Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế (Luận án tiến sĩ)

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN VĂN SANG

BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA
TRUYỀN THỐNG XỨ NGHỆ TRONG THỜI KỲ
ĐỔI MỚI, HỘI NHẬP QUỐC TẾ

Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 9229001
LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Hà Nội - 2018


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU
Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ
LUẬN VỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA
TRUYỀN THỐNG XỨ NGHỆ TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI, HỘI NHẬP
QUỐC TẾ
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu

Trang
1
7
7

1.2. Cơ sở lý luận về bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ
Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế

29

Chương 2. CƠ SỞ HÌNH THÀNH GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN
THỐNG XỨ NGHỆ VÀ CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG
XỨ NGHỆ

45

2.1. Cơ sở hình thành các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ
2.2. Các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ được bảo tồn và phát huy trong
thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế
2.3. Vai trò và tính đặc thù của việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa
truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế
Chương 3. THỰC TRẠNG BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ
VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG XỨ NGHỆ TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI,
HỘI NHẬP QUỐC TẾ

45

3.1. Thực trạng bảo tồn, phát huy giá trị yêu nước
3.2. Thực trạng bảo tồn, phát huy giá trị cần kiệm, chịu khó
3.3. Thực trạng bảo tồn, phát huy giá trị hiếu học
3.4. Thực trạng bảo tồn, phát huy giá trị khảng khái và bộc trực
3.5. Thực trạng bảo tồn, phát huy giá trị ý chí, nghị lực bền bỉ và quyết liệt trong
hành động
3.6. Một số nguyên nhân của những thành tựu, cũng như hạn chế trong bảo tồn
và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ thời kỳ đổi mới, hội

nhập quốc tế

90
98
102
108

Chương 4. QUAN ĐIỂM, GIẢI PHÁP CƠ BẢN ĐỂ BẢO TỒN VÀ
PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG XỨ NGHỆ
TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI, HỘI NHẬP QUỐC TẾ
4.1. Quan điểm cơ bản để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống
xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế
4.2. Giải pháp cơ bản để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ
Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế
KẾT LUẬN

61
83

90

112
115

122
122
133

151

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ

153
160


1

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong bối cảnh hiện nay, những ảnh hưởng của kinh tế thị trường và hội nhập
quốc tế đã, đang tác động mạnh mẽ đến văn hóa truyền thống của tất cả các dân
tộc trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Tình trạng dễ nhận thấy trong xã hội hiện
đại nói chung là sự phai nhạt của các giá trị văn hóa truyền thống, ngày càng có
nhiều biểu hiện của sự vô cảm, lạnh lùng. Vậy nên, vấn đề bảo tồn và phát huy các
giá trị văn hóa truyền thống luôn là một vấn đề nóng của các nước, nhất là các
nước đang phát triển. Ngay cả Tổ chức khoa học giáo dục và văn hóa của Liên
hiệp quốc (UNESCO) cũng đã có rất nhiều công ước, các nghiên cứu để tìm ra
những phương cách tốt nhất cho các nước thành viên.
Ở Việt Nam, có thể nói từ Đề cương văn hóa của Đảng năm 1943 đã đặt ra vấn
đề này khi đưa ra phương châm: “Dân tộc, khoa học và đại chúng”. Trong quá
trình lãnh đạo cách mạng, Đảng Cộng sản Việt Nam cũng đã ngày càng quan tâm
nhiều hơn đến việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đặc biệt
là từ khi đất nước bước vào giai đoạn đổi mới, hội nhập quốc tế. Đổi mới, hội
nhập là tất yếu để đón lấy các giá trị văn hóa, các thành tựu văn minh của nhân
loại, nhưng điều có ý nghĩa và thực sự thành công là chúng ta phát triển được kinh
tế nhưng đồng thời bảo tồn, phát huy được các giá trị tinh hoa của văn hóa dân
tộc. Bởi vậy, làm thế nào để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống,

để nó thực sự đóng góp vào sự phát triển kinh tế, xã hội của đất nước, để nó là
động lực cho sự phát triển hiện nay? Đó là câu hỏi luôn thường trực đối với các
nhà lý luận cũng như những người làm thực tiễn của nước ta hiện nay.
Từ phương diện triết học, các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng, việc bảo tồn và phát
huy các giá trị văn hóa truyền thống được xem xét ở các cấp độ quốc gia và từng
vùng văn hóa hay cộng đồng cụ thể. Trên cơ sở những nguyên tắc chung, việc bảo


