Nguyên nhân Việt Nam mất nước cuối thế kỷ XIX (Khóa luận tốt nghiệp)

A. PH N M
1. Lý do ch n

U

tài

Vi t Nam cu i th k XIX ph
qu c. Tri

im tv

c b i ch

n, v

i di n cho giai c p phong ki n b y

gi , lãnh trách nhi m l ch s , chèo lái con thuy n dân t c. M i quy
x c a nó quy

nh và s

ng

nh v n m nh c a toàn th qu c gia dân t c Vi t Nam. Th c t , cu i

th k XIX, Vi t Nam tr thành thu

a c a Pháp, b t bu c ph i ch p nh n làm thân

ph n nô l cho ngo i bang.
Cu c chi

c mà th c dân Pháp ti

cu i th k

im

m i t m th

iv

k t

n 6/6/1884)

c ách th ng tr

thêm m t cu

c ta vào

i ph i ti n hành

i t n c a su t 12 n

1885

liên minh v i chính quy

c n n th ng tr c a mình. Tính g p l i thì

th c dân Pháp ph i ti

c ta trong vòng

Trong cu c chi n tranh này chính th c dân Pháp c
Nam là m t dân t

Vi t

ng, g n bó v i l ch s riêng th ch riêng c a mình và

thi t tha v i n
ngh l

a nh n r

cl pc

ph i th y r ng, dân t c Vi t Nam ph i có m t

ng l m m i có th

s c ch

d ng n

ng m t cu c chi

i Vi t ch có m t cách duy nh t là ch t

b o v t qu c c a h
V y nh ng nguyên nhân nào d

n Vi t Nam b m

c vào tay th c dân

Pháp?
X

c ta

nhà Nguy n trong tai h
di n, thi

c dân Pháp và trách nhi m c a

này có r t nhi u ý ki

r tc

c th o lu n thêm.

Bên c nh nh ng ý ki
gi n d

c

u tri

t c s h n thù

n, cho nhà Nguy
n xem xét th
m

i l p khác, nh ng ý ki

ng,

c ta. Thì l i có m t s quan

tình bênh v c nhà Nguy n, cho r ng vi c

c vào cu i th k XIX là m
c ta thoát kh i ch

u t i ph

hét,

i k t t i nhà Nguy n là k

ph i ch u trách nhi m hoàn toàn trong vi

m

c nhau, ho c phi n

u t t y u, th

phong ki n
1

l i th i.

m t tai h a c n thi


tài li u, k c tài li u giáo khoa, tuy ã trình bày

Ngoài hai ý ki
khá h th ng các s ki n l ch s
ki n l i v i nhau r i t

c các s
t lu n th t chính xác, rõ ràng, thuy t ph c, làm cho

cr

n v vi c m

Xu t phát t nh ng lý do trên chúng tô
nhân Vi t Nam m

c ta vào cu i th k XIX
nh ch n v

Nguyên

tài khóa lu n t t nghi p c a

c cu i th k

mình.
2. L ch s v
ch s tri u Nguy

tv

nóng b

c s quan tâm c a

gi i nghiên c u. Có r t nhi u công trình tìm hi u v nhà Nguy n
khác nhau v kinh t , chính tr
c a nhà Nguy n trong vi

, ngo
m

Trong cu n M t s v
m t s nguyên nhân d
chung và tri

m

c vào cu i th k XIX.
v l ch s

PGS.TS Nguy n Ng
c và nh n m nh r ng Tri u Nguy n nói

n vi c m

c nói riêng ph i ch u trách nhi m chính trong vi

Giáo trình l ch s Vi t Nam t p IV t
ã nêu lên m t s

m t

n 1918 c a Nguy n Ng

n v tình hình l ch s Vi t Nam gi a th k XIX n i b t lên

là s kh ng ho ng trên m

cc
cc

i s ng xã h i. Vi t Nam phong ki
n ph

.

L ch s Vi t Nam t

Trong cu
tình hình Vi

c a Tr

t

. Rõ ràng chính sách c a tri u Nguy
s c mòn, l c ki

tr

nhi u khía c nh

c cu

i b chia r sâu s

t dân t c ta vào th b t l i

a Pháp.
Ti n trình lich s Vi t Nam

Trong cu

a Nguy n Quang Ng c, tác gi ch

c nh ng thành t u h n ch n c a tri
c c a th c dân Pháp là th c hi n m

chi m th

t quán c a vi c b

ng, hoàn toàn không ph i vì m

ng, xâm

c s m nh khai hóa

.
Sáng 22-2-2017 t i Hà N
khoa h

ch c bu i thông tin

t s thành t u m i trong nghiên c u l ch s Vi t Na

Phan Huy Lê - ch t ch H i Khoa h c l ch s Vi t Nam
2

m tm ts

óng


góp l n lao c a chúa Nguy n và nhà Nguy n.
l n c a nhà Nguy

m

ngh cá

c l i hai t i

c vào tay quân Pháp và quá b o th , t ch i t t c

c c a nhi u nhà trí th c ti n b .

