ta xem xét không
những trong mối liên hệ giữa nó với các nhóm hay các thể chế cùng tham gia vào hoạt
động giáo dục. “Chúng ta nghiên cứu môi trường giáo dục nhà trường hoặc bất cứ thể
chế giáo dục nào từ khía cạnh tổ chức quá trình giáo dục trong môi trường đó”. Ông
nhận thấy, các nhà giáo dục học đã đánh giá đầy đủ ý nghĩa những công trình nghiên
cứu về từng bộ phận cấu thành môi trường trong mối quan hệ với những vấn đề giáo
dục tương ứng, nhưng ông cũng thừa nhận “Rất tiếc là loại nghiên cứu đo lường đó
hiện nay ta chưa có nhiều” [53;tr109].
Những đóng góp mang tính lí luận về môi trường giáo dục của S.Kowalski như

đã nêu trên có ý nghĩa rất quan trọng trong việc chỉ ra các bình diện tự nhiên – địa lí,
văn hóa, xã hội cùng các mối quan hệ giữa con người với con người trong môi trường


9
đó. Tuy nhiên, trong tác phẩm của mình, S.Kowalski lại chưa phân tích được những
yếu tố và kết cấu của môi trường giáo dục cụ thể nào, cũng như chưa chỉ ra được
những quy luật xã hội nào cả. Đây là điều rất đáng tiếc.
John Keeves, một nhà nghiên cứu giáo dục đã đưa ra ý kiến trong cuốn “Môi
trường giáo dục và học sinh”. Cuốn sách nói đến mối quan hệ qua lại tồn tại trong
môi trường đặc thù là gia đình, nhóm thân cận và lớp học; mối quan hệ giữa các điều
kiện vật chất và các khía cạnh tâm lư, các yếu tố văn hóa xã hội ảnh hưởng đến chất
lượng giáo dục; mối quan hệ giữa môi trường giáo dục với kết quả học tập của trẻ.
Tác giả đánh giá cao những điều kiện vật chất, đồng thời cũng nhấn mạnh rằng, khi
điều kiện vật chất đã đáp ứng tốt thì khía cạnh tâm lí, tình cảm lại trở nên quan trọng.
Ông cho rằng: Đa số các trường học mới xây, các gia đình vừa có nhà mới thì các
khía cạnh tâm lí nhạy cảm dễ trở nên nổi trội, những ấn tượng vật chất không còn tạo
nên những cảm giác mạnh thường xuyên như môi trường khó khăn về trường lớp,
nhà ở,…” [dẫn theo 55].
John Keeves cho rằng, môi trường giáo dục có thể xem như là nơi phát ra các
kích thích ảnh hưởng đến việc tiếp nhận kiến thức của cá nhân, sự phát triển các kĩ
năng nhận thức và việc hình thành các thái độ đặc trưng đối với cuộc sống cũng như
việc học tập ở trường của trẻ. Đồng thời tác giả cũng chỉ ra rằng, môi trường gia đình
có ảnh hưởng đến kết quả của học sinh trung học cơ sở một cách có thể đo lường được
và sự thành công của trẻ em trong học tập dao động theo sự khác nhau về vật chất và
văn hóa của môi trường gia đình cùng thuộc một tầng lớp xã hội nhất định. Ông khẳng
định, không tìm ra được điểu gì mâu thuẫn với lời tuyên bố của Bloom, rằng: Môi
trường là một yếu tố quyết định đến kiểu và mức độ thay đổi đặc tính nào đó của học
sinh.[dẫn theo 55].
Những công trình nghiên cứu của tác giả tuy chỉ mới dừng ở những nghiên cứu