2

tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống yêu cầu phải tôn trọng các đặc
điểm riêng, đặc thù ở những cấp độ khác nhau và đảm bảo “tính thống nhất trong
đa dạng”. Bởi vậy, đặt vấn đề nghiên cứu việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn
hóa truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế từ góc tiếp cận
triết học là góp thêm một nghiên cứu cụ thể một địa phương để đóng góp vào việc
nghiên cứu chung của cả nước.
Xứ Nghệ là một dải đất thân yêu của Tổ quốc Việt Nam với nhiều dấu ấn lịch
sử, đây đồng thời cũng là một tiểu vùng văn hóa lâu đời, đặc sắc trong nền văn
hóa Việt Nam với sức sống mãnh liệt. Những giá trị văn hóa, những đức tính tốt
đẹp của con người Việt Nam cũng là những giá trị và đức tính tốt đẹp của con
người xứ Nghệ. Song do có đặc điểm riêng về điều kiện lịch sử, điều kiện địa lý,
điều kiện kinh tế - xã hội nên xứ Nghệ cũng có những nét riêng về giá trị văn hóa,
về tính cách con người. Trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế, khi quê hương
cùng đất nước hướng đến mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn
minh với quyết tâm cao nhất thì việc học tập, nghiên cứu truyền thống lịch sử và
các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ là rất cần thiết, tăng thêm sức mạnh cho
công cuộc xây dựng và phát triển kinh tế, xã hội. Từ tiếng nói của lịch sử hào
hùng, của truyền thống tốt đẹp mà mỗi người dân ngày càng ý thức được đầy đủ
trách nhiệm của mình, tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng, vững vàng bước tới
tương lai, phát triển cùng thời đại.

Lẽ tất nhiên là bất kỳ quốc gia, dân tộc hay cộng đồng dân cư nào cũng có
những giá trị văn hóa truyền thống của mình. Trong xu thế vận động không ngừng
của tự nhiên và xã hội, mọi giá trị đều mang tính hai mặt và ngay cả những giá trị
được xem là có ý nghĩa tích cực, thúc đẩy sự phát triển cũng luôn mang tính tương
đối. Cho nên, đối với những giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ, nay đứng trước
bối cảnh đổi mới, hội nhập quốc tế cũng cần được nghiên cứu, “gạn đục, khơi


3

trong” để chọn lấy, phát huy thành nhân tố thúc đẩy sự phát triển, thành chỗ dựa
của con người xứ Nghệ trên hành trình đi tới tương lai. Do đó, bảo tồn và phát huy
các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế
là khách quan và cần thiết, đồng thời cũng tạo nền tảng để xác lập mối quan hệ
biện chứng giữa các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ với các giá trị văn hóa
truyền thống của những cộng đồng dân cư khác. Việc bảo tồn và phát huy những
giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ cũng là nâng những giá trị ấy lên một tầm
cao mới.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, Đảng bộ, chính quyền và
nhân dân xứ Nghệ đã có nhiều chủ trương, chính sách xây dựng, phát triển văn
hóa, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc
và xây dựng lối sống, đạo đức, nhân cách con người mới, đáp ứng yêu cầu của quá
trình đổi mới, hội nhập quốc tế. Tuy đã đạt được những thành tựu nhất định,
nhưng cần nhìn nhận một thực tế khách quan rằng, đây là cả một quá trình lâu dài
và vẫn còn nhiều mục tiêu chưa đạt được. Do vậy, công tác tổng kết thực tiễn,
nghiên cứu khái quát lý luận về bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống xứ Nghệ để quay trở lại phục vụ hiệu quả quá trình thực tiễn tiếp tục được
đặt ra cấp thiết.
Về mặt lý luận, vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ
Nghệ đã có nhiều. Tuy nhiên, đa số mới chỉ dừng lại cụ thể ở một số giá trị và tiếp

cận ở góc nhìn văn hóa học, quản lý văn hóa. Trên thực tế, việc tiếp cận vấn đề từ
phương diện triết học, xác định vững chắc cơ sở hình thành và làm rõ các giá trị
văn hóa truyền thống, sau đó khái quát thực trạng và đề xuất các quan điểm, giải
pháp trên cơ sở các nguyên lý và phạm trù của triết học để bảo tồn, phát huy các
giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế chưa
được đề cập đến. Vì vậy, đề tài: “Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá truyền


4

thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế” có ý nghĩa cả về lý luận
lẫn thực tiễn, là trường hợp nghiên cứu cụ thể một vùng văn hóa để đóng góp vào
việc nghiên cứu chung của cả nước, được kỳ vọng có đóng góp về mặt khoa học
để hình thành nhân cách, lối sống, góp phần đào tạo nguồn nhân lực xứ Nghệ có
chất lượng cao, phù hợp quá trình phát triển kinh tế - xã hội trong thời kỳ đổi mới,
hội nhập quốc tế.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
a. Mục đích
Trên cơ sở phân tích thực trạng bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống xứ Nghệ hiện nay, luận án đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm bảo tồn và
phát huy có hiệu quả các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi
mới, hội nhập quốc tế.
b. Nhiệm vụ
- Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến luận án và làm rõ cơ sở lý
luận về bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ
đổi mới, hội nhập quốc tế;
- Làm rõ cơ sở hình thành và chỉ ra các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ
được bảo tồn, phát huy trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế . Phân tích tính đặc
thù, cũng như vai trò của bảo tồn, phát huy giá các trị văn hóa truyền thống xứ
Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế;

- Phân tích, đánh giá thực trạng bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống xứ Nghệ hiện nay, đề xuất những quan điểm và giải pháp khoa học mang
tính chất khuyến nghị cho việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống
xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế.