Trong tác ph m Vi t Nam s

c c a Tr n Tr ng Kim. Tác gi

nh ng thành t u th i Gia Long, Minh M
c suy y

giá cao
uT

s

Trong cu n L ch s Vi t Nam t th k
(ch biên) tác gi

n 1858 c

H u Quýnh

lên m t s nét tình hình c a nhà Nguy n v m t chính tr ,

kinh t , xã h i, ngo

th hi

c tình hình b t n c

c

n cu i th k XIX.
T

th

c

cu i th k XIX, quá trình th
Nam m

c.

n tình hình Vi t Nam

c ta và ch ra nguyên nhân Vi t
t công trình nào t p h p m

ki n khác chi u nhau v v
tài li

Vi t Nam m

c cu i th k XIX.

chúng tôi k th a và gi i quy t m c tiêu c

3. Ph

các ý
là ngu n

tài.

tài
ng nghiên c u
ng nghiên c u c

vào cu i th k

tài là các

n vi c m

c

.

3.2. Ph m vi nghiên c u
Nghiên c

c nguyên nhân khác quan, nguyên nhân ch quan.

Tình hình th gi i t th k XVI

n XIX, t p trung vào s phát tri n c a ch

b n,s phát tri n c a ch

qu c, s

qu c t

c

c c a ch

châu Á, châu Phi, châu M

Viêt Nam và

c t khi nhà Nguy n l
quy

n khi th c dân Pháp hoàn thành vi

4. M

c ta vào

1896.

tài

Làm rõ n i dung v nguyên nhân d

vào tay th
it

m chính

n vi c m

c ta vào cu i th k XIX

ph c v quá trình h c t p và d y h c l ch s Vi t Nam c n
nghiên c u l ch s Vi t Nam cu i th i kì c

c vai trò và trách nhi m c a nhà Nguy n trong vi c m
XIX.
3

i và kh ng

c vào cu i th k


u

5.

tài

n nghiên c u

nc
Lê

tài là d a t

ng H Chí Minh, ch

l ch s , v

m c a ch

ng l i c

-

ng C ng s n Vi t Nam v

c và pháp lu t.
u c th

-

u lý thuy t.

-

ch s

tài Nguyên nhân Vi t Nam m

Sau khi th c hi
tác gi hy v ng r

c cu i th k XIX,

tài này có nh

Th nh t v m t khoa h

i b i c nh l ch s th gi i và Vi t

c khi th c dân Pháp n

c a tri

th c hi n kháng chi n ch ng th c dân Pháp t
nhân Vi t Nam m

c vào tay th c dân Pháp cu i th k

trong vi c
c nguyên
i t ch không t t

y u tr thành t t y u.
Th hai v m t th c ti
Nam c

tài s b sung cho ngu

u v l ch s Vi t

i.

7. B c c
Ngoài các m c M

u, K t lu n, Tài li u tham kh o, Ph l c, thì n i dung

chính c a khóa lu n t t nghi p
B i c nh l ch s .
Nguyên nhân m

c ta vào cu i th k XIX.

4


B. N I DUNG
: B I C NH L CH S
1.1. Tình hình th gi i
1.1.1. S

i c a ch

n và ch

1.1.1.1. S phát tri n c a ch
B

th c dân
n

u vào các th k XI tr

châu Âu

i và phát tri n

ngày càng nhi u. S xu t hi n c a thành th là bi u hi n c
v i ch

il p

phong ki n. Cùng v i s phát tri n c a thành th , t ng l p bình dân giàu lên

nhanh chóng; s ho

ng nh n nh p c

tr ng trong vi c phát tri n c a xã h i
ph n phá v n n kinh t

. S kh i s c c a n n kinh t góp

óng kính c a l

at

u ki n cho n n kinh t hàng hóa

phát tri n.
Trong nông nghi p,
th a

ng nông ph m có

ic

.M

di n ra m nh m d

chuyên môn hóa c a th công nghi p

n h qu là th công nghi p d n d n tách kh i nông nghi p.

Hàng hóa s n xu

án bên ngoài ch không còn gò bó trong lãnh

a n a. S xâm nh p c a th
th c bóc l t c

a ch phong ki

a tô hi n v t và

iv

a tô ti n thay th cho

a tô lao d ch.

Vào th k XV
giai c

i hình

XVI nh ng cu c phát ki

n ngu

u, vàng b

i dào v i kh

u ki n quan tr

t r ng l n trên th gi i b bi n thành thu

Tây thì nh ng n n móng cho ch
Các cu c phát ki

c dân c

c

c hình thành .
p phát tri n, làm cho

v y ch trong m t

t s

c cho mình m t

. Ngu n c a c i kh ng l này tr thành ngu n v

u tiên

n nguyên th y.
Bên c nh v n tích

phát tri n c a n n kinh t

ngu n cung c p s
t

ac

khu v c này ngày càng tr nên ph n th

kh

t o
i vi c

a lý còn m

th i gian ng n nhi

c

ng l n

n nguyên th

hàng lo

các thành th

cho châu Âu , cho

i

c nhân công r m
m t th

n nào k c dù
5

n và quý
tr

tc a


nông dân khi n h ch còn s c lao

bán.