ban đầu, mức độ khám phá nhưng cũng đã gợi mở cho chúng ta suy nghĩ về những
phương pháp, nội dung về xây dựng môi trường giáo dục.
Các nhà nghiên cứu Lương Vị Hùng và Khổng Khang Hoa (Trung Quốc) trong
tác phẩm Triết học giáo dục hiện đại đã đánh giá rất cao vai trò của môi trường giáo
dục. Họ cho rằng, quá trình giáo dục do bốn yếu tố tạo nên: người giáo dục, người
được giáo dục, vật môi giới giáo dục và môi trường giáo dục. Theo họ, giáo dục luôn
luôn là giáo dục trong môi trường nhất định và nếu “loại bỏ môi trường giáo dục nhất
định để bàn luận về giáo dục, thì tất yếu sẽ rơi vào vòng luẩn quẩn của thuyết máy
móc và chủ nghĩa hình thức. Một số kinh nghiệm giáo dục và lí luận giáo dục sở dĩ
không thể sinh sôi nảy nở hoặc chỉ là giả thuyết theo kiểu đánh trận trên giấy… người
thao tác đã coi thường sự khác biệt về môi trường ở lúc này hay lúc khác, ở nơi này
hay nơi khác” [19].


10
Các tác giả cũng cho rằng, với sự phát triển nhanh chóng của kinh tế - xã hội
và khoa học công nghệ thì mọi người dần dần nhận thức được sự phát triển của giáo
dục có mối liên hệ tất nhiên nào đó với môi trường vĩ mô và vi mô.
Các nhà nghiên cứu này cũng đặt vấn đề xem xét môi trường trong hệ thống
không gian đa tuyến và môi trường “đa nguyên” ảnh hưởng tới sự nảy sinh, biến đổi,
phát triển của quá trình giáo dục. Môi trường này vừa có tầm vĩ mô như: khí hậu, sinh
hoạt kinh tế, chính trị, xã hội, phong tục văn hóa,… vừa có tầm vi mô như: việc bố trí
lớp học, quan hệ nhóm bạn, mối quan hệ thầy trò, không khí học tập của trường lớp,…
Trong quá trình giáo dục, ảnh hưởng của môi trường vĩ mô đối với người được giáo
dục là gián tiếp còn ảnh hưởng của môi trường vi mô là trực tiếp, cụ thể và sâu sắc
hơn. Các nghiên cứu này góp phần bổ sung đầy đủ hơn hệ thống lí luận về xây dựng
môi trường giáo dục.
Tác giả Edward Rây Krisnan (Mission College -Thailand) trong bài viết “ Hãy
để sinh viên học trong bầu không khí ồn ào” [dẫn theo 63] đã viết: “... Đứa trẻ học
rất nhanh trong những năm thơ ấu của cuộc đời, bởi vì thực tế không có ai thực sự

dạy em mà chính bản thân em đóng vai trò tích cực trong việc học tập của thân... Hãy
suy nghĩ về các môi trường quanh đứa trẻ... trong hầu hết các trường hợp, trẻ em học
cách tư duy trong những môi trường không theo khuôn phép, không nghiêm ngặt và
rất linh hoạt ở nhà, ở sân chơi, ở cửa hiệu, trong gia đình...; để phát triển tư duy cảm
giác và hình thành kĩ năng tư duy phân tích cho sinh viên, cần tạo ra những môi
trường học tập tự do hơn cho các em”. Tác giả có 10 khuyến nghị cho vấn đề trên,
gồm: “Chỉ dẫn và tạo phương tiện cho sinh viên liên tục tự học thông qua sự khám
phá, tư duy cảm xúc; cho phép sinh viên ồn ào một cách có ích trong lớp học; hãy để
cho sinh viên trao đổi các ý tưởng; hãy để sinh viên bận rộn và chìm đắm trong
những ý tưởng riêng của các em và của các bạn; hãy tạo một bầu không khí vui vẻ
trong lớp học; hãy để các em làm việc gì đó...; cho phép sinh viên mắc sai lầm; hãy
để sinh viên dạy học lẫn nhau; khuyến khích sinh viên bày tỏ cảm xúc trong quá
trình học tập; sinh viên là người khích lệ giáo viên và hãy để điều đó xảy ra:..”.
* Các nghiên cứu trong nƣớc
Hồ Chí Minh là tấm gương vĩ đại ở tất cả lĩnh vực đời sống, đặc biệt trong giáo
dục tư tưởng của Bác luôn được xem là tư tưởng nền tảng, then chốt và vượt qua cả
giới hạn về không gian và thời gian. Đối với việc xây dựng môi trường giáo dục, ngay
từ những năm 1947 với tác phẩm “Đời sống mới”, Hồ Chí Minh đã đưa ra định hướng
về xây dựng một nhà trường với môi trường học tập thoải mái, trang trọng và văn
minh. “Một là làm cho học sinh biết quý trọng sự cần lao. Hai là tập cho họ quen lao
khổ. Ba là cho họ cái chí khí tự thực kỳ lực (tự làm lấy mà ăn), không ăn bám xã hội.
Bốn là có ích cho sức khỏe của họ”. (Trích Đời sống mới, in trong Hồ Chí Minh toàn