5

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
a. Đối tượng
Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình bảo tồn, phát huy các giá trị văn
hóa tinh thần truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế.
b. Phạm vi nghiên cứu
- Nghiên cứu về bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tinh thần truyền thống
xứ Nghệ trong thời kỳ hiện nay;
- Nghiên cứu các giá trị văn hóa tinh thần truyền thống trong phạm vi tiểu
vùng văn hóa xứ Nghệ (gồm Nghệ An và Hà Tĩnh).
4. Cơ sở và phương pháp nghiên cứu của luận án
a. Cơ sở phương pháp luận
Luận án được thực hiện trên cơ sở các quan điểm, các nguyên tắc chỉ đạo của
chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, của Đảng Cộng sản Việt Nam liên
quan đến bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
b. Phương pháp nghiên cứu
- Phù hợp với phương pháp luận biện chứng duy vật, luận án sử dụng các
phương pháp logic - lịch sử, quy nạp - diễn dịch, tổng hợp - phân tích, so sánh,…
để thực hiện mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.
- Luận án có sử dụng các số liệu, thông tin của các công trình nghiên cứu và
các báo cáo chuyên môn của các cá nhân, các tổ chức kinh tế - xã hội.
5. Đóng góp khoa học của luận án
Từ góc độ triết học, luận án làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn, từ đó khái quát

các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ. Đánh giá thực trạng, đề xuất và khuyến


6

nghị áp dụng những giải pháp khoa học nhằm nâng cao hiệu quả việc bảo tồn và phát
huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
- Về mặt lý luận, luận án góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận liên quan
đến bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ. Những quan
điểm, giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị đó được luận án nghiên cứu, xây
dựng nghiêm túc, có căn cứ, nên có thể xem xét để áp dụng trong thực tiễn.
- Về mặt thực tiễn: Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho các tổ chức,
đoàn thể, cá nhân nghiên cứu về con người, văn hóa và các giá trị văn hóa truyền
thống xứ Nghệ. Luận án là tài liệu bổ ích phục vụ nghiên cứu, giảng dạy về triết
học, đặc biệt là trên địa bàn xứ Nghệ; nghiên cứu về truyền thống, về các lĩnh vực
có liên quan đến bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu và phần tài liệu tham khảo. Luận án có 4 chương, 13 tiết.


7

Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN
VỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG
XỨ NGHỆ TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI, HỘI NHẬP QUỐC TẾ
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Trên thế giới, liên quan đến bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống từ lâu đã có nhiều công trình đạt được những thành tựu lớn, đặc biệt là ở
một số quốc gia như Liên Xô trước đây, ở Trung Quốc, ở các nước phương Tây và

các công ước cũng như các nghiên cứu của UNESCO. Nhìn chung, những nghiên
cứu này đã bàn rất nhiều đến vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống, đã khẳng định vai trò không thể thiếu của văn hóa truyền thống trong quá
trình phát triển, đã đưa ra những quan điểm cảnh báo sự suy thoái trong chiến lược
xây dựng và phát triển nền văn hóa của mỗi quốc gia nếu phủ định sạch trơn mọi
giá trị truyền thống. Ở Việt Nam, trong các nghiên cứu liên quan đến bảo tồn và
phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, các nhà khoa học đã kế thừa một cách
biện chứng, hiệu quả các thành tựu đạt được của các công trình nghiên cứu nói
trên. Cho nên, trong khuôn khổ luận án này, chúng tôi chỉ đề cập đến những công
trình nghiên cứu trong nước theo các hướng sau.
1.1.1. Những nghiên cứu về văn hóa, giá trị văn hóa truyền thống
Ở Việt Nam, các nhà khoa học đã sớm quan tâm nghiên cứu về văn hóa dân
tộc và các giá trị văn hóa tinh thần truyền thống, để làm cơ sở xây dựng đời sống
văn hóa và con người Việt Nam trong sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa. Có
thể kể đến những nghiên cứu tiêu biểu như:
Việt Nam văn hoá sử cương của Đào Duy Anh in từ năm 1938 (Nxb Văn hoá
Thông tin tái bản năm 2002), là một trong những nghiên cứu sớm nhất. Trên quan
niệm súc tích “văn hóa là sinh hoạt”, Đào Duy Anh đã bao quát tất cả các mảng
sinh hoạt kinh tế, sinh hoạt chính trị - xã hội, và sinh hoạt trí thức, do đó đã tóm