c khi cách m

n gi a th k XVII

p ru

(quý t

a các quý t c m i

i nông dân ra kh

bu c h ph

n bùng

i c a mình,

và khu công nghi

bán s

n. Th m c

ng làm thuê cho b n

l i khá trung th c khi dùng hình

c

[12; tr.13].
M t ngh buôn bán m i c

ki

hâu Âu xu t hi n sau các cu c phát

buôn bán nô l

n t châu phi sang châu M tr nên r t phát

tri n.
Nh quá trình tích l y

n nguyên th

c s n xu t m

c s n xu

t
n ch

p,

p và nông nghi p.
1.1.1.2. Các cu c cách m

n

c khi các cu c cách m
ti n hành nhi u cu

u tiên trên th gi i n ra, giai c

n

u tranh ch ng ách th ng tr c a giai c p phong ki
ng, phong trào c i cách tôn giáo và Chi n tranh nông dân

c. N

ng và phong trào c i các tôn giáo là hai
n ti

m

d

ra thì cu c chi n tranh nông dân

c chính là m t cu

trang nh m vào giai c p phong ki n, báo hi
g n li n v i các cu c cách m

ng phong ki n b

n

Hà Lan) là m t cu c cách

u tiên trên th gi i, m

th c là m t cu

u cho th i kì C

u tranh gi i phóng dân t c, l

phong ki n Tây Ban Nha, khai sinh m

i. Nó n

i hình

ách th ng tr c

u

u tiên trong l ch s nhân lo i.

ch nh ng v t c n c a ch
Nha, t

u,

n.

, cu c cách m ng c
m ng

ng cho các cu c cách

phong ki n chuyên ch ph

ng Tây Ban

u ki n cho CNTB phát tri n.
Sau m t th k t khi cách m ng Hà Lan bùng n thì vào th k XVII
ra m t cu c cách m

n th hai. Cu c cách m

khi quan h s n xu t TBCN m i phát tri n
m t s vùng

c

n Anh di n ra

Hà Lan, t i m t vài công qu c Italia và

Anh. Trong ph n còn l i c a châu Âu quan h s n xu t phong ki n v i

hình th c chuyên ch v n th ng tr . Cu c cách m
6

l

quan h s n


xu t phong ki n l i th i cùng v i n n th ng tr c a quý t c phong ki n và Giáo h i
Anh, xác l p ch

TBCN ti n b

s n xu t. Cu c cách m

ng cho s phát tri n c a các l

n Anh không ch

iv

ng

c Anh mà còn

có

ng sâu r

n c châu Âu nói riêng và th gi i nói chung. C.

xét r

Các cu c cách m ng 1648 và 1789 không ph i là cu c cách m ng Anh hay

cu c cách m

n

ng cu c cách m ng trong ph m vi châu Âu. Các cu c

cách m

ch

chính tr c a xã h i m i c

12; tr.39].

Kho ng g n m t th k sau th ng l i c a Cách m
i xã h i - chính tr l
s nm

châu M , d n t i s hình thành m t qu

c Chi

c l p c a các thu

th c ch t là m t cu c cách m
cu c Chi

t s ki n l ch s

tr c a th

a Anh

n. Tr

B c M mà

u c a nhân dân,

c l p c a các thu

l i.

n Anh, m t cu c bi n

a Anh t i B c M

c th ng

n. K t qu l n nh t là xóa b n n th ng
c l p hoàn toàn cho các bang, khai sinh m t qu c gia dân

t

u tiên

châu M . Tuy v hình th

c l p dân t

t cu c Chi n tranh giành

b n ch t là m t cu c cách m

n l n th nh t c a

c M . B l , cu c chi n tranh không nh ng gi i quy t nhi m gi i phóng dân t c,
mà nó còn gi i quy t nh ng nhi m v kinh t - xã h i c a m t cu c cách m ng dân
ch

n: Th tiêu n n th ng tr c a giai c p quý t

a ch Anh, xóa b s t n t i

c a nh ng hình th c bóc l t ti n phong ki n và nh ng y u t phong ki n trong nông
nghi p, m

ng cho s phát tri n c a n n kinh t TBCN. Cu c Chi n tranh giành

c l p c a nhân dân B c M
châu Âu, t

y phong trào cách m ng ch ng phong ki n

c h t là cu c cách m

ng th i nó còn c

c châu M

i ách th ng tr c a th c dân Tây Ban Nha và

B

c l p dân t c.
Vào cu i th k XVIII

c
ph

c Pháp n ra m t cu

n và các t ng l
ng

ng ch ng l i ch

châu Âu. Cu c cách m

,

chính dân ch cách m
m

u tranh l n nh t c a giai
phong ki n chuyên ch
nh cao là n n chuyên

c hi n nh ng nhi m v c a m t cu c cách

n và dân ch . Cu c cách m

n n quân ch

chuyên ch phong ki n cùng v i m i quan h và l thói th i nát c
tr

Pháp trong nhi u th k

ng th i nó còn tuyên b m t ch
7

ng th ng
chính tr xã h i


m i

u t ch c m i cùng v i các quy n t do dân ch

dâ

c gi i phóng kh

ru

phong ki n và thu c a nhà th , v

c gi i quy t th

dân ti

i nông

cho s hình thành m t t ng l p nông

o. Nh ng c n tr c
ng h i phong ki n m i h n ch c

ng dân t c th ng nh
phát tri n m nh m
quy

c hình thành, m

ng cho n n kinh t TBCN Pháp

ng th i nh ng t p quán riêng bi t c a các t nh, nh

a

c xóa b góp ph

Cách m ng 1789, v

t hiên trên b
s

ng c

i c a ch

n làm cho ch

Cách m

n Pháp m ra m t th
c c a ch

n

chính tr châu Âu.
phong ki n

phong ki n b lung lay

Pháp, và

kh p châu Âu.

i m i trong l ch nhân lo i, th

nh ng

c

y nhanh quán trình hình thành

dân t c Pháp, m t qu c gia dân t c hi

và

u b bãi b , th

i th ng l i

c tiên ti n châu Âu và châu M .