11
tập. Tập 5 từ trang 91 đến trang 110). Qua đây ta thấy từ những năm đầu của cách
mạng Việt Nam dù với biết bao gian khổ nhưng Bác Hồ đã xác định được tư tưởng cốt
lõi là muốn nhà trường có chất lượng thì cần phải xây dựng được một môi trường nhà
trường mang tính mới – phù hợp với thực cảnh và hướng đến sự đổi mới. [5;tr102]
Những năm 80 của thế kỷ XX, Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã nên ra phương

châm hành động cho nền giáo dục:
“Trường ra Trường – Lớp ra Lớp
Thầy ra Thầy – Trò ra Trò
Dạy ra Dạy – Học ra Học”
Đó chính là sự “lành mạnh hóa” đời sống giáo dục – nền tảng cho việc xây
dựng môi trường giáo dục. (Theo Đặng Quốc Bảo (chủ biên), Đổi mới, cải cách giáo
dục ở Việt Nam và nhân tố quản lý trong tiến trình đổi mới giáo dục.) [5; tr 65]
Hiện nay có những công trình nghiên cứu về môi trường giáo dục trong nước như:
Xây dựng môi trƣờng giáo dục xã hội chủ nghĩa trong các trƣờng dạy nghề
(1998, Nxb Thanh niên, HN) của Ban Thanh niên các trường Đại học và Chuyên
nghiệp và Xây dựng môi trƣờng giáo dục thông qua việc tổ chức các hoạt động văn
hóa xã hội ở các trƣờng Đại học và Chuyên nghiệp (1990) là đề tài thuộc Viện Nghiên
cứu Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp do Đinh Hữu Liễn làm chủ nhiệm. Các công
trình nghiên cứu này đã nêu ra và phân tích khái niệm môi trường giáo dục đồng thời
phân tích mối quan hệ chính trong môi trường trường học như: quan hệ thầy – trò,
người được phục vụ - người phục vụ; quan hệ giữa học sinh – học sinh; hệ thống tổ
chức các cơ quan chức năng trong nhà trường và những biện pháp hoạt động để xây
dựng một môi trường giáo dục phù hợp.
Theo tác giả Trần Đức Minh, khái niệm môi trường sư phạm gồm các thành tố
cơ bản sau đây: “... Là một tổ chức học tập, hạt nhân của một xã hội học tập. Môi
trường chứa đựng tổ chức học tập là môi trường giáo dục tốt mà ở đó từ nhận thức
đến hành động, mọi thành viên trong trường đều nêu gương về kỉ cương, tình thương
trách nhiệm và có khát vọng học tập không ngừng. Giảng viên gương mẫu trong dạy
học, trong nghiên cứu khoa học, trong nền nếp chuyên môn, trong tự học, tự bồi
dưỡng, luôn đạt được các thành tựu mới trong các nấc thang chuyên môn của mình,
giảng dạy có uy tín có chất lượng. Đặc biệt, họ phải luôn luôn có ý thức, có năng lực
và tư duy đổi mới cách dạy cách học, tích cực tìm tòi, khám phá nhằm không ngừng
nâng cao hiệu quả đào tạo và bồi dưỡng. Cán bộ công chức trong nhà trường phải
gương mẫu trong công tác phục vụ dạy học, toàn tâm toàn ý với công việc mình đảm
nhiệm... Sinh viên phải gương mẫu trong học tập, tu dưỡng, rèn luyện, có động cơ và

thái độ học tập đúng đắn, học để lập thân, lập nghiệp... ; môi trường sư phạm có mối
giao tiếp sư phạm đẹp: các thành viên trong trường có lối sống, lối ứng xử sư phạm,