8

tắt, phác họa được ở chừng mực nào đó lược sử văn hóa của người Việt như một
dân tộc, một văn hóa. Ông còn chỉ ra cả những biến đổi của văn hóa Việt Nam ở
thời đoạn Âu hóa, với sự rạn vỡ, biến đổi của những giá trị cũ và sự lên ngôi của
những giá trị mới. Với trình độ học vấn uyên bác và nguồn tài liệu phong phú,
Đào Duy Anh đã dày công nghiên cứu, sắp xếp, hệ thống và có những bình luận
xác đáng với mong muốn giúp ích cho đời, cho những ai muốn “ôn lại cái vốn văn
hóa nước nhà”. Trong công trình này, tác giả đã đưa ra một nhận định, chỉ ra vấn

đề cốt lõi cần giải quyết: “Cái bi kịch hiện thời của dân tộc ta là sự xung đột của
những giá trị cổ truyền của văn hóa cũ ấy với những điều mới lạ của văn hóa Tây
phương. Cuộc xung đột sẽ giải quyết thế nào, đó là một vấn đề quan hệ đến cuộc
sinh tử tồn vong của dân tộc ta vậy. Nhưng muốn giải quyết thì phải nhận rõ chân
tướng của bi kịch ấy, tức một mặt phải xét lại cho biết nội dung của văn hóa xưa là
thế nào, một mặt phải nghiên cứu cho biết chân giá trị của văn hóa mới” [1,9].
Đây là một nghiên cứu ở phạm vi một dân tộc – quốc gia, từ đây, khi nghiên cứu
bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của một địa phương, chúng tôi cần thiết
phải thống nhất các khái niệm công cụ như: văn hóa, giá trị văn hóa truyền thống;
hình dung đến những mâu thuẫn và làm rõ những yêu cầu đặt ra của công cuộc đổi
mới, hội nhập quốc tế đối với sự nghiệp bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa tinh
thần truyền thống của đất nước nói chung, của một vùng văn hóa nói riêng.
Trong những năm 60 và 70 của thế kỷ XX, có một số nghiên cứu nổi bật đã
tiếp tục làm rõ nền tảng lý luận và định hướng về phương pháp nghiên cứu về văn
hóa, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong sự phát triển quốc
gia, dân tộc. Đó là những công trình của các tác giả như: Nguyễn Hồng Phong,
Tìm hiểu tính cách dân tộc (Nxb Khoa học, Hà Nội, 1963); Vũ Khiêu (Chủ biên),
Đạo Đức mới (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1974); Tương Lai, Chủ động và tích
cực xây dựng đạo đức mới (Nxb Sự thật, Hà Nội, 1983).


9

Cuốn Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam (Trần Văn Giàu (Chủ
biên), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1980), là một trong những công trình nghiên
cứu tâm huyết của Trần Văn Giàu, được tác giả thực hiện vào thời điểm mà chưa có
một nghiên cứu mang tính hệ thống về chủ đề giá trị tinh thần truyền thống của dân
tộc. Với những suy tư và những tình cảm sâu sắc nhất, tác giả đã đưa ra những kiến
giải về các giá trị truyền thống đặc thù của dân tộc Việt Nam. Công trình gồm 11
chương, sau khi khái quát cơ bản về các khái niệm giá trị tinh thần truyền thống của

dân tộc, ảnh hưởng của lịch sử đối với việc phát triển các giá trị truyền thống, tác
giả tập trung phân tích 7 đức tính tốt đẹp của dân tộc Việt Nam bao gồm: yêu nước,
cần cù, anh hùng, sáng tạo, lạc quan, thương người, vì nghĩa. Các phạm trù được
trình bày một cách có hệ thống và khoa học với ý nghĩa giống như một “bảng giá trị
tinh thần” của người Việt. Theo tác giả, những giá trị ấy đã định hình với những nét
cơ bản ngay từ thời Văn Lang, được phát triển độc lập, không bị đồng hóa do những
ảnh hưởng từ bên ngoài, trong đó yêu nước là giá trị đầu tiên và quan trọng nhất, là
thước đo tiêu chuẩn cho mọi thước đo trong cuộc sống của con người. Cuối cùng,
tác giả nói về Chủ tịch Hồ Chí Minh, con người kết tinh mọi giá trị cao đẹp của dân
tộc và nhân loại. Với nghiên cứu này, chúng tôi có thể làm rõ hơn hệ thống các khái
niệm trong nghiên cứu của mình. Đặc biệt, khi tham khảo các giá trị, đức tính tốt
đẹp của con người Việt Nam, nghiên cứu của chúng tôi luôn xem đó là những “cái
chung”, để từ đó hướng tư duy của mình để làm rõ những “cái riêng” là các giá trị
văn hóa truyền thống của con người xứ Nghệ với những nét riêng, những con người
và những dấu ấn cụ thể, chúng tôi cũng khẳng định những giá trị này đã định hình
từ rất sớm và được khẳng định trong suốt chiều dài lịch sử của vùng đất và con
người xứ Nghệ.
Ở một khía cạnh khác, có một số công trình đã đề cập đến sự biến đổi giá trị
trong quá trình chuyển đổi của Việt Nam. Đáng chú ý có Sự chuyển đổi các giá trị


