Nghiên cứu tri thức bản địa trong việc sử dụng một số loài cây lâm sản ngoài gỗ để làm thuốc của dân tộc Sán Dìu xã Động Đạt huyện Phú Lương tỉnh Thái Nguyên (Khóa luận tốt nghiệp)

I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG

TR

Tên

I H C NÔNG LÂM

NG TH THÙY LINH

tài:

NGHIÊN C U TRI TH C B N
S LOÀI CÂY LSNG

A TRONG VI C S

LÀM THU C C A

D NG M T

NG BÀO DÂN T C

SÁN DÌU T I XÃ VÔ TRANH, HUY N PHÚ L

NG, T NH THÁI

NGUYÊN

KHÓA LU N T T NGHI P
H

ào t o

: Chính quy

Chuyên ngành

: Nông lâm k t h p

Khoa

: Lâm nghi p

Khóa h c

: 2011 2015

Gi ng viên h

IH C

ng d n : T.S Nguy n Công Hoan

Thái Nguyên, n m 2015


L IC M N

cs

ng ý c a ban giám hi u nhà tr

nghi p cùng gi ng viên h
th c hi n nghiên c u

ng, ban ch nhi m khoa lâm

ng d n c a TS. Nguy n Công Hoan tôi ti n hành
tài: Nghiên c u tri th c b n

d ng m t s loài cây LSNG
xã Vô Tranh, huy n Phú L

làm thu c c a

a trong vi c s

ng bào dân t c Sán Dìu t i

ng, t nh Thái Nguyên

Trong quá trình th c hi n

tài tôi ã nh n

cs h

ng d n và giúp

c a nhi u t ch c và các cá nhân. Tôi xin chân thành c m n s giúp
c a các th y cô trong khoa lâm nghi p và

c bi t bày t long bi t n t i th y

giáo Nguy n Công Hoan ã t n tình giúp

tôi trong quá trình nghiên c u và

th c hi n

tài.

Xin c m n cán b , nhân viên UBND xã Vô Tranh cùng gia ình ã
giúp

và

ng viên tôi hoàn thành

tài này. Do b

c

u làm quen v i

công tác nghiên c u khoa h c nên còn nhi u b ng và bài báo cáo còn nhi u
thi u sót r t mong nh n
c u c a tôi

c s góp ý c a th y cô và các b n

tài nghiên

c hoàn thi n h n.

Tôi xin chân thành c m n !
Thái nguyên, tháng , n m 2015
sinh viên

Tr

ng Th Thùy Linh


DANH M C CÁC B NG
B ng 4.2. K t qu
B ng 4.3. Mô t

i u tra tình hình s d ng các b ph n c a cây thu c ...... 20
c i m hình thái m t s loài LSNG s d ng làm thu c 30

B ng 4.4. Các loài LSNG có trong m t s bài thu c ch y u ........................ 26
B ng 4.5. Phân h ng cây thu c theo m c

e d a ...................................... 29

B ng 4.6. Tên bài thu c c n b o t n

...62

DANH M C BI U
Bi u

4.1. Các b ph n cây thu c

c ng

i Sán Dìu s d ng ................ 21


DANH M C VI T T T

BPSD

: B ph n s d ng

IUCN

: B o t n thiên nhiên và tài nguyên qu c t

LSNG

: Lâm s n ngoài g

NCCT

: Ng

Mts

: Môi tr

H

: Hoang

V

:V

NLKH

: Nông lâm k t h p

TCN

: Tr

THCS

: Trung h c c s

UBND

: y ban nhân dân

WHO

: T ch c y t th gi i

WWF

: Q y thiên nhiên th gi i

YHCT

: Y h c c truy n

i cung c p tin
ng s ng

n
c công nguyên


M CL C
PH N 1 M
1.1.

U ............................................................................................ 1

tv n

................................................................................................... 1

1.2. M c tiêu nghiên c u................................................................................... 2
1. 3. Ý ngh a c a

tài ..................................................................................... 2

Ph n 2 T NG QUAN CÁC V N

NGHIÊN C U .................................... 4

2.1. C s khoa h c ........................................................................................... 4
2.2. Tình hình nghiên c u trong và ngoài n

c ................................................ 4

2.2.1.Trên thê gi i ............................................................................................. 4
2.2.

Vi t Nam ................................................................................................ 6

2.2.1. L
2.3.2.

c s các nghiên c u v cây thu c Vi t Nam ................................ 6
c iêm dân sinh, kinh tê xa hôi ...................................................... 12

2. 3.3. Nh ng thu n l i và khó kh n t

i u ki n c b n trong ho t

ng s

d ng tài nguyên thu c ..................................................................................... 13
Ph n 3

IT

NG, N I DUNG VÀ PH

NG PHÁP NGHIÊN C U... 15

3.1.

it

ng và ph m vi nghiên c u ............................................................ 15

3.2.

a i m và th i gian ti n hành ............................................................... 15

3.3. N i dung ngiên c u .................................................................................. 15
3.4. Ph

ng pháp nghiên c u.......................................................................... 15

3.4.1. Các ph

ng pháp ti n hành................................................................... 15

Ph n 4 K T QU NGHIÊN C U VÀ PHÂN TÍCH K T QU .................. 20
4.1. i u tra thành ph n các loài cây LSNG s d ng
4.1.1. Xác nh các loài LSNG

c ng

4.3. Nh ng thu n l i và khó kh n c a ng

làm thu c ............... 20

i dân khai thác và s d ng ........... 20
i Sán Dìu trong vi c s d ng các

loài cây LSNG làm thu c ................................................................................ 24
4.3.1. Nh ng thu n l i..................................................................................... 24
4.3.2. Khó kh n ............................................................................................... 25


4.4. ng d ng tri th c b n a trong vi c s d ng các loài LSSG làm
4.4.1. Khai thác và b o qu n và ph

ng th c s d ng các loài LSNG

25
l àm

thu c ................................................................................................................ 25
4.4.2. Các loài LSNG có trong thành ph n các bài thu c ch y u ................. 26
B ng 4.4. Các loài LSNG có trong m t s bài thu c ch y u ........................ 26
4.5. Các gi i pháp nh m b o t n bài thu c và các loài LSNG ....................... 29
B ng 4.5. Phân h ng cây thu c theo m c
4.5.2. Các bài thu c c n
4.5.3.

e d a ...................................... 29

c l u tr và b o t n ........................................... 31

xu t các gi i pháp nh m nâng cao công tác b o t n các loài LSNG

và các bài thu c c a ng

i dân t c Sán Dìu trong a bàn nghiên c u .......... 32

PH N 5. K T LU N VÀ

NGH ............................................................. 34

5.1. K t lu n .................................................................................................... 34
5.2.

ngh ..................................................................................................... 35


PH N 1
M
1.1.