Sau khi bùng n cu c cách m

n

Pháp vào cu i th k XVIII, thì n a

th k sau, vào gi a th k XIX các phong trào cách m

n

châu Âu và B c

M n ra h t s c m nh m

c xác l p trên ph m vi toàn th gi i. Tiêu

bi

,

: Cách m

c

n n th ng tr ph

u tháng b y, thi t l p chính quy n c a giai c

vô s n. Cu

u tranh th ng nh

trình th ng nh
CNTB

ng cho s phát tri n c a

u tranh th ng nh t Italia thành công và Rô

c Ý.

ng nh

a

ng s c l nh gi i
n trong kho ng th i gian 1864

i v i s phát tri n c a CNTB

o phát tri n c a CNTB th gi i.

cu c n i chi

n

c ch n làm th

1861, cu c c i cách nông nô

phóng nông nô và nh ng c i cách mang tính ch

M t

c Nga
1865 di n ra m t

c cách m ng gi i phóng xã h i ti p theo cu c chi n giành

c l p. V b n ch t nó là cu c cách m
Giai c

871, quá

c lên hàng qu c gia tiên ti n trên th gi i. T

1870, cu

vào qu

n ch ng l i giai c p

c t gi a th k

c là ti n b l ch s , vì nó m

ng

n l n hai trong l ch s c

n công nghi p mi n B
tiêu di t ch

TBCN phát tri n

a vào l

nô l

mi n Nam d

cM .

1.1.1.3. S phát tri n c a ch

qu c
8

cM .

ng cách m ng c a qu n

ng cho công nghi p


Vào nh ng n
n

cu i c a th k XIX

u th k XX, n n kinh t c

châu Âu, M , Nh t B n ngày càng phát tri

c
ng th i các

cu c kh ng ho ng kinh t theo chu kì c ng di n ra. Quá trình t p trung s n xu
và các t ch

c quy n (t ch c

do c nh tranh d n d n

ng

n) xu t hi n. Trong các ngành kinh t , t

c thay th b i các t ch c l

khác nhau: Các-

i nhi u hình th c

t. S xu t hi n các t ch

c quy n, m t m t

c phát tri n l n trong t ch c qu n lí s n xu t t o nên m t kh
ph m hàng hóa ngày càng nhi u và có ch
d ng nh

p c nh tranh quy t li

i và thu ph

i th c nh

ch

c

ng s n

ng cao; m t khác là các xí nghi p s

tranh và s bóc l
hi

n

c quy n xu t

ng nh t, là tiêu chí s m

n sang

qu c.
Hình th
ch

c bi t c

n. H

m ts

n tài chính. Nó phát tri

n là

ng qu n tr ngân hàng và h

i lã

ng qu n tr xí nghi p do cùng

n ngân hàng có th tr thành thành viên c a h

qu n tr xí nghi p ho c ch t ch c a h
vào xí nghi p. Xu t kh

n

ng c a th i kì l

i hình th c m các xí

nghi p, xây d

ng lãi. Trong quá trình

xu t kh

Anh
tr

c l i nhu n nhi u

c, M , Nh t) vì có nhi u thu

luôn t o ra s

n hành

n, ho

ym

m r ng nó thêm.

nh

ành gi t thu

Sau khi phân tích m t cách khoa h c giai

m sau c a ch

c thu

a

n

t vô ch
a c a mình mà còn tìm cách

qu c tr không ch mu n chi m n t

t còn tr

b n, nêu lên b n ch t và

a

n. Trong th i kì ch

qu c không nh ng mu n duy trì h th ng thu

nh

thu

th ng gi

n t do c
th

o n. N u

n ch y u xu t kh u hàng hóa, thì th i kì

o n ch y u là chuy n v

tr thành v

ng

ng này tùy thu c vào s v n mà h

th i kì t do c
l

các t

av c

a t tay k khác.

n phát tri n m i c a ch
t cách ng n g n 5

qu c:

9


- S t p trung s n xu

tt im c

t ch c

o n có m t vai trò quy

-

n ngân hàng k t h p v

- Vi c xu t kh

nh trong sinh ho t kinh t .
n công nghi

ng qu

Các

n tài chính.

n tr

ng.

- S hình thành nh ng kh i liên
-

phát tri n cao, t o thành nh ng

c quy n chia nhau th gi i.

n l n nh

n th gi i.

qu c cu i th k XIX

u th k

m trên.

u ki n l ch s và kinh t c a mình mà m
n ch

qu c v i nh ng nét riêng bi

hinh thành các

rõ

t kh ng l v i nh ng t

qu c th

v i h th ng thu

a r ng l

qu c phong ki n

phi

quân s

M là s
Anh là
qu c

;
qu

c khác;

v i s c u k t quy n l i gi a hai giai c

Nh

m

n tài chính giàu s ;

v i nh ng món ti n cho vay xu t kh
s n

n sang giai

n và quý t c;

v i nh ng tàn tích c a ch

Nga và

phong ki n quân

12; tr.133].