12
có thói quen làm việc thiện chí, thân thiện... ; môi trường sư phạm là nơi có đội ngũ
quản lý và phương thức quản lí có hiệu quả, có sự thay đổi căn bản trong lề lối quản
lí - quản lí trên cơ sở lấy hệ thống các tiêu chuẩn đảm bảo chất lượng làm công cụ,
đáp ứng yêu cầu cải cách giáo dục...; môi trường sư phạm có các hoạt động văn hoá,
văn nghệ thể dục thể thao sôi nổi, có ý nghĩa giáo dục thiết thực, góp phần làm lành
mạnh hoá môi trường giáo dục... ; môi trường sư phạm còn phải là môi trường có
kiến trúc hài hoà, hợp lí, tiện ích, có cảnh quan xanh, sạch, đẹp, có chất lượng cuộc
sống không ngừng được cải thiện...”. [Dẫn theo 55].
Tác giả Phạm Hồng Quang trong cuốn sách “Môi trường giáo dục” đã đề cập
khá sâu đến nhiều quan điểm khác nhau về môi trường, môi trường tự nhiên và môi
trường xã hội, môi trường giáo dục và môi trường văn hóa giáo dục. Tác giả đã phân
tích sâu sắc vai trò quan trọng của môi trường nói chung và môi trường giáo dục nói
riêng đối với đời sống con người và sự hình thành phát triển nhân cách. Trong đó, tác
giả cho rằng: “Môi trường giáo dục là toàn bộ cơ sở vật chất, tinh thần mà trong đó
con người được giáo dục đang sống, lao động và học tập, được sử dụng nhằm tác động
đến sự hình thành nhân cách của họ phù hợp với mục đích giáo dục đã định”. Đồng
thời, tác giả cho rằng ở khía cạnh khác: “Môi trường giáo dục là tập hợp không gian
với các hoạt động xã hội của cá nhân, các phương tiện và giao lưu được phối hợp với
nhau tạo điều kiện thuận lợi để giáo dục đạt kết quả cao nhất” hoặc coi môi trường
giáo dục là đời sống sinh động hàng ngày hàng giờ tác động ảnh hưởng trực tiếp quyết
định các giá trị đạo đức. Tác giả đã đề cập khá sâu đến môi trường văn hóa giáo dục
(môi trường sư phạm) từ góc nhìn của xã hội học, văn hóa học, giáo dục học, coi môi
trường văn hóa giáo dục bao hàm “các điều kiện vật chất và tinh thần chứa đựng hệ
thống giá trị của hoạt động giáo dục, tạo niềm tin, giá trị về tháu độ của các thành viên
tham gia hoạt động trong trường học và ảnh hưởng đến quá trình giáo dục. Tác giả cho

rằng, những điều kiện vật chất của môi trường văn hóa giáo dục gồm các điều kiện tự
nhiên nơi trường đóng, cơ sở vật chất cho mọi hoạt động của nhà trường, trong đó nổi
bật là cơ sở vật chất phục vụ cho hoạt động dạy và học. Mặt khác, cũng phải quan tâm
đến những yếu tố tinh thần trong môi trường văn hóa giáo dục bao gồm bầu không khí
tâm lí trong trường, những nét truyền thống, các giá trị cùng với các quan điểm chỉ đạo
của cán bộ quản lí,… là những yếu tố phi vật chất và có quan hệ chặt chẽ với những
yếu tố vật chất trong môi trường văn hóa giáo dục… Đây là những luận điểm góp phần
làm sáng tỏ lí luận về môi trường giáo dục. [47;tr30]
Ngoài ra còn có các công trình nghiên cứu như: “Xây dựng môi trường giáo dục
phạm nhân trong các trại giam” của tác giả Phan Xuân Sơn (2007) đã đề cập đến việc
xây dựng môi trường giáo dục lại đối với nhân cách con người, trong đó chỉ rõ sự ảnh