U

tv n
Theo

nh ngh a, lâm s n ngoài g (LSNG) bao g m nh ng s n ph m

không ph i g có ngu n g c sinh v t

c khai thác t r ng t nhiên, r ng

tr ng, và có nhi u giá tr s d ng. Nh v y, LSNG là m t b ph n ch c n ng
quan tr ng c a h sinh thái r ng. H sinh thái r ng nhi t

i là m t

nv

c a t nhiên, m t th th ng nh t, bi n ch ng c a các loài cây g l n, cây b i
th m t

i, th c v t ký sinh, ph sinh, dây leo, các

ch t h u c , v ô c

ng v t, vi sinh v t, các

. T p h p các cây, con cho s n ph m LSNG là m t b

ph n h p thành c a

n v t nhiên ó, r t phong phú c v s loài cây, tu i

cây, d ng s ng, ng d ng và giá tr c a nó. Tóm l i, LSNG v a có ý ngh a
kinh t , v a có ý ngh a a d ng sinh h c.
Lâm s n ngoài g không nh ng góp ph n quan tr ng v kinh t xã h i

mà còn có giá tr l n
h c c a r ng.

i v i s giàu có c a h sinh thái và s

ã t lâu, lâm s n ngoài g

nhi u l nh v c c a

i s ng xã h i nh làm d

a d ng sinh

c s d ng a m c ích trong
c li u,

trang s c,

gia

d ng, hàng th công m ngh , th c ph m , do v y chúng óng vai trò h t
s c quan tr ng trong

i s ng c a nhân dân. Tuy nhiên, s thi u hi u bi t v

c tính và công d ng c a các lo i lâm s n ngoài g

ã h n ch nhi u giá tr

kinh t c a chúng. H n n a, do nhi u nguyên nhân khác nhau mà m t s lo i

lâm s n ngoài g
v n

ang b c n ki t cùng v i s suy thoái c a r ng. Nh v y,

t ra là ph i nâng cao hi u bi t v lâm s n ngoài g

qu n lý, khai

thác, s d ng, ch bi n, tiêu th và phát tri n b n v ng ngu n tài nguyên quí
giá này.
Cây thu c dân gian t lâu ã

c nhi u ng

i quan tâm

ngu n tài nguyên th c v t có giá tr thi t th c cho các c ng

ng

n , ây l à
a ph

ng


trong vi c phòng ch a b nh, ngoài ra nó còn cò giá tr trong vi c b o t n gen
cung c p cho l nh v c d

c h c. Chính vì v y mà ta có th kh ng

r ng l ch s hình thành và phát tri n c a xã h i loài ng

nh

c

i luôn g n li n v i t

nhiên nói chung và v i LSNG nói riêng. Do v y chúng óng vai trò h t s c
quan tr ng trong

i s ng c a nhân dân.

Thái Nguyên là m t vùng
th c v t phong phú,

t có s

u ãi c a thiên nhiên v i th m

ng th i là n i có nhi u

ng bào dân t c sinh s ng

nh : Dao, Tày, Sán Chí, Nùng, Sán Dìu... M i dân t c l i có b n s c riêng và
kinh nghi m ch a b nh v cây c làm thu c r t a d ng. Ng
Dìu

xã Vô Tranh, huy n Phú L

nghi m

i dân t c Sán

ng, t nh Thái Nguyên c ng có nhi u kinh

c áo trong vi c ch a b nh b ng cây thu c. Vì v y vi c i u tra

th c v t làm thu c theo kinh nghi m c a ng

i Sán Dìu là m t vi c làm r t

c n thi t, góp ph n gìn gi và b o t n ngu n tài nguyên thiên nhiên, gìn gi
v n ki n th c quý báu trong vi c s d ng cây thu c, bài thu c c a c ng

ng

dân t c Sán Dìu. Xu t phát t lý do trên tôi ti n hành th c hi n

tài:

Nghiên c u tri th c b n
làm thu c c a
L

a trong vi c s d ng m t s loài cây LSNG

ng bào dân t c S n Dìu t i xã Vô Tranh, huy n Phú

ng, t nh Thái Nguyên .

1.2. M c tiêu nghiên c u
Xác
thu c c a ng

nh

c danh m c các loài th c v t làm thu c và m t s bài

i dân Sán Dìu ; các loài cây thu c và các bài thu c c n

u tiên b o t n t i xã Vô Tranh, huy n Phú L
1. 3. Ý ngh a c a

c

ng, t nh Thái Nguyên.

tài

a) Trong h c t p và nghiên c u khoa h c
Nghiên c u khoa h c la c hôi giup cho sinh viên cung cô kiên th c a
hoc

c trong qua trinh hoc tâp tai tr

ng va vân dung chung vao th c tiên.

Qua ó ren luyên

c ky n ng lam viê c, ky n ng giao tiêp v i ng

i d ân , k y

n ng thu thâp thông tin c a sinh viên.
b) Trong th c ti n s n xu t
Viêc th c hiên nghiên c u ê tai giup thu thâp thông tin t ng
thông qua phong vân va iêu tra tai ia ban nghiên c u nên

i dân

ô tin cây cua

thông tin cao va co c s khach quan ê ê xuât cac giai phap trong quan ly
va phat triên bên v ng . ê tai gop phân cho viêc gin gi va phat triên cac ba i
t h u ô c cu a n g

i dân tôc San D iu nh m bao tôn tri th c ban ia va nh ng gia

tri v n hoa cua ng

i dân viêt nam.