10

trong văn hóa Việt Nam (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1993) của Đỗ Huy và
Trường Lưu. Ở đây, các tác giả đã nghiên cứu khái quát về chuẩn giá trị văn hóa
truyền thống và hiện đại, làm rõ những kiểu dạng văn hóa truyền thống, cơ cấu giá
trị của nền văn hóa truyền thống và sự vận động, sự hiện diện của các giá trị văn
hóa truyền thống trong nền văn hóa mới; phân tích các phản giá trị và sự gia tăng
lối sống thực dụng, nêu bật sự thay đổi của các chuẩn giá trị và chính sách văn hóa
của chúng ta; làm rõ nhân tố con người và những giá trị văn hóa mới. Cuối cùng,

tác giả vạch ra hướng phát triển của văn hóa Việt Nam. Cuốn sách gồm bảy
chương thực sự là một công trình khoa học có ý nghĩa cả về mặt lý luận lẫn thực
tiễn cho các nghiên cứu sau này, nhất là các nghiên cứu về bảo tồn và phát huy các
giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh mới ở những phạm vi nghiên cứu khác
nhau. Từ đây, khi nghiên cứu các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ, chúng tôi
cũng nhấn mạnh rằng, con người xứ Nghệ cũng có các giá trị văn hóa của mình,
nhưng các giá trị đó không phải là những giá trị “nhất thành bất biến”, nó không
phải “luôn tốt đẹp” mà chứa đựng cả những “phản giá trị” trước sự biến chuyển
của xã hội – con người trong giai đoạn hiện nay.
Trong thập niên 90, ở các trường đại học, cao đẳng đưa vào giảng dạy chính
thức môn Cơ sở văn hóa Việt Nam. Theo đó, Cơ sở văn hóa Việt Nam của tác giả
Trần Ngọc Thêm (1997) được thẩm định làm giáo trình môn học. Cũng trong năm
1997, tác giả Trần Quốc Vượng (chủ biên) xuất bản Cơ sở văn hoá Việt Nam và
năm 2002, có thêm Cơ sở văn hoá Việt Nam do Chu Xuân Diên biên soạn. Về cơ
bản, đây là những công trình bổ ích cho những ai quan tâm đến lĩnh vực văn hóa,
cung cấp những tri thức cơ bản cần thiết cho việc hiểu một nền văn hóa, giúp người
đọc nắm được các đặc trưng cơ bản cùng các quy luật hình thành và phát triển của
văn hóa Việt Nam. Tiếp cận các công trình này là tất yếu và cần thiết, tạo cơ sở và


11

nền tảng vững chắc cho việc nghiên cứu về bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa
truyền thống trong quá trình phát triển ở các phạm vi khác nhau.
Đất nước đổi mới, từng bước đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, công
nhận và hoàn thiện phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ
nghĩa, chủ động hội nhập quốc tế sâu rộng, toàn diện. Trong bước chuyển mình để
hướng đến sự phát triển bền vững, việc xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, đậm
đà bản sắc được xem là mục tiêu, đồng thời là động lực cho thúc đẩy sự phát triển
kinh tế, xã hội. Đây chính là một trong những yếu tố thúc đẩy công tác nghiên cứu

về văn hóa, giá trị văn hóa và bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống
của dân tộc trong bối cảnh mới. Có thể kể đến những nghiên cứu sau:
Nguyễn Trọng Chuẩn, Phạm Văn Đức và Hồ Sĩ Quý trong Tìm hiểu giá trị văn
hóa truyền thống trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa (Nxb Chính trị
Quốc gia phối hợp với Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia – Viện
Triết học, Hà Nội, 2001), trên những quan điểm phát triển biện chứng của lịch sử,
quan điểm triết học văn hóa phát triển, đã định hướng cho chúng tôi trong việc
làm rõ về giá trị, giá trị truyền thống; nhấn mạnh vị thế chủ thể của văn hóa nội
sinh trong hội nhập và cần khai thác những yếu tố tích cực của các giá trị văn hóa
truyền thống để phục vụ cho quá trình phát triển. Từ đây, có thể khẳng định tính
tất yếu và vai trò to lớn của việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống trong giai đoạn hiện nay, bởi vì trên đất nước Việt Nam nói chung, hay ở
các vùng miền, địa phương cụ thể, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất
nước là một quá trình thực tiễn đang diễn ra mạnh mẽ, nó nhất định thắng lợi khi
khai thác và phát huy được các giá trị văn hóa truyền thống, giải quyết đúng đắn
mối quan hệ giữa lợi ích và đạo đức trong nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa, chủ động hội nhập văn hóa và xây dựng được chiến lược phát triển