13
hưởng của các yếu tố môi trường đối với sự phục hồi và phát triển nhân cách phạm
nhân….[55].
Như vậy các công trình nghiên cứu đã xác định, xây dựng môi trường giáo dục
có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đây là định hướng đúng đắn để xác định hướng nghiên
cứu của đề tài luận án, bởi môi trường giáo dục tác động đến mọi thành tố khác của
quá trình giáo dục nói chung và trong mỗi nhà trường nói riêng. Đồng thời, trên cơ sở
đó xác định xây dựng môi trường giáo dục là trách nhiệm chung của các lực lượng
giáo dục trong nhà trường chứ không phải là trách nhiệm của mỗi nhà cán bộ quản lí.
Đây là tiền đề quan trọng để tác giả định hướng nghiên cứu cho đề tài của mình.
1.1.2. Nghiên cứu về văn hóa tổ chức
Khái niệm “Văn hóa tổ chức” (organisational culture) xuất hiện lần đầu tiên
trên báo chí Mỹ vào khoảng thập niên 1960 và chính thức trở thành một khái niệm
trong Khoa học tổ chức - Quản lí, xuất hiện ở Âu Mỹ từ những năm 80 của thế kỷ
XX, hiện nay là một khái niệm tiêu biểu và được phổ biến rộng rãi.
Các tác giả Keup, Jennifer R.Walker, Arianne A. Astin, Helen S.Lindholm, Jennifer
A với tác phẩm nghiên cứu văn hóa tổ chức trong việc tạo ra sự thay đổi cho nhà trường đã

khẳng địnhtầm quan trọng của văn hóa tổ chức trong việc chuyển biến nhà trường sẽ xoay
quanh ba thành tố cơ bản của quá trình thay đổi: 1) sự sẵn sàng cho thay đổi và đáp ứng với
sự đổi mới của nhà trường, 2) sự phản kháng đối với những thay đổi được đề ra theo kế
hoạch, và 3) kết quả của quá trình tạo ra thay đổi.
Theo tác giả Farmer, 1990, thì văn hóa của một tổ chức có thể được hiểu như tổng
hòa các giả thiết được cho là đúng, các niềm tin và giá trị mà các thành viên của tổ chức
ấy cùng chia sẻ và được diễn đạt thông qua cách nói ngắn gọn “ làm gì, làm như thế nào,
và ai sẽ làm việc ấy”. Tuy nhiên, thành viên của một tổ chức thường coi văn hóa ấy là
đương nhiên và không thực sự biết đánh giá tác động của nó đến các quyết định, hành vi,
sự truyền thông giao tiếp, hay xem xét những biên giới có tính cấu trúc và biểu tượng của
văn hóa tổ chức cho đến khi những lực lượng bên ngoài kiểm nghiệm nó. Theo Farmer,
“sự thất bại trong việc hiểu biết những cách thức tương tác giữa văn hóa tổ chức và chiến
lược tạo ra những thay đổi đã dự định cũng đồng nghĩa với sự thất bại của chính những
chiến lược ấy” [78;tr202].
Những nghiên cứu khác (Kabanoff, Waldersee & Cohen, 1995) đã phát hiện
rằng kiểu văn hóa tổ chức (như văn hóa tinh hoa, văn hóa dựa trên tài năng và phẩm
chất, văn hóa lãnh đạo hay đồng sự) có thể giúp tiên đoán tính chất của nhận thức về
sự thay đổi trong tổ chức. Cũng giống như Farmer, Kabanoff, Waldersee & Cohen
nhấn mạnh tầm quan trọng của sự hiểu biết về văn hóa tổ chức trong việc đề xướng đổi
mới. Trong công trình nghiên cứu của họ về mối liên hệ giữa những giá trị của tổ chức
và những sáng kiến đổi mới, họ thấy rằng các tổ chức có đặc điểm văn hóa đồng sự