H n thê ê tai nghiên c u giup gi i thiêu v i moi ng
thuôc va bai thuôc giup cho viêc ch a cac bênh ma ng

i nh ng cây

i dân hay g p phai t

o cho thâ y tâm quan trong cua cây thuôc nam so v i viê c s dung cac loai
thuôc Tây

c a chuông hiên nay.


Ph n 2

2.1. C s khoa h c
Ngay t th i xa x a khi con ng
ng

i còn s ng trong xã h i nguyên th y,

i ta ã bi t l a ch n và s d ng các lo i cây c s n có

làm thu c ch a

b nh và b o v s c kh e. V n kinh nghi m này ngày càng

c tích l y, sàng

l c và b sung thêm

t o d ng nên m t n n Y D

s c riêng trong c ng

ng các dân t c Vi t Nam và trên th c t , n n Y h c c

truy n (YHCT) ó ã
dân và

ng hành cho

c h c c truy n có b n

m nh n vai trò ch m sóc và b o v s c kh e c a nhân
n khi có Y h c hi n

i du nh p vào n

c ta. Do ó

gìn gi v n ki n th c quý báu trong vi c s d ng cây thu c, bài thu c ông y
là vi c h t s c c n thi t.
Theo t ch c y t th gi i (WHO), kho ng 80% dân s hi n nay trên
th gi i v n d a vào thu c có ngu n g c t nhiên trong ch m sóc s c kh e
c ng

ng (Akerele). Trong tuyên ngôn Alma Alta n m 1978 và H

ng d n

ánh giá y h c c truy n n m 1991, WHO luôn khuy n ngh dùng các thu c
c truy n vào ch m sóc s c kh e ban
qu c ng nh b o

u, ánh giá m c

an toàn và hi u

m ngu n cung c p nh ng thu c này.

2.2. Tình hình nghiên c u trong và ngoài n

c

2.2.1.Trên thê gi i
Trên thê gi i viêc loai ng
lam thuôc a co t rât lâu
gi . Cac bai thuôc t

i khai thac va s dung cac loai cây LSNG

i t khi xuât hiên con ng

n g i an ên p h c t ap

i trên trai ât ên bây

c co n n g

i s dung ê phu c

vu cho viêc ch m soc s c khoe cho chinh ban thân minh, ch a tri cho ng

i

khac va cac nhu câu cuôc sông cua minh . Môi dân tôc khac nhau trên thê gi i
ê u co n h n g p h
cua dân tôc minh.

ng phap va cach s dung cây thuôc riêng b

iêt

c tr ng


Vào n m 2005, chính ph New South Wales thi t l p m t Tiêu chu n
c a vi c Qu n lý Tài nguyên Thiên nhiên ch t l

ng, nh m nâng c p tính b n

v ng trong th c t d a trên m c tiêu qu n lý thích ng.
Hoa K , các khu v c qu n lý tài nguyên thiên nhiên là qu n lý cu c
s ng hoang dã th
Úc, chia s n

ng có liên quan

n du l ch sinh thái và qu n lý

ng c .

c nh các l u v c c ng là các l nh v c qu n lý chính.

Vi t Nam, vi c qu n lý tài nguyên khoáng s n, tài nguyên bi n

c chú

tr ng phát tri n v i m c tiêu n m 2050 Vi t Nam là qu c gia khai thác, s
d ng tài nguyên h p lý, hi u qu và b n v ng.
Theo

c tính c a qu thiên nhiên th gi i (WWF) có kho ng 35.000-

70.000 loài trong s 250.000 loài cây

c s d ng vào m c ích ch a b nh

trên toàn th gi i. Ngu n tài nguyên cây thu c này là kho tàng vô cùng quý
giá c a các dân t c hi n nay ang khai thác và s d ng

ch m sóc s c kh e,

phát tri n kinh t , gi gìn b n s c c a các n n v n hóa. Theo báo cáo c a T
ch c Y t Th gi i (WHO) ngày nay có kho ng 80% dân s các n
phát tri n có nhu c u ch m s c kh e ban
ho c qua các ch t sóc chi t su t t d

u ph thu c vào ngu n d

c ang
c li u

c li u. [6]

Theo thông tin c a t ch c Y t Th gi i (WHO)

n n m 1985 trên

toàn th gi i ã bi t t i 20.000 loài th c v t b c th p c ng nh b c cao (trong
t ng s h n 250.000 loài th c v t ã bi t)
hay có xu t x

c s d ng tr c ti p làm thu c

cung c p các hóa ch t

làm thu c (N.R.F arnswrth

D.D.SOEJARTO, 1985). Theo Napralert n m 1990 con s này
t 30.000

n 70.000 loài cây thu c. Trong ó

10.000 loài th c v t

c g i là cây thu c, n

c

c tính

Trung Qu c ã có t i trên

h n 6000 loài, vùng nhi t

i ông Nam Á kho ng 6500 loài. [7]
T li u t t ch c b o t n thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên qu c t
(IUCN) cho bi t hi n nay trong t ng s 43.000 loài th c v t mà t ch c này


có thông tin thì có t i 30.000 loài ang b

e d a tuy t ch ng

khác nhau. Trong t p tài li u "Các loài th c v t b
n m 1980 ã
Theo sách
200 loài
2.2.

ed a

các m c

n

" xu t b n

c p t i 200 loài, trong ó ph n l n là các loài cây thu c.
v th c v t c a Trung Qu c, n m 1996 c ng gi i thi u t i g n

c s d ng làm thu c c n b o v . [7]