12

con người trong tổng thể mục tiêu xây dựng nước ta thành nước công nghiệp phát
triển bền vững, có nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Trong cuốn Giá trị truyền thống trước thách thức của toàn cầu hóa (Nxb
Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2002), Nguyễn Trọng Chuẩn và Nguyễn Văn Huyên
đã bàn đến một trong những nhân tố ảnh hưởng đến việc giữ gìn và phát huy các
giá trị văn hóa truyền thống khi làm rõ những thách thức và cơ hội của toàn cầu
hóa nhìn từ góc độ triết học và giá trị học. Tiếp đến, các tác giả đã làm rõ giá trị
truyền thống và các giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam. Soi vào thực tiễn một
địa phương, công trình này rất có ý nghĩa, từ đây chúng tôi có thể làm rõ những

thách thức và cơ hội của hội nhập quốc tế, làm rõ những nhân tố ảnh hưởng đến
quá trình bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tinh thần xứ Nghệ. Những vấn đề
này được chúng tôi đề cập đến khi nói về những nguyên nhân của những thành tựu
và hạn chế trong bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa tinh thần truyền thống xứ
Nghệ trong giai đoạn hiện nay.
Đây cũng là tinh thần mà chúng tôi hướng đến khi tham khảo cuốn: Nhận diện
văn hóa Việt Nam và sự biến đổi của nó trong thế kỷ XX (Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, 2002) của Đỗ Huy. Khi trình bày các chuẩn mực, các giá trị cơ bản, giá trị
khung của văn hoá truyền thống Việt Nam đã được chuyển biến như thế nào trong
thế kỷ XX, tác giả đã làm rõ các nhân tố tác động là: cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật, phong trào giải phóng dân tộc, phong trào dân chủ và phong trào xã hội
chủ nghĩa. Tác giả nghiên cứu sự chuyển đổi các chuẩn mực giá trị cơ bản khi chủ
nghĩa yêu nước kiểu mới ra đời, nhận diện các giá trị văn hoá cơ bản trong thời kỳ
đổi mới, phân tích các nguyên tắc đổi mới gắn hơn nữa truyền thống với hiện đại,
dân tộc với quốc tế, cá nhân với cộng đồng, nội dung với hình thức, giai cấp với
dân tộc, đồng thời làm rõ các nội dung cơ bản của quá trình đổi mới văn hoá, vấn
đề lối sống bao dung, lối sống dân tộc, hiện đại, vấn đề dân sinh, dân khí, dân trí


13

cũng được nghiên cứu khá đầy đủ. Từ đó khẳng định, đổi mới văn hoá Việt Nam
là làm cho các tư tưởng đúng đắn của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí
Minh đi sâu vào các quan hệ văn hoá phong phú của đời sống. Đây tiếp tục là một
tài liệu quan trọng để chúng tôi nhận diện, khẳng định các giá trị văn hóa truyền
thống của con người xứ Nghệ, làm rõ vai trò, ý nghĩa to lớn của việc bảo tồn và
phát huy các giá trị đó trong đời sống thực tiễn hiện nay.
Năm 2003, trong Mấy vấn đề đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường nước
ta hiện nay (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội), Nguyễn Trọng Chuẩn và Nguyễn
Văn Phúc đã đề cập đến giá trị đạo đức truyền thống Việt Nam và khẳng định: một
trong những việc làm cần thiết là phải đẩy mạnh việc kế thừa, phát huy các giá trị

đạo đức truyền thống để khắc phục tối đa tác động từ mặt trái của kinh tế thị
trường và việc kế thừa, phát huy các giá trị đạo đức truyền thống chỉ thực sự có
hiệu quả khi đổi mới được nội dung nhằm đáp ứng yêu cầu của sự phát triển xã
hội, con người trong điều kiện mới. Với nghiên cứu này, những nguyên nhân của
những hạn chế trong bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ
được làm rõ, và chúng tôi tiếp tục khẳng định tính tất yếu, vai trò của bảo tồn, phát
huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ trong giai đoạn hiện nay.
Tiếp tục tinh thần nghiên cứu này. Để củng cố thêm các khái niệm và các vấn
đề lý luận khác trong nghiên cứu của mình, chúng tôi tham khảo các nghiên cứu:
Hồ Sĩ Quý, Về giá trị và giá trị châu Á (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2005),
và Phạm Văn Đức (chủ biên), Toàn cầu hóa trong bối cảnh Châu Á – Thái Bình
Dương, một số vấn đề triết học (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2007). Các tác giả
đã phân tích sâu sắc các vấn đề về giá trị, giá trị truyền thống, giá trị văn hóa Việt
Nam, đề cập đến sự chuyển dịch một số giá trị ở Việt Nam trong xu thế toàn cầu
hóa và cho rằng, văn hóa Việt Nam có những giá trị ưu trội nhất định và cần phải
được phát huy trong bước phát triển tiếp theo của đất nước. Các tác giả cũng


