Hoàng lê nhất thống chí

Ngô gia văn phái






HOÀNG LÊ NHẤT THỐNG CHÍ










Dịch giả:
Nguyễn ðức Vân và Kiều thu Hoạch
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 2



Mục lục


Hồi thứ nhất ......................................................................................................................................................... 3
Hồi thứ hai .......................................................................................................................................................... 13

Hồi thứ ba ........................................................................................................................................................... 31
Hồi thứ tư ........................................................................................................................................................... 50
Hồi thứ năm ........................................................................................................................................................ 70
Hồi thứ sáu ......................................................................................................................................................... 83
Hồi thứ bảy ....................................................................................................................................................... 108
Hồi thứ tám ...................................................................................................................................................... 126
Hồi thứ chín ...................................................................................................................................................... 141
Hồi thứ mười.................................................................................................................................................... 159
Hồi thứ mười một ............................................................................................................................................ 179
Hồi thứ mười hai .............................................................................................................................................. 199
Hồi thứ mười ba ............................................................................................................................................... 210
Hồi thứ mười bốn ............................................................................................................................................ 224
Hồi thứ mười lăm ............................................................................................................................................. 233
Hồi thứ mười sáu ............................................................................................................................................. 243
Hồi thứ mười bảy............................................................................................................................................. 251

Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 3


Hồi thứ nhất
ðặng Tuyên Phi ñược yêu dấu, ñứng ñầu hậu cung
Vương Thế Tử bị truất ngôi, ra ở nhà kín.

Triều Lê Trang Tông Dụ hoàng ñế (Tức Lê Trang Tông, tên là Duy Ninh (1533-
1548). Các chú thích từ ñây trở ñi ñều của người dịch) trung hưng cơ nghiệp ở sông Tất
Mã (Tức sông Mã ở Thanh Hoá). Bấy giờ Thế Tổ Minh khang thái vương Trịnh Kiểm làm
phụ chính, giúp vua dẹp yên ñược ñảng họ Mạc và trở lại kinh ñô cũ. Rồi từ ñó, họ Trịnh
ñời ñời kế tiếp tước vương, nắm giữ hết quyền bính trong tay, hoàng gia mỗi ngày một suy

yếu dần.
Truyền ñến ñời Hiển Tông Vĩnh hoàng ñế, niên hiệu Cảnh Hưng (1740-1786), thì
Thánh Tổ Thịnh Vương (Tức Trịnh Sâm, mới lên ngôi chúa) chuyên quyền cậy thế, làm
oai làm phúc; vua Lê chỉ còn biết chắp tay rủ áo mà thôi.
Thịnh vương là người cứng rắn, thông minh, quyết ñoán sáng suốt, trí tuệ hơn người,
có ñủ tài về văn lẫn võ, ñã xem khắp kinh sử, biết làm văn làm thơ. Sau khi Thịnh vương
lên nối ngôi chúa, từ kỷ cương trong triều ñến chính trị trong nước, hết thảy ñều ñược sửa
ñổi; bao nhiêu tướng giặc, ñảng nghịch, ñều lần lượt bị dẹp tan, Chúa có cái chí muốn làm
bá chủ, nào diệt giặc Trấn Ninh, nào phá bọn Công Chất [ñây là hai cuộc khởi nghĩa nông
dân lớn ở thế kỷ 18. Cuộc khởi nghĩa của Lê Duy Mật ở vùng Thanh-Nghệ, lấy Trấn Ninh
làm căn cứ, kéo dài 32 năm (1738-1770). Cuộc khởi nghĩa của Hoàng Công Chất ở vùng
Sơn Nam và Tây Bắc, kéo dài 30 năm (1739-1769)], quân nhà chúa ñã ñến, không chỗ nào
là không thắng. Lúc ñó bốn phương yên ổn, kho ñụn ñầy ñủ, chúa dần dần sinh bụng kiêu
căng, xa xỉ, phi tần thị nữ kén vào rất nhiều, mặc ý vui chơi thoả thích.
Một hôm, tiệp dư (Một cấp bực của vợ vua, dưới bậc phi) Trần Thị Vịnh sai nữ tỳ
ðặng Thị Huệ bưng một khay hoa ñến trước nơi chúa ngồi. Ả họ ðặng này, quê ở làng
Phù ðổng, mắt phượng mày ngài, vẻ người mười phần xinh ñẹp. Chúa nom thấy rất bằng
lòng, bèn tư thông với ả.
Từ ñó, Thị Huệ càng ngày càng ñược nhà chúa yêu quí, ả nói gì chúa cũng nghe và
hễ có việc gì là chúa cũng bàn với ả. Rồi ả ñược ở chung một nơi với chúa, y như một cặp
vợ chồng nhà thường dân. Xe kiệu, quần áo của ả cũng ñều ñược sắm sửa hệt như ñồ dùng
của chúa.
Thị Huệ từ lúc ñược nhà chúa chiều chuộng, hơi có vẻ lộng hành. Hễ có chuyện gì
không vừa ý, là ả xây xẩm mặt mày, rồi kêu khóc thảm thiết ñể làm rối lòng chúa.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 4