Vi t Nam

2.2.1. L

c s các nghiên c u v cây thu c Vi t Nam

Nghiên c u v cây thu c Vi t Nam ã có l ch s r t lâu

i và có s thay

i nh t nh qua các th i kì khác nhau, có th chia ra làm các giai o n sau.
a) Th i kì Pháp thu c
D

n Cách m ng tháng 8 n m 1945

i th i kì Pháp thu c có m t s c nh tranh chia r sâu s c gi a

YHCT và YHP . Giai o n này, không có m t công trình nghiên c u v cây
thu c c a Vi t Nam nào

c ti n hành do n n YHCT b chính quy n th c

dân Pháp àn áp và bóp ngh t không cho phát tri n.
M t s nhà khoa h c ng i Pháp ã có nh ng c g ng tìm hi u nh ng cây
thu c và v thu c Vi t Nam và ã biên so n thành tài li u
B th nh t: D

c li u và d

l ig m2b :

c i n Trung Vi t c a hai tác gi

E.M.Perrot và Paul Hurier xu t b n t i Pari n m 1907. Trong b sách này các
tác gi chia làm hai ph n l n, ph n m t có s nh n xét chung v n n y h c Á
ông, vi c hành ngh y
danh m c thu c t

Trung Qu c và Vi t Nam; ph n hai ki m kê các

ng v t, th c v t, khoáng h c dùng trong y h c Trung

Qu c và Vi t Nam. Tài li u có tính ch t toàn di n nh ng b sách xu t b n ã
lâu nên so v i s ti n b c a khoa h c hi n này thì có nhi u thi u sót, c n
ph i
l

cs a

c so v i s

i và b sung thêm. N i dung gi i thi u t ng v thu c còn s
òi h i c a th c t hi n nay [3]

B th hai: Danh m c nh ng s n ph m t

ông D

ng

ph n cây

thu c do hai tác gi Ch. Crevest và A. Pestelot biên so n thành hai t p: t p 1


in n m 1928, t p 2 in n m 1935 v i 1.430 v thu c th o m c c a 3 n
D

ng.

n n m 1952, có s a

i và b sung thêm và

c ông

t cho b sách cái tên

m i là Nh ng cây thu c c a campuchia và Vi t Nam . [3]
Các tác ph m nghiên c u v cây thu c c a các tác gi ng
ch a

y

i Pháp tuy

và t m nh ng các b sách biên so n khá công phu và giúp ích

nhi u cho nh ng nghiên c u v cây thu c c a Vi t Nam sau này.

b) Sau cách m ng tháng 8

n nay

Sau cách m ng tháng 8 n m 1945, nh t là sau khi mi n B c

c gi i

phóng n m 1954, các nhà khoa h c Vi t Nam có nhi u thu n l i trong vi c
s u t m, nghiên c u các cây c

c s d ng làm thu c trên c n

Trong th i kì kháng chi n các nhà khoa h c Vi t Nam ã b c

c.
u th ng kê,

h th ng l i, tìm hi u s l ng, khu phân b các loài cây thu c. Công vi c này

c

ti n hành trong su t m t th i gian dài v i s tham gia c a nhi u nhà khoa h c

u

ngành :

Tu t L i, V V n Chuyên, Võ V n Chi

Trong các nghiên c u v cây thu c Vi t Nam có m t công trình nghiên
c u i n hình nh : Cu n sách Cây thu c và v thu c Vi t Nam c a
L ig m6t p

c in t n m 1962-1965. Tác gi

T t

ã trình bày kho ng 430

loài cây thu c thu c 116 h , ã th ng kê các cây thu c, ông ã ghi chép m t
cách t m các thông tin:
phân b

c i m nh n bi t,

c tính sinh thái và sinh h c,

a lý, công d ng, cách dungfcuar các dân t c có s d ng v thu c

này, các công trình khoa h c trên th gi i ã công b có liên quan

n cây

thu c. Theo I.I. Brekhman, A.S.Hammerman, I.V.Gruxvitxki, A.A.Taxenkokhmelepxki (1967) nh n xét v b sách Nh ng cây thu c và v thu c Vi t
Nam c a
v d

T t L i có th sánh ngang v i b t kì m t công trình nào khác

c li u nhi t

i [3].

Cu n Tóm t t

c i m các h cây thu c c a V V n Chuyên , xu t

b n n m 1966. Cu n sách ã tóm t t

c h u h t các

c i m c u các h có


c ây t h u c

Vi t Nam. Tác gi

h c, tên ph thông.

ã mô t

y

các thông tin v : Tên khoa

c i m nh n bi t chung, khu v c phân b c a t ng h

cây thu c. ây là vi c có ý ngh a quan tr ng trong giai o n

u c a công tác

nghiên c u v h th c v t cây thu c Vi t Nam.
Cu n sách T
n m 1997. Tác gi
t ên

a ph

phân b

n g , cá c

i n cây thu c Vi t Nam c a Võ V n Chí xu t b n

ã th ng kê, mô t chi ti t v tên khoa h c, tên ph thông,
c i m nh n bi t,

c tính sinh h c và sinh thái h c,

a lí, công d ng cách dùng c a các dân t c có s d ng v thu c này,

các công trình khoa h c trên th gi i có công b liên quan
3.200 loài cây thu c m c t nhiên
gây tr ng. Cu n sách mô t sinh

n cây th c

Vi t Nam và các cây thu c

c a

c du nh p

ng hình nh các cây thu c b ng hình v và

nh m u.
Ngoài ra có r t nhi u các công trình khoa h c

c công b liên quan

t i ngu n tài nguyên cây thu c Vi t Nam: Cây c có ích Vi t Nam g n 4
t p c a Võ V n Chi, Tr n H p xu t b n n m 1999, T

i n th c v t thông

d ng t p 1 t p 2 c a Võ V n Chi xu t b n n m 2003
d) Hi n tr ng tài nguyên cây thu c Vi t Nam
Vi n Th c v t h c Trung Qu c kh ng
Lào, Vi t Nam là m t trong nh ng n

nh, cùng v i Trung Qu c và

c có tài nguyên cây thu c phong phú

nh t. Tuy nhiên, ngu n cây thu c c a Vi t Nam ang c n ki t vì ho t

ng

khai thác b a bãi và s y u kém trong công tác b o t n.
Theo Ngô Qu c Lu t - Vi n D

c li u cho bi t, ngay c

các khu b o

t n thiên nhiên, tình tr ng khai thác cây thu c c ng r t tùy ti n. Ch ng h n,
t i khu b o t n thiên nhiên Bình Châu, Ph
n m 1998, h ng ngày có kho ng 5-10 ng

c B u (Bà R a - V ng Tàu), t
i t do vào r ng l y dây ký ninh

(tr s t rét) và v n chuy n ra kh i r ng m t cách công khai v i s l

ng


kho ng 80-100 kg dây t

i/ng

i. Do ó, s loài ký ninh ngày càng suy gi m

và lo i cây này hi n ã tr nên hi m th y

ây.