1.1.2. S

a th c dân Pháp

Nhi u s

c ngoài cho r ng, s

c Pháp n sú

Nam gi a th k XIX là vì v

tôn giáo. Th c t

G

t cu n sách v Vi

Pháp do ít hi u l ch s cho r

là cái c tr c ti p. Chính
ng bào

ng:

c Pháp can thi p vào An Nam ch

nhà truy n giáo, ch tr thù nh

Vi t

i ngh

b o v các
iv

tô. S th t thì các nhà truy n giáo ch là lý do c a nh

o Gia

ng c a chúng ta

ch ng l

i y và

i y và gi

m

[16; tr.207].

i Pháp không ph

i châu Âu

truy n giáo và buôn bán v i các chúa Nguy n

u tiên có m t t i Vi t Nam. Vi c
trong và chúa Tr nh

ngoài ch y u là vai trò c
Vai trò c
c a cha A-l ch-

i Pháp m i hé m v i nh ng ho
-R t t

Vi t Nam bên c nh truy n

c a ti ng Qu c ng , v linh m
c ngoài c a Pari

ng không bi t m t m i

p ra h i truy n

óng vai trò quan tr ng trong vi c l p ra công

nc

i và truy n giáo này th c s
10


c s chú ý c a th c dân Pháp t
khác ra kh

ng th

t các th l c

c ta.

Liên minh Nguy n Ánh

ct

7

y thêm quá trình

c Vécxay ngày 28-11-1787 ký gi

i di n cho Nguy n

i di n cho vua Pháp Lu-i XVI, tuy không th c hi
c ch t Gia Long vào

ng c

c,

c Pháp và H

c ngoài

c a Pari.
Gia Long lên ngôi nh nh
v n, ch y u là các giáo

c Pháp nê
c H i truy n giáo

c c i h Vi t là Nguy
thành Hu hàng ch

dung t i 40 c

c ngoài c

ng và Vaniê t c Nguy

n,

kinh

y h c cho hoàng t và công chúa, d ch sách cho tri u

m moi bí m t c a qu c gia.
2, b Anh g t kh i

, th c dân Pháp càng t

Vi t Nam. Tiêu bi u là ý ki n c
mb o

n
ng,

Vi

c Pháp ph i

n Trung Hoa và Vi t Nam [4].

Cu c cách m

ch th hai

làm ch m l i quá trình

c c a th c dân Pháp.
Napôlênông III lên ngô
thu

a c a Lu-i

quy t t

i sù

o và kiên quy t

c bi t khi n ra chi n tranh gi a Anh và nhà Thanh thì
m Vi

uy th , k ho ch ch

ng qua nh ng ý ki

trình c

t trong h

i khi có
i Pháp

Xêxin, Phurisông, Giôrét và các nhân v t ngo

bi n

cu cxy,

Bu cbulông.
Tích c

l

giám m

2-

ranh . Tháng

Napôlênông III v v
Nh

òm ngó

bi

ng, h s

mc

cho thành l p y ban nghiên c u v

c chúng ta n u h
c Napôlênông III

Nam Kì [16; tr.208].

y, quá trình chu n b cho cu c chi
là lâu dài v i m

Nam k , có

t quán v vi

c c a th c dân Pháp
ng,
s m nh khai

hoàn toàn không ph i vì m
[16; tr.208].
11

c chi m th

ng,
nào c


1.2. Tình hình Vi t Nam
1.2.1. Tình hình kinh t
1.2.1.1. Nông nghi p
n th k XIX th c s là v a lúa c a Vi
-

i nông dân

ng b ng Nam b qu th c là món quà thiên nhiên

ban t ng cho m t x s nông nghi p. Ti c r
th

v

c gi i quy t.
V i s th ng th c a giai c

áp ru

ng hào

a ch thì ru

n

t công c a làng xã, khi n cho s dân m
thi

Hà l n mi

N u trong

phiêu tán, có l

B c

c thi u tr thành y u t kích thích xã h i r i lo n: nông
phiêu tán, m t b ph n tr thành gi

p. Gi

không ch

p và kh

u, mà còn khi n nông dân

không th yên
kém, d

u qu rõ nh t là m t chu i lu n qu n: nông nghi p sút

n n i lo n, n i lo n b t tri u

n

vì th

i nông dân và thu mà h ph

l i làm t

thu cao s l i quay tr

n nông nghi p.
iv

c l y g o làm n n s

t Nam, s n xu t nông nghi p b

i mâu thu n xã h i lên cao, xã h i b t n
v
nhà Nguy

nh
u hi

m báo c a chi n

i cai qu n qu c gia, ch c ch n tri

u này. Có l chính s th u hi

Nguy n tìm cách phát tri n nông nghi p, không ch nh m gi i quy

c, mà

, gi i quy t b t n xã h i.
T vi c l p s
ng c
ti

n nh

n, quân

ng t ng xã h
i kh

n ng n

a b

l ch thi p b ng nh ng n
i lo n. Vua T

c nh n th

ik

c món quà

t l c, v n m nh dân t c thì phó m c cho ngài.
Nông nghi p sa sút không cho phép ti u th công nghi p phát tri n. N n s n

xu t b t an thì th
hoang và l

p càng t i t

cho nh ng chính sách khai

c nh ng thành t u nh

12

n ch ng th m


V y là nông nghi p Vi t Nam th k XIX v n l c h u, lâm vào kh ng ho ng và

ng là nguyên nhân c a nhi u b t n xã h i: tri

i

n nông nghi p, còn nông dân thì ti p t c qu n chí phiêu tán, b
ru ng, n i d y.
T t c cho phép ta nh

nh r ng: nông nghi p tr thành s i dây trói ch t toàn

b n n kinh t , khô
kh

phát tri n c a n n kinh t

i cách.

p phát tri

i là ti

y u kém c a nó trong m
nay, l i không t

u ki

c (m m m
XVIII

ng th i h n ch

duy nh t cho c i

t nt

c i cách có th ti n hành: không có tài chính, không có
n ch

m xu t hi n

Vi t Nam vào th k XVII,

t phát t s phát tri n c a s n xu t nông nghi

hóa ngoài nông nghi

ng). V

i nhu c u hàng

nông nghi p nh c nh i, b ng

nh ng gi i pháp kh c ph c n m ngoài nông nghi
nghi p n
ph

i Hoa, thu c phi

y nông nghi

t và g o b

ng h m.