14

khẳng định: toàn cầu hóa là tất yếu, có tính tích cực lẫn tiêu cực, vừa mang lại cơ
hội nhưng vừa mang đến những thách thức đối với tất cả các quốc gia, dân tộc.
Có thể khẳng định, nhóm công trình trên rất có giá trị, cung cấp những lý luận
cơ bản, định hướng cách tiếp cận và xác định phương pháp nghiên cứu dưới góc
độ triết học về giá trị, giá trị văn hóa truyền thống, bảo tồn và phát huy các giá trị
văn hóa truyền thống trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế. Nó càng có ý nghĩa
đối với các nghiên cứu về bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống ở
phạm vi là một vùng văn hóa cụ thể.
Ở một góc độ khác, Ngô Đức Thịnh (Chủ biên) trong Những giá trị văn hóa
truyền thống Việt Nam (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2010), đã tiếp thu và xây

dựng một hệ thống các lý thuyết về văn hóa và hệ giá trị văn hóa, coi đó như là
công cụ phương pháp luận để nhận thức hệ giá trị văn hóa Việt Nam. Đi sâu vào
nghiên cứu hệ giá trị tổng quát truyền thống Việt Nam, các tác giả đã nhìn nhận
vấn đề hệ giá trị văn hóa một cách hệ thống và đặt nó trong bối cảnh văn hóa Việt
Nam đã và đang hội nhập; đặc biệt chú ý đến cách sắp xếp các giá trị tổng quát đó
trong một bảng giá trị, mà cách sắp xếp, ưu tiên trước sau là yếu tố biểu thị sự
khác nhau giữa các giá trị văn hóa của các quốc gia, dân tộc. Công trình đi sâu
phân tích các giá trị văn hóa thể hiện trong các lĩnh vực của đời sống dân tộc như
thích ứng, khai thác hợp lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên, trong đời sống vật
chất thỏa mãn nhu cầu ăn, mặc, ở, đi lại; trong cách thức tổ chức và ứng xử xã hội,
trong sáng tạo văn học – nghệ thuật, trong đời sống tâm linh, tôn giáo tín ngưỡng,
trong giáo dục đào tạo, trong giao lưu văn hóa, trong đấu tranh chống ngoại
xâm… Theo các tác giả, giá trị văn hóa cũng như bản sắc văn hóa, hình thành và
định hình trong trường kỳ lịch sử, là yếu tố khá bền vững. Tuy nhiên, các giá trị đó
không phải là bất biến, mà luôn biến đổi theo sự biến đổi của xã hội. Do vậy, cần
phải nhìn các giá trị văn hóa trong trạng thái vận động không ngừng.


15

Tiếp cận công trình này là một tham khảo có ý nghĩa, góp phần khẳng định
góc độ, điểm xuất phát và mục tiêu cần đạt được của các nghiên cứu về văn hóa,
về các giá trị văn hóa truyền thống và bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế.
Ở một phạm vi hẹp hơn, trong nghiên cứu các giá trị truyền thống để vận dụng
vào việc xây dựng nhân cách cho thế hệ trẻ có thể kể thêm các công trình:
Phan Huy Lê và Vũ Minh Giang (Chủ biên), Các giá trị truyền thống và con
người Việt Nam hiện nay, (Đề tài KX07-02, tập 1 năm 1994 và tập 2 năm 1996).
Các tác giả đã nghiên cứu quá trình hình thành, phát triển, biến đổi của các giá trị
truyền thống Việt Nam, phân tích nội dung cấu thành của truyền thống Việt Nam,

sau đó đánh giá những mặt mạnh, mặt yếu của di sản truyền thống. Từ đó, đưa ra
những khuyến nghị về phương hướng và giải pháp giáo dục, phát huy các giá trị
truyền thống để giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại.
Lương Gia Ban, Nguyễn Thế Kiệt (Đồng chủ biên) trong Giá trị văn hóa
truyền thống dân tộc với việc xây dựng nhân cách sinh viên Việt Nam hiện nay
(Nxb Chính trị Quốc gia – Sự thật, Hà Nội, 2014), đã phân tích tầm quan trọng và
nội dung phát huy giá trị văn hóa truyền thống dân tộc. Các tác giả đã khái quát
thực trạng và những vấn đề đặt ra trong việc phát huy giá trị truyền thống xây
dựng nhân cách sinh viên, đề xuất phương hướng, giải pháp phát huy những giá trị
truyền thống trong xây dựng nhân cách sinh viên Việt Nam hiện nay. Đây là một
nghiên cứu có ý nghĩa, để chúng tôi tìm hiểu thực trạng, đề xuất các quan điểm,
giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ để xây
dựng lối sống, nhân cách con người mới mà thế hệ trẻ là trung tâm.
Nhìn chung, các công trình này đã làm sáng tỏ các vấn đề liên quan đến bảo
tồn, phát huy các giá trị truyền thống để xây dựng nên một thế hệ mới trẻ khỏe,
yêu nước, năng động, sáng tạo, hăng say, nhiệt tình, biết trân trọng và có ý thức