T i khu b o t n thiên nhiên Ta Kou (Bình Thu n), th n x (m t d

li u có công d ng chính là tr viêm xoang) b khai thác v i s l
công khai cho khách th p ph

ng. Gi i pháp

cu c h i th o nói trên là Nhà n

c nhi u ng

c c n quan tâm h n n a

c u, b o t n a d ng sinh h c; trong ó c n chú tr ng
v

i

c

ng l n, bán
a ra trong

n vi c nghiên

n l nh v c cây thu c

n qu c gia và khu b o t n thiên nhiên.
Theo

ng Th Hoa - Trung tâm Khoa h c Xã h i và Nhân v n Qu c

gia, D án tr ng 5 tri u ha r ng m i ch quan tâm
li u và cây n qu ch ch a chú ý

n cây d

hóa c a lo i cây này r t cao. S ti n thu

n cây l y g , cây nguyên

c li u, trong khi giá tr hàng

c t 0,2 ha sa nhân c ng t

ng v i thu nh p t 1,5 ha dong ri ng. Vì v y,

ng

phát tri n ngu n d

c

li u, có th m r ng vi c tr ng cây thu c nh m t lo i cây xóa ói gi m
nghèo t i nh ng n i có i u ki n thiên nhiên thích h p.
i u ki n t nhiên u ãi cho

tn

c và con ng

i Vi t Nam m t h

sinh thái phong phú và a d ng, có ti m n ng to l n v tài nguyên cây thu c .
V is

a dang vê khi hâu va thô nh

cua thâp ky 60-80
d

ng - ât ai , ngay t cuôi nh ng n m

Viêt Nam a hinh thanh nh ng vung trông , san xuât cây

c liêu co tinh chuyên canh nh

: Sa Pa , B c Ha (Lao Cai ); Sin Hô (Lai

Châu); Quyêt Tiên , Pho Bang (Ha Giang ); Ha Quang , Thông Nông (Cao
B ng); Hang Kia - Pa Co (Hoa Binh ); Son Ba M

i (Thanh Hoa ); M

ng

Lông (Nghê An ) va a lat (Lâm ông ) trông cac cây thuôc b c nhâp nôi
(Bach Chi , Bach Truât,

ng quy, Huyên sâm , ô trong , Hoang ba , Xuyên

khung, Tam thât ...); Cây thuôc nhâp nôi lam nguyên liêu cho Công nghiêp

D

c (Actiso) va cây thuôc ban ia co tinh chât ôn

i (Thao qua, Tuc oan,

Tao meo ...). Bên canh kha n ng trông l n , cac vung nui cao kê trên con san


xuât ra cac loai hat giông tôt ê

a vê vung xuôi phat triên trông (Bach chi ,

ng quy , Ng u tât , ...). Môt sô tinh thuôc vung nui thâp nh Cao B ng ,
Lang S n , Quang Ninh , Yên Bai , Thanh Hoa , Nghê An, Quang Nam, Quang
Ngai... co u thê trông môt sô cây

c san co gia tri xuât khâu cao nh

: Hôi,

Quê...
cac tinh vung ông b ng va trung du B c Bô va khu 4 cu la n i san
xuât ai tra môt sô cây thuôc b c nhâp nôi nh ng hat giông lây t vung nui
cao nh : Bach Chi ,

ng quy ,

ia hoang , Ng u tât , Cat canh , Trach ta ...

Vung nay con la n i trông chu yêu cua cac loai cây nh Hoe , Bac ha va nhiêu
loai c ây thuôc nam truyên thông khac . Tai môt sô tinh Miên trung , Tây
nguyên va ông b ng sông C u long a t ng la n i trông san xuât nhiêu loai
cây thuôc co tinh dâu nh : Bac ha, Sa, H

ng nhu tr ng...

Nh v y t li u hóa tài nguyên cây thu c c a t t c các
t c Vi t Nam là v n

c p thi t hi n nay

b o t n tính a d ng sinh h c

cây thu c và tri th c s d ng cây thu c c a c ng
thu c c a c ng
ng

ng. Tri th c s d ng cây

ng dân t c thì có nhi u nh ng cho

i nào, m t dân t c nào c a n

c ta

ng bào dân

n nay ch a có m t

n c quan nhà n

c

ng ký b n

quy n s h u trí tu v tri th c ó. ây th c s là ngu n tài s n có giá tr n u
bi t cách qu n lý thì ngu n tài nguyên tri th c này s
ng

i s d ng, cho ng

i có ho t

ngu n tài nguyên b n v ng.