1.2.1.2. Công,

p

i tri u Gia Long, Minh M ng, tình hình
tri n.

i phát

vàng b c, trong s nh ng ch khai m , th p

thoáng có tên

i Vi t.

c quy

c v n ch ng

phát tri

ngành này, ch có m t s

ng c a nhà

c. N u nói v ch nhân trong

i Hoa m i có th l c mà thôi.

c khi Minh M ng chính th c tuyên b chính sách óng c a (b quan t a
c ng) t

i 3 c a bi n Sài Gòn, H i An, Qu ng Yên, m

30 thuy n buôn

c ngoài, ch y

ng Trung Qu

s c ép v chính tr , quân s c a

nT

c

, nhà vua không ch không ti p ch thuy n

buôn c a Anh, M , Hà Lan mà c
Pháp T

có

i Pháp. Ch khi Nam K

c dân

ng, Nh t B

không

c m i b t bu

ph

t c là ch y u.
Th k

ch ng

c coi là th k b n l xã h i Châu
c dân

, vi c m c a, khai phóng nh ng nhân t kinh t

ng duy nh
Nguy n, ngay

c áp l c c a

n

n kinh t

c m nh b o v
c vi

13

c l p. Nhà

[12; tr206].


1.2.2. Quân s
Nhà Nguy n coi tr ng vi c binh b . Nét m i trong ngh thu n quân s th i
Nguy n là b

u có s

t hành quân th

nh t là ch u

ng quân s

.M

i

nh ng cu c hành quân c a vua x Nam K gi ng k l v i

n xét r
nh

ng c

Nh t công hòa Pháp, gi ng k l v t ch

ng c a các nhà quân s Pháp cu i th k
i y u kém v luy n t p,

[12; tr206].
u và l c h u (súng

u

là ch y u cho b binh, c 50 lính m i m i có m t kh u súng). Vì t m m t h n
h

n th i T

c, các vua Nguy

mà không bi t r ng s

nhi u ti n sang châu Âu mua súng

c s n xu

i gian khi châu Âu

c cu c cách m ng v
1.2.3. Tình hình v chính tr , xã h i
1.2.3.1. Tình hình chính tr
Ti p t c v i nh ng thành t u c
và nhà Nguy

c Nguy n Ánh

tình tr

-

cho s khôi ph c n n th ng nh t, Nguy n Ánh và tri u Nguy
cu c th ng nh
n

c, m mang b cõi

chúa Nguy

n thành công

ng b ng sông C u Long
c lãnh th Vi t Nam v

n

n g n gi ng

Vi t Nam hi n nay t phía B c vào Cà Mau, t Tây Nguyên ra bi n, bao
g m c vùng bi

o ven b và hai qu

Nguy n có công r t l n trong vi

o Hoàng Sa nh hình m

và xác l p lãnh th - không gian sinh t n c

ng Sa. Nhà
c th ng nh t

c Vi t Nam.

quy c .

và
14


và

, ông bãi

15


thành
ành qu
,
nh xây

nguy.
T

máy th ng tr

ch là b

máy quan liêu, ngày càng b t l c và sâu m t mà thôi.

d

M t n n kinh t y u kém c ng v i m t ch

chính tr

,t ty us

n c nh s c cùng l c ki

c c i cách, s

kháng không

u nhà Nguy n l i ti p t c ph m sai l
n

o,

chi n tranh v

o

i

i ngo i thì ra s c ti n hành các cu c

c láng gi

i gì mà còn trút thêm gánh

n ng

ng, t o nên s h n thù và chia s gi a nhân dân
a các dân t
1.2.3.2. Tình hình xã h i
V i m t chính quy

n, th i nát ph

qu n là mâu thu n gi

ng

ng v i tri

quy t li t, làm bùng n

cu c kh

cu c kh

n ngày càng tr nên

nông dân t th

u cu c kh

y, h u

nT

n làm lung lay c n n chính tr . Có nhi u
i có các tri th c phong ki n danh ti

o trong nh

- 1856

Gia Lâm (Hà N i), Qu c Oai (

ho c gi i quý t c nhà Lê b
(1833- 1884).
1883

o

c bi t nhà Nguy n ph

nh t i 6 tháng; Có l nh n th

c a nhân dân, Nguy
c r ng tri

mi n núi Thanh Hóa

u r t v t v v i s n i d y c a Lê

1836) chi

cu c kh i ng

n Tây)

c thái

ng v vua k ti p ông th
có th khôn khéo l i d ng s phân tán c a

các phong trào nh l

y, song ch
16

c v trí


th c s trong dân. Thu

nt

bào không cam ch u kh nh c c a h
nh m tìm cách kh

ng
i u Nguy

nh v trí c a mình (bi n pháp c a k m nh, cái lí c a k m nh),

thì n

a nhân dân càng lên cao, mâu thu n gi a qu n chúng nhân dân và

tri

n càng sâu s c, tr m tr ng.
V

a toàn th qu c gia dân t c Vi

chính xu t phát t
tri

n này

t cách mù quáng, b t l

c lòng dân,

ng th i n y sinh tâm lí nghi ng nhân dân, không tin và g
i hay

ng i m i lo n i qu

ng s b nh hay th i ti

t kì m i lo nào khác: n u ph i ch n gi i quy t gi a xâm
t quy t ph

M

i, nhà Nguy n lo

ng qua l i kh

c kh

c.