14
(như làm việc nhóm, tham gia, gắn bó, và liên kết với nhau ở mức độ cao) thì nhìn sự
đổi mới một cách đầy nhiệt tình, tích cực, trái lại, những tổ chức đặc trưng bằng tính
chất tinh hoa, dựa trên tài năng và phẩm chất cá nhân hay những cấu trúc giá trị theo
kiểu cấp trên cấp dưới, thì nhiều khả năng là nhìn sự thay đổi một cách tiêu cực
hơn.[dẫn theo 63]
Các nghiên cứu này phản ánh những quan niệm rất khác nhau về văn hoá nói

chung và văn hóa tổ chức nói riêng. Ta có thể thấy có 2 luồng ý kiến: một cho rằng văn
hoá là một cách nói ẩn dụ và bên kia cho rằng văn hoá là một thực thể khách ý kiến "văn
hoá chỉ là một từ mới nhất trong hàng loạt phép ẩn dụ được phát triển để giải nghĩa cho
các hoạt động của tổ chức" được Morgan (1986) lý giải một cách thuyết phục trong
cuốn sách Hình ảnh Doanh nghiệp (Images of Organizaiton). Trong lĩnh vực nghiên cứu
tổ chức, từ lâu người ta đã nhận ra rằng các phép ẩn dụ cho phép chúng ta hiểu về các tổ
chức dưới dạng các thực thể phức tạp khác. Lịch sử cho thấy có 2 trong số các phép ẩn
dụ quan trọng nhất là "bộ máy” và "cơ quan”. Theo đó, những học giả sử dụng các phép
ẩn dụ này đã có thể chỉ ra sự giống nhau giữa các tổ chức và các "bộ máy", "cơ quan”
như thế nào khi giải thích về bản chất của tổ chức con người. Các từ ẩn dụ khác được
dùng để làm rõ thêm các khía cạnh của tổ chức đời sống bao gồm "sân khấu kịch"
(Mangham and Overington, 1983), (vũ đài chính trị" (Pfeffer, 1981a) và "nhà tù tâm
linh" (Marcuse,1955). Thực vậy, ít nhất thì cũng theo một nghĩa nào đó, chính thuật ngữ
"tổ chức" là một phép ẩn dụ để nói về kinh nghiệm của sự hợp tác và kỷ luật tập thể
(Smircic, 1983). [dẫn theo 63].
Tuy nhiên, phần lớn ý kiến lại cho rằng văn hoá là một thực thể khách quan. Tuy
có chung quan điểm này, song khi đề cập đến chi tiết thì họ lại có một loạt quan điểm
riêng. Theo Pacanowsky and O/ Donnell Trujiuo (1982), một tố chức, theo nghĩa đen,
chính là một nền văn hoá và tất cả các thứ có trong tổ chức bao gồm hệ thống, chính sách,
thủ tục và quy trình tiến hành chính là các nhân tố trong đời sống văn hoá của nó. Tuy đây
là một lập luận chặt chẽ nhưng nhiều nhà lý luận vẫn phản đối quan điểm này, bởi vì nếu
mọi thứ là văn hoá thì không thể sử dụng khái niệm này để giải thích cho các khía cạnh
khác trong hoạt động của tổ chức. Thực vậy, ý tưởng rằng các tổ chức là các nền văn hoá
sẽ gần giống với quan điểm cho rằng văn hoá có thể được hiểu như một phép ẩn dụ dễ
hiểu về các tổ chức. Trái lại, các học giả khác như Schein (1985) đã gợi ý rằng cách hiểu
tốt nhất về văn hoá là: một tập hợp các khuynh hướng thiên về tâm lý (ông gọi là "những
giả thiết cơ bản) mà các thành viên của một tổ chức sỏ hữu và khiến họ suy nghĩ và hành
động theo những cách cụ thể. Trong khi quan điểm này được lan rộng, nhiều học giả trong
đó có Eldridge và Crombie thừa nhận rằng các hành vi cư xử cũng quan trọng không kém.
[dẫn theo 63]