em l i giá tr to l n cho

ng làm thu c và khai thác, s d ng


2.3. Tình hình kinh t - xã h i khu v c nghiên c u
2.3.1. i u ki n t nhiên
* Vi tri ia ly
Vô Tranh là m t xã vùng cao thu c huy n Phú L

ng, t nh Thái

Nguyên, Vi t Nam. Cách thành ph Thái Nguyên 20km v phía

ông. Có

a gi i hành chính nh sau:
- Phía ông giáp tr i giam Phú S n 4.
- Phía Tây giáp xã Ph n M .
- Phía Nam giáp th tr n Giang Tiên.
- Phía B c giáp xã T c Tranh.
ia hinh ia mao
a hình xã Vô Tranh t
n

c bi n t 100 m

núi cao,

ng

i ph c t p,

cao trung bình so v i m t

n 400m. Các xã vùng B c và Tây B c huy n có nhi u

cao trung bình t 300 m

n 400 m; th m th c v t d y, tán che

ph cao, ph n nhi u lá r ng xanh quanh n m. ây là vùng
ch t c a vùng trung du nhi u

a hình mang tính

i, ít ru ng. T phía B c xu ng phía Nam,

c ao g i m d n .
Khi hâu thuy v n
Khí h u xã Vô Tranh mang tính ch t nhi t
nóng, l nh rõ r t. Mùa l nh (t tháng 11
th p, có khi xu ng t i 30C, th
khô. Mùa nóng (t tháng 4

i gió mùa v i hai mùa

n tháng 3 n m sau) nhi t

ng xuyên có các

xu ng

t gió mùa ông b c hanh,

n tháng 10 hàng n m) nhi t

cao, nhi u khi có

xã Vô Tranh t 2.000mm

n 2.100mm/n m.

m a l n và t p trung.

L

ng m a trung bình

T tháng 4

n tháng 10 hàng n m, m a nhi u, chi m trên 90% t ng l

m a c n m. Tháng 7 có l

ng m a l n nh t (bình quân t 410 mm

420mm/tháng) và có s ngày m a nhi u nh t (t 17 ngày

ng
n

n 18 ngày/tháng).


Xã Vô Tranh có m t
phân b t
n

ng

i

sông, su i bình quân 0,2km/km2, tr lu ng n
u

c cao,

các xã trong huy n, thu n l i cho phát tri n thu l i,

c cung c p cho s n xu t và sinh ho t c a dân c toàn huy n.

2.3.2.

c iêm dân sinh, kinh tê xa hôi

- Dân s : t ng dân s là 2.056 h , 8.155 nhân kh u g m 9 dân t c anh
em chung s ng, trong ó: ng

i Kinh chi m 54,2%, ng

i Tày chi m 21,1%,

ng

i Nùng chi m 4,5%, ng

i Sán Chay chi m 8,5%, ng

ng

i Sán Dìu 3,29%. Ngoài ra còn có các dân t c khác nh Thái, Hoa, H,

Mông.N m 2009 t l t ng dân s 1,02%. T c

i Dao 4,4%,

t ng dân s bình quân 2004

2008 là 0,98%, su t sinh thô bình quân m i n m t ng 0,16%, t l ch t
4,7 ...
- La o

ng: toàn xã có 1890 lao

kh u, ây là ngu n lao

ng chích thúc

ng chính chi m 41% t ng s nhân
y s n xu t và phát tri n kinh t

* iêu kiên kinh tê
- Tình hình s n xu t nông nghi p: Kinh t Thái Nguyên ang d n chuy n
sang công nghi p hóa, hi n

i hóa, t tr ng nông nghi p ang gi m d n. Vô

tranh là m t xã thu c huy n Phú L

ng, t nh Thái Ngyên thì nông nghi p

n

nay v n là n n kinh t c b n chi m kho ng 90% s h trên a bàn tham gia.

Trong nh ng n m g n ây vi c t ng c

ng công tác ch

o v chuy n

ic

c u gi ng cây tr ng v t nuôi, chuy n giao khoa h c k thu t áp d ng vào s n
xu t

c

y m nh do v y s n l

ng l

ng th c qua các n m ngày m t t ng.

Cây chè c ng là cây chi m m t ph n quan tr ng trong phát tri n kinh t là
cây m i nh n và mang l i ngu n thu nh p chính c a ng

i dân t i xã 100%

h dân tham gia vào s n xu t chè.
- Tình hình s n xu t Lâm nghi p: Lâm nghi p trên

a bàn xã Vô Tranh

cây m i nh n ch y u là cây Keo Tràm, t ng di n tích là 650,4ha. Trong ó

di n tích

n nay ã cho thu ho ch là 325,7 ha. S n l

ng hàng n m

c

t


150 - 200t n. Ngoài ra trong nh ng n m g n ay thì di n tích cây qu ,
xoan..

c tr ng v i di n tích ngày m t t ng.

* Tình hình v n hoa, xa hôi
-

i n: Toàn xã có 5 tr m bi n áp v i 23.5km

ng 0.4kv hi n

mb o

an toàn cung c p i n cho các h dân trong xã sinh ho t v i h th ng c t hoàn
toàn b ng bê tông
-

m b o an toàn.

ng giao thông: toàn xã có 80,4 km

ng giao thông trong ó

ng liên xã và liên thôn g m 44 tuy n dài 22km và

c bê tông hóa 10km

chi m 40%.
- Tr
và tr
Tr

ng h c: xã có 02 tr

ng Ti u h c là Tr

ng Ti u H c Vô Tranh 2

ng THCS n m

u là tr

t chu n qu c gai và 01

trung tâm c a xã.

- Tr m y t : xã có m t tr m y t
c các khu v c trong

b nh ban

ng

ng Ti u H c Vô Tranh 1

a bàn

ttrung tâm xã n i thu n tiên cho t t

n khám và ch a b nh. Công tác khám, ch a

u, ch m sóc s c kh e cho ng

i dân

2. 3.3. Nh ng thu n l i và khó kh n t

c th c hi n hi u qu .

i u ki n c b n trong ho t

ng

s d ng tài nguyên thu c
a) Thuân l i
-

iêu kiên t nhiên kha phu h p v i s phat triên va cac hoat ông khac

cua nghê thuôc . ia hinh ôi bat up v i chât ât phu h p v i nhiêu loai cây
thuôc phat triên dân ên s

a dang , phong phu vê chung loai , co nhiêu loai

cây quy hiêm rât kho tim.
- Khi hâu nhiêt

i gio mua

c tr ng cua khi hâu miên B c nong âm

m a nhiêu, thich h p cho cac loai cây nhiêt
- Ng

i d ân

i phat triên.