m t s chán ghét c

tr

thù c a giai c p phong ki n ngày càng t i t
trên m i quan h

pt s

n ch tiêu c c trong m
thoát.

d ng l i
cs

r

y nhà Nguy n

c vào tình tr ng không l i

c bi t, sau kh

quy t li t c a ng

s t it

c s ch ng tr
(Nam kì là cái g c ph c qu c c a Gia Long). Nét g

vào b c tranh th m t i báo hi

c nh ng n

S b t mãn trong lòng xã h

p t i c a Vi t Nam.

i v i tri

n ngày càng dâng

c n i d y c a qu n chúng nhân dân ch ng l i tri
n ra trên kh

n

n phong ki n nhà Nguy n ch bi

m máu các cu c kh
cách nào th c s có hi u qu

mà không th

gi i quy t các v

u

t chính sách c i

v kinh t , chính tr , xã h i c a

c.
Th m nhu n n n giáo d c Kh ng h c, vua Nguy n th a hi u r ng nh ng b t
n, r i lo n xã h

i là do s cai tr c

Kh ng giáo, tri
tv

i tôn sùng
nh ng nguyên t c Nho h c, vì th h

tìm gi i pháp n m ngoài Nho h c truy n th ng: nó

ng

t ng xã h i phát huy l

y, tri

ch

c s th ng tr , th ng nh t và t p trung

có Kh ng giáo m i giúp nó

quy n l c, v l i Nho h

n th

i xu t thân t m t n

l a

i

i Vi t. Tron
i,

17


n ng tính

nh và hoài c . G p l i t t c nh ng y u t này, có th nh

ch n không th trông ch
ch

tri

c i cách c

nh ch c

, càng khó trông

m t ông vua Nho giáo.
n nhìn nh n khách quan r ng các vua Nguy n không h n mù t t v tình

hình bên ngoài.Vua Gia Long và Minh M

u có mong mu n phát tri n khoa h c

, B n thân T
Hán c

c ngoài. Quy

cr

c nh ng báo vi t b ng ti ng

nh c a h cu

u b quy

nh b i nhu c u th ng

nh t quy n l c và b o v dòng t c.
i Vi

ic an

c, không có thói quen

n th ng công nghi p, h càng không có thiên ch t công nghi
n xét r

i Vi t ch u kh ch u nh c gi

c. R t d hi u thôi: h
ngh h i hè gi

i s n xu t nông nghi p v i nh ng kì

n s n xu t. Tính

nh tính cách c

n

nh c a s n xu t nông nghi p quy

i nông nghi p

i và hay kì th v i cái m i,

th th c ra không h p v i nh ng c
ng t, d thích nghi v

t

ng ngoài lu ng [4].

i Âu Tây v

i Vi t v b ngoài. S can thi p c a h vào xã

h i V t Nam làm n y sinh ác c m
thành v i h

n là nh
ng th i t o nên nghi k c

i trung
o qu n chúng

nhân dân.
Tóm l

i Vi t không phù h p v i s n xu t công nghi p mu n t o nên thói

quen công nghi p ph i m t nhi
chóng làm gi m kh

t th k (ti

nhanh

u các c

ph n c m c

c ti

ng th i s

i Âu Tây thâm nh p, ti p c n v

i s n xu t

p.
Mu n c i cách, ch c ch
i không có c i cách! Tri
nghi p, tài chính qu
quá to l

i th n ph

n v n: không có v

im tv

ng

l i, phát tri n nông

s c gánh vác nh ng d án c
a ch ph thu c vào n n nông nghi
ti

lo) ch là m t món ti n nh

t

c vay. V
p xó khi mua m

18

cho

c (ho c v n t
l n.


ng T

Nguy

ngh vay ti n c

(l

Ông

i cách khác ch ng th nào tìm ra ngu n v n th c s cho nh ng k
ho ch c a mình. Chúng ta chia s nh n
di n v

nh c a GS Tsuboi trong cu

th

i
i cách không h

th o lu n nh ng v

c, do s th ng tr v kinh t c

b i vì không th làm b t c gì n

tv

i Hoa:

tiên quy t là s th ng tr

, s b t c v v n th c ra là k t qu có kh i nguyên t m m m ng
th ng tr

p c a Hoa Ki u: ngay t

ch t y u vì thi u ti n m

c, nh ng c i cách

còn thua nh ng c i cách c
n

ng

n n t ng kinh t rõ ràng v n ti p t

c và

s

Th

u, nh ng d

ng l ch s c

i Vi t.

ng c

c b n b v i vi c ch ng

gi c ngo i xâm khi nh ng d án c

t i nh ng bi n c c

t cô l p mình v i th

c,

ng ra.

Các nhà c

c nh ng bi n c xã h i ti m n trong

c i cách mà h

i k t c u xã h i, gây hoang mang trong m t b ph n

ng ch m t i l i ích m t b ph n xã h

c song không

c nh ng h u qu
th , th

c tình
ng ho ng ni m tin, m

t dân t c còn cao

c.