16

giữ gìn những truyền thống dân tộc tốt đẹp. Đây là những tài liệu tham khảo có ý
nghĩa đối với các nghiên cứu nhằm duy trì, bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa
truyền thống của của cả dân tộc cũng như văn hóa các vùng miền của đất nước.
1.1.2. Những nghiên cứu về thực trạng, giải pháp bảo tồn và phát huy các
giá trị văn hóa truyền thống
Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống là nội dung được nhiều
nhà khoa học ở trong nước quan tâm nghiên cứu và đã đạt được nhiều thành tựu.
Những công trình này đã có những đóng góp nhất định cho việc bảo tồn và phát
huy các các giá trị văn hóa truyền thống khi làm rõ hơn lý luận về giá trị, giá trị
văn hóa và giá trị văn hóa truyền thống, nhận diện sự biến đổi và tác động của các

giá trị văn hóa truyền thống trong thực tiễn đời sống xã hội, khẳng định sự cần
thiết, khách quan cũng như đề xuất, khuyến nghị các phương hướng, quan điểm và
giải pháp để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh
mới, hướng đến sự phát triển bền vững. Đây cũng là những tài liệu quan trọng, có
giá trị cả về lý luận lẫn thực tiễn, để các nghiên cứu về bảo tồn và phát huy các giá
trị văn hóa truyền thống trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế ở những phạm vi
khác nhau được hoàn thành. Có thể đề cập đến những nghiên cứu sau:
Năm 1994, chương trình khoa học công nghệ cấp Nhà nước, Đến hiện đại từ
truyền thống, Trần Đình Hượu đã luận chứng và khẳng định tính bền vững, trường
tồn của các giá trị truyền thống, phân tích một cách sâu sắc mối liên hệ giữa các
giá trị truyền thống với yêu cầu xây dựng xã hội và con người trong điều kiện hiện
đại. Xuất phát từ lập trường duy vật lịch sử, tác giả cho rằng, cần phải đổi mới về
kinh tế, cũng như tư duy về kinh tế, về các phương diện khác của đời sống xã hội
để hạn chế những mặt trái của truyền thống trong bối cảnh mới. Công trình này
cũng đã khẳng định vai trò, sự cần thiết của việc phải bảo tồn và phát huy các giá
trị tinh thần trong quá trình xây dựng xã hội mới, nhấn mạnh rằng: giữ gìn truyền


17

thống không có nghĩa là phục hồi truyền thống một cách đơn thuần, mà là vì hiện
tại và tương lai. Đối với một vùng văn hóa cụ thể, xứ Nghệ là mảnh đất nghèo,
khó kiếm sống, ảnh hưởng của văn hóa truyền thống đến đời sống hiện đại là thấy
rõ, nhưng không phải giá trị nào của truyền thống cũng là ưu trội, tích cực. Cho
nên, trong nghiên cứu của mình, chúng tôi khẳng định, bảo tồn và phát huy các giá
trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ là tất yếu khách quan để hướng đến sự phát triển
bền vững, nhưng phải trên tinh thần chọn lọc, phê phán, và có giải pháp tăng
cường các nguồn lực, cũng như xác định các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ
phù hợp với đời sống mới, cần được ưu tiên để bảo tồn và phát huy trong thời kỳ
đổi mới, hội nhập quốc tế.

Ở phạm vi hẹp hơn, khi tập trung nghiên cứu về giá trị đạo đức trong sự biến
đổi của xã hội, Nguyễn Duy Quý (chủ biên) trong Đạo đức xã hội ở nước ta hiện
nay – Vấn đề và giải pháp (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006), trên cơ sở
phân tích hiện thực cuộc sống trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa, đã phác họa một cách trung thực và khá toàn diện bộ mặt đạo đức của
xã hội Việt Nam trên cả hai phương diện tiêu cực và tích cực với những số liệu
điều tra xã hội học. Cũng trong nghiên cứu này, tác giả làm rõ thực trạng đạo đức
cán bộ, đảng viên, công chức, thanh niên, đạo đức trong lao động, giao tiếp và đạo
đức trong gia đình. Tiếp đó, tác giả chỉ ra nguyên nhân của sự suy thoái và đề xuất
phương hướng, giải pháp xây dựng đạo đức xã hội. Từ những vấn đề lý luận
chung ở phạm vi rộng hơn một vùng văn hóa, nghiên cứu của chúng tôi tham khảo
để làm rõ thực trạng bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống xứ Nghệ
trong đổi mới, hội nhập, làm rõ nguyên nhân của thực trạng đó, từ đó xây dựng và
đề xuất các quan điểm giải pháp để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền
thống một cách có hiệu quả.


Luận án đầy đủ ở file: Luận án full