ây ch m chi chiu kho va co kinh nghiêm trong viêc lam

thuôc. Cung v i s phat triên cua khoa hoc va s tiên bô cua nên kinh tê va
trinh ô dân tri ngay cang

c cai thiên nên kha n ng tiêp thu cua ng

i d ân


cang cao va h n hêt viêc quan tâm ên s c khoe cua chinh ban thân minh

ngay cang

c ng

ph

ng ông va ph

v ân

c u tiên

i d ân

t lên hang âu . Tuy co s du nhâp cua y hoc

ng tây nh ng y hoc cô truyên cua ng

i dân Viêt Nam

b) Kho kh n
- LSNG có m t t m quan tr ng r t l n trong
dù v y nh ng ng

i s ng c a nhân dân. M c

i dân trong xã v n ch a nh n th c h t

c t m quan

tr ng ó và ch a bi t v n d ng nh ng LSNG có kh n ng làm d

c li u vào

ch a b nh. B ph n th y thu c và th y lang tuy có nh ng v i s l

ng khá ít

ch a áp ng

c nhu c u c a xã h i.

- Ngày nay v i s gia t ng dân s và ý th c c a ng
cao nên tình tr ng khai thác LSNG mà không chú tr ng

i dân ch a

c

n vi c b o t n nhân

r ng ã khi n cho ngu n tài nguyên ngày càng b suy ki t, vi c tìm ki m các
loài cây thu c ngày càng m t khó kh n, nh ng loài cây thu c quý ang

ng

trên b v c tuy t ch ng.
- Xã có di n tích r ng t
tr ng

ng

i ít ch y u là r ng tr ng m i và át

i núi tr c nên vi c duy trì và tìm ki m cây thu c ngày càng khó kh n

và có nh ng cây không còn n a. Ngoài ra cùng v i s phát tri n c a xã h i
nên vi c s d ng thu c tây ngày càng ph bi n v i nhi u s ti n l i và tác
d ng nhanh tróng ã làm cho s phát tri n c a thu c nam ch m l i và ít

c

ng d ng trong cu c s ng hàng ngày và làm cho th h tr hi n nay không
còn bi t èn nh ng giá tr c a nh ng cây thu c quý.


Ph n 3
IT
3.1.

it

NG, N I DUNG VÀ PH

NG PHÁP NGHIÊN C U

ng và ph m vi nghiên c u

ôi t

ng nghiên c u cua ê tai l a cac loai L SNG

San Diu s dung ê lam thuôc tai xa Vô Tranh huyên Phu L

c ng

i dân tôc

ng tinh Thai

Nguyên.
3.2.

a i m và th i gian ti n hành
-

a i m ti n hành: t i xã Vô Tranh huy n. Phú L

ng t nh. Thái

Nguyên
- Th i gian ti n hành t : t thang 1/2/2015 ên thang 25/5/2015
3.3. N i dung ngiên c u
-

i u tra thành ph n loài cây s d ng làm thu c.

- Mô t

c

c i m hình thái m t s loài LSNG

c s d ng làm

thu c.
- Nh ng thu n l i và khó kh n hi n t i c a ng

i Sán Dìu trong vi c s

d ng các loài LSNG làm thu c.
-

ng d ng tri th c b n a trong vi c s d ng các loài LSNG lam thu c.

-

xu t các gi i pháp nh m nâng cao công tác b o t n các loài LSNG

và các bài thu c c a
3.4. Ph

ng bào ng

i Sán Dìu.

ng pháp nghiên c u

3.4.1. Các ph

ng pháp ti n hành

3.4.1.1. Thu th p các thông tin, s li u có s n
a. K th a các tài li u c b n
K th a có ch n l c các tài li u v

i u ki n t nhiên, kinh t , v n hóa, xã

h i, cùng các tài li u có liên quan t i chuyên
n

c t i khu v c nghiên c u.
b. Ph

ng pháp chuyên gia

c a các tác gi trong và ngoài


Phân lo i th c v t

c giám

nh b i các chuyên gia v th c v t c a vi n

Sinh Thái Tài Nguyên sinh v t cùng các tr
3.4.1.2. Ph

ng

i h c trong T nh

ng pháp thu th p s li u

Li t kê t do: là k thu t th
tra cây thu c, li t kê t do c n

ng

c áp d ng trong nghiên c u, i u

c th c hi n qua 2 giai o n: Li t kê t do

(i); xác nh cây thu c (ii).
- Li t kê t do: Là vi c h i/ph ng v n m t t p h p ng
(NCCT),

i cung c p tin

ngh h cho bi t nh ng tên cây dùng làm thu c

- Ch n m u: NCCT
nh ng ng

c l a ch n theo ph

ng pháp có ch n l c, ch n

i có kinh nghi p và ki n th c v các loài thu c và thu c dân t c

Sán Dìu
- Ph ng v n: S d ng m t s câu h i duy nh t cho t t c các NCCT. Ví
d :

Xin anh/ch , ông/ bà hãy k tên t t c các cây có th

làm thu c mà anh/ch /ông/bà bi t ?
ngh NCCT li t kê
dân t c. i u này tránh

y

c s d ng

i u quan tr ng nh t khi ph ng v n là

tên các cây

c s d ng làm thu c b ng ti ng

c s nh m l n tên cây thu c gi a các ngôn ng ,

v n hóa khác nhau.
- X lý s li u: D li u i u tra có th x lý b ng tay hay các ph n m m
máy tính
- Xác

nh tên cây thu c: Sau khi x lý và lo i b tên

ta có trong tay m t danh m c tên cây

nhiên ây ch là danh m c b ng tên
ó, c n thi t ph i xác

a ph

ng s d ng làm thu c. Tuy

ng, ch a rõ thu c loài nào. Do

nh tên khoa h c c a các cây mang tên ó.