Sau n a, h s d a vào th l c nào, vào giai t
Th nh

i là m t l

s c m nh c
hai, l
th l

ti n hành c i cách?

ng ti n b , có ý th c dân t c và c i cách, nh n th y
ng h là b ph n trí th c ti p xúc v i Tây h c). Th

ng h u thu n này ph i có quy n l c th c t
i tr ng trong tri

tr thành m t
i. Ti c r ng, có l do không có

kinh nghi m, ho c do th c t không th tìm ra m t giai t
vào, nh ng nhà c

d a

ng th dài nhìn d án c

c ghi chép c n

th n và c t vào kho sách.

m cu i cùng t o nên tính b t kh thi c a nh ng c i cách
v
có kh

s thay th t ng l

(chúng ta bi t r ng

c ch p nh n, và cho tri

ch

u này giúp cho s canh tân
t c nh ng c

c l i quy n l i n

t

ra

ph n trí th c ch t y u
19


c a tri

ki n (tri

cai qu

t b ph n này). Nhân dân v n không có h
dân t c tìm th y h
c

ng c a mình

i trí th c s d

ng riêng, mà, ph i d a vào trí th c:

nh

ns

c b i nh ng quan ch c l y ra

i trí th c s

u kém

u kém c a dân t c trên bình di

ng.

c phong ki n Nho giáo mu n t n t i ph i ph thu c vào t ng l
v

ng v m

v

ng, v a th c hi n qu n lí. Nguy

c

c ngoài r i v

thi t ph

t

ys c n

ng c a nh

v

ng T

h

o

th ng trí th c Nho giáo còn là b ph n trung gian c t y u nh t gi a

tri

ng th

giá tr

i cách b

y lùi.
Nh t B

i cách, t

p th i thoát ra

kh i s ph n nô l . M t s h c gi cho r
do s b o th c a giai c p phong ki
t ty um

i b b qua, khi

i Nam t ch không

n ch t t y u m

u hai

ng h p này, khái quát nh ng ti

mc

ng

tình v i nh

Nh t B

a hình b c t xén, nông ngh êp g p

m trong t m
không quá b trì tr

ng c

i cách xa nên

ng b

ng th

i ti p xúc r ng
ng, h

B n, b t Nh t ph i

cb

B n không ph i là m t th

ng h p d

N

ng và m c a

n Nh t
.

t
u

i n, nh

nghiêm tr ng s thông

y, Nh t B n không thu hút s chú ý c

n, nh th , khi

c i cách, Nh t B n không g p ph i s can thi p m nh t

a, b ph n

trí th c Samurai do không còn ph i c ng hi n cho chi

n

nh ng tri th c bên ngoài, ti

im

u óc l c

ng này r t quan tr ng cho c i cách b i v th c a Samurai trong xã h i là r t cao.
i Nh t B n v n có truy n th ng c n cù ch u khó, tính k lu t cao, d

vào th

i công nghi p. N a sau th k XIX, ch

chính sách gây b t bình v p ph i làn sóng ph
20

Sho-gun

Nh t B n v i nh ng

i dâng cao trên toàn b bình di n


dân t c. Minh Tr

i bi u cho l

ng ti n b và nguy n v

quy n và thi hành c i cách. Nh ng chính sách c
ch t tay mình cho c

c nhìn nh

ch t chân

.

T t c nh ng ti

thành công.

m

tB

i v i Vi t Nam, trái l i

i c i cách và c i cách
ng ti

m cho c i

cách.
ng h p c a Thái Lan, v i ti
giành

n xu t g o và g , l i có s tranh

ng c a c Anh và Pháp, h có th l i d ng mâu thu n gi

qu

ng th

vùng thu

y s n xu

xu t kh u, t

a c a Thái Lan l

t tr

i. H

tri

ng kinh t . Hai

ng cho Anh và Pháp nh

ng Ph

không có ngay m t h th ng trí th c ch u
c n a thu

u ki

khi t o nên quan h s n xu t m i, tri

y. N u ph i c i cách, Vi t
kinh t

ng Nho giáo, tìm m i cách kh

ut
c a m t tri u

nh quy n l c?

Nhìn nh n m t cách chung nh t, Vi
cách thành công. T

a,

n Nh t B

phân x quy n l c c a mình li u có th trông ch

u ki

tB

c i

c.

in

)

Thiên Chúa giáo du nh p vào Vi t Nam t
thu n túy c

là v
chính tr -xã h i r t nh y c m

qua các th i k l ch s có ch

chính tr

c a Thiên Chúa giáo cùng nh ng nghi th

nguyên nhân d

c tôn và tính kiêu hãnh
cv

th ng và s l m d ng chính tr c a các th l

Nam,

a béo b , l i

a.

Nam s c i cách th nào? D a vào giai t ng nào? D

1.2.4.

ng c a

ng c a Tây h c, Thái Lan th c t là

Vi t Nam hoàn toàn không có nh

in

il ys

i Th a không ki m ch h

n m t cách quá m c. Tuy nhiên, vì là m t thu

m

ng

n

i v i Thiên Chúa giáo là

i v i Thiên Chúa giáo c a nhà c m quy n Vi t
u Nguy n.

Trong các
Thiên Chúa giáo

21


Thiên Chúa giáo

Thiên Chúa giáo

Thiên Chúa
giáo

trong

22


c

(March

23


Thiên
Chúa giáo

và 420. 000 giáo dân .

24


-3-1843.
-1-

Gia-

Chính sách

Thiên Chúa giáo
hà vua xem Thiên Chúa giáo

không

Thiên Chúa giáo
25