c vi c này c n ph i thu th p
thu c

c c ng

ng ngh a, chúng

c hình nh hay tiêu b n c a t t c các cây

c nêu trên danh m c, x lý và

pháp i u tra tuy n). Vi c xác

làm

nh tên ( ti n hành theo ph

ng

nh tên khoa h c c a các m u cây thu c d a

trên tên li t kê nói tên s góp ph n lo i b các tên

ng ngh a trong ph n li t


kê t do l n n a. Nh v y s loài cây thu c th c t có th nh h n s cây
th ng kê t do. C n chú ý m t tên a ph
th

ng có th ch nhi u loài khác nhau,

ng là các loài trong cùng m t chi.
i u tra theo tuy n và ng
ây l à p h

ng pháp th

i cung c p tin quan tr ng
ng

c áp d ng trong i u tra tài nguyên

th c v t. D a trên c s k t qu c a các b
cung c p tin quan tr ng và ti n hành xác

c li t kê t do, l a ch n ng

i

nh tên khoa h c và v trí phân lo i

th c v t làm thu c trên th c a.
NCCT quan tr ng là ng
th

ng là nh ng ng

i có am hi u v cây thu c trong khu v c,

i già, th y lang, ph n t nguy n cung c p tin. M c

tiêu i u tra là xác nh chính xác các loài cây ã
kê t do. Các b
- Xác

c li t kê t i các b

c li t

c th c hi n bao g m:
nh tuy n i u tra: tuy n i u tra có th xác

tr ng c a th m th c v t,

nh d a trên th c

a hình và phân b cây thu c trong khu v c.

m b o tính khách quan trong quá trình i u tra, tuy n i u tra nên i qua
các a hình và th m th c v t khác nhau
- Thu th p thông tin t th c a: Cách n gi n nh t là NCCT và i u
tra viên cùng i theo tuy n và ph ng v n i v i b t k cây nào g p trên
ng i. Cách thu th p thông tin khác, có h th ng h n, là NCCT và i u tra
viên d ng l i t i m i i m có s thay i v th m th c v t và ph ng v n i
v i t t c các loài cây s d ng làm thu c xu t hi n trong khu v c ó.
- X lý thông tin: Thông tin thu th p
c theo ph ng pháp này
th ng có tính ch t nh tính, bao g m: Danh m c loài ( tên a ph ng, tên
khoa h c, b ph n s d ng, công d ng ), c l ng t n s xu t hi n trong
tuy n i u tra.
3.4.1.3. Ph ng pháp nghiên c u th c v t h c
Thu m u
Các m u v t
c thu theo kinh nghi p s d ng c a ng i dân a
ph ng. Các m u tiêu b n t t ph i m b o có y
các b ph n c bi t là


cành, lá cùng v i hoa, qu ( i v i cây l n) hay c cây (cây th o nh hay
d ng x ). Các cây l n thu t 3 5 m u trên cùng cây; các cây th o nh và
d ng x thì t 3 5 cây s ng g n nhau.
Bên c nh ó các m u th c v t i n hình thì
mô ph ng cho giá tr s
d ng, chúng tôi thu th p các m u th c v t dân t c h c, các m u th c v t ch a
ng giá tr thi th c dân t c nh : b ph n s d ng, các b ph n có c i m
phân bi t b i tri th c dân t c, các s n ph m có ngu n g c t th c v t
Ghi chép thông tin
Các thông tin liên quan n các m u v t ph i

c ghi chép ngay t i hi n
tr ng. các thông tin v th c v t c n có nh : D ng s ng, c i m thân, cành,
lá, hoa, qu
trong ó c bi t l u ý n các c i m không th hi n
c
trên tiêu b n khô nh màu s c hoa, qu khi chín, mùi, v .Bên c nh ó, các
thông tin v th i gian, a i m thu m u, i u ki n t nhiên, sinh thái n i
s ng, m t , c ng nên
c ghi chép cùng.
Các thông tin v th c v t dân t c h c
c ghi chép thông qua tri th c
c a ng i cung c p thông tin. Có th ph ng v n tr c ti p hay quan sát cách
th c th c hi n các tri th c ó
thu th p thông tin. Các thông tin c n ghi là:
Tên dân t c c a cây, ý ngh a c a tên, m c ích s d ng, b ph n s d ng,
cách khai thác, b o qu n và cách s d ng khi ph i h p v i các cây khác,
ngu n g c thông tin
Ngoài ra do m u th c v t th ng không có y
các b ph n
quan
sát tr c ti p nên cán b i u tra ngh ng i cung c p tin mô t các b ph n
còn thi u tuy nhiên nh ng mô t này ch
nh h ng và tham kh o ch
không
c coi là mô t th c v t vì cách nhìn nh n, mô t c a ng i dân
không hoàn toàn trùng kh p v i các mô t c a ng i nghiên c u. Các thông
tin nghiên c u có th ghi vào phi u tra t i hi n tr ng ho c ghi l i s tay r i
m i ghi vào phi u.
X lý m u
Trong khi th c a, các m u v t

c thu th p và k p vào 2 t báo, ho c
c ch p nh l i.
nh tên


Vi c nh tên
c s d ng theo ph ng pháp hình thái so sánh. C s
xác nh là d a vào các c i m phân tích
c t m u v t, các thông tin ghi
chép ngoài th c a, t ó so sánh v i các khóa phân lo i ã có hay các b n
mô t , hình v .
L p danh m c
T các m u tiêu b n ã có tên, ti n hành l p danh m c th c v t, tên khoa
h c c a các loài
c ki m tra và ch nh lý theo b
Danh l c các loài th c
v t Vi t Nam . Trong b ng danh l c có các c t là: Stt, tên dân t c, tên ph
thông, tên khoa h c, h th c v t, cách ch bi n và s d ng.
3.4.1.4. N i nghi p
Sau khi thu th p y
thông tin, ti n hành t ng h p, phân tích s li u,
th ng kê t t c công d ng c a bài thu c, các cây thu c, lên danh m c th c v t
c s d ng làm thu c và vi t báo cáo.