Chúa có một viên ngọc dạ quang, lấy ñược trong khi ñánh dẹp phương Nam, vẫn xâu
ở trên ñầu khăn làm ñồ trang sức. Một hôm Thị Huệ lấy tay mân mê viên ngọc. Chúa nói:

- Nhè nhẹ tay chứ, ñừng làm ngọc sây sát!
Thị Huệ bèn ném viên ngọc xuống ñất mà khóc rằng:
- Làm gì cái hạt ngọc này! Chẳng qua vào Quảng Nam kiếm giả chúa hạt khác là
cùng. Sao chúa nỡ trọng của khinh người như vậy?
Rồi ả tự ý bỏ ra ở cung khác, từ chối không gặp chúa nữa. Chúa phải dùng nhiều cách
dỗ dành cho ả vui lòng, lúc ấy ả mới chịu làm lành với chúa.
Kịp ñến khi Thị Huệ có mang, chúa liền sai người ñi lễ khắp trăm thần ñể cầu sinh
con thánh. ðến kỳ, ả sinh ñược một trai, vào năm ðinh Dậu, niên hiệu Cảnh Hưng 38
(1777). Chúa hết sức yêu mến ñứa bé, lúc ñầy trăm ngày, chúa lấy tên của mình lúc nhỏ là
Cán mà ñặt cho nó, ñể tỏ ra nó cũng giống mình.
Khoa thi hương năm ấy, chúa lấy hai câu: "Sơn xuyên anh dục, hà hải tú chung"
(Nghĩa là: "Khí thiêng của sông núi tụ lại, sự tốt ñẹp của hồ biển ñúc nên", ý muốn chỉ về
Trịnh Cán), ñể làm ñề thi. Các quan văn võ ñưa ñón ý chúa, cũng có nhiều kẻ lấy chữ:
"Tính huy hải nhuận" (nghĩa là: "Sao sáng, biển hoà" tức là ñiềm sinh ra bậc thánh) làm
câu chúc mừng.
Lúc vương tử Cán ñầy tuổi tôi, cốt cách tướng mạo khôi ngô, ñẫy ñà, khác hẳn người
thường. ðến khi biết nói, vương tử Cán ñối ñáp gãy gọn, cử chỉ không khác gì người lớn.
Mỗi khi các quan văn võ vào thăm, vương tử tiếp ñón với dáng bộ nghiêm chỉnh. Có
người cách hàng năm mới gặp, vương tử cũng vẫn nhớ rõ họ, tên, kể lại chuyện cũ vanh
vách. Chúa sai quan từ hàn làm bài tụng 16 chữ, ñể viên a bảo (viên quan trông nom việc
nuôi nấng, dạy dỗ con cái của vua chúa) dạy truyền miệng cho vương tử. Vương tử chỉ
nghe qua một lượt là ñọc thuộc liền. Thấy vậy chúa càng quí vương tử Cán bội phần.
Cũng do ñó, Thị Huệ mới ngầm có ý muốn cướp ngôi thế tử.
Lại nói, lúc ấy chúa ñã có thế tử là Trịnh Tông (sau ñổi là Trịnh Khải), do thái phi họ
Dương ñẻ ra. Thái phi tên là Ngọc Hoan, người ở làng Long Phúc, huyện Thạch Hà. Chị
nàng là cung tần của Ân vương (cha Thịnh vương, tức là Trịnh Doanh), sinh ra Thuỵ quận
công, ñược Ân vương hết sức yêu quí. Nhờ chị, thái phi ñược kén vào làm cung tần của
Thịnh vương. Nhưng từ sau khi vào cung, nàng vẫn ngày ñêm sống cô quạnh. Bỗng một
ñêm, nàng nằm mơ thấy vị thần ñem cho tấm ñoạn có vẽ ñầu rồng. Nàng không hiểu ñó là
ñiềm gì, ñem hỏi viên quan hầu là Khê trung hầu. Khê trung hầu biết chắc là ñiềm sinh

thánh.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 5

Hôm sau, chúa cho vời cung tần Ngọc Khoan vào hầu. Khê trung hầu cố ý giả làm
nghe lầm, ñưa ngay thái phi Ngọc Hoan ñến. Thấy nàng, chúa có vẻ không thích, nhưng ñã
chót gọi ñến, không nỡ ñuổi ra. Sau ñó chúa ñòi Khê trung hầu vào trách mắng. Khê trung
hầu cúi ñầu tạ tội, ñoạn thuật rõ ñầu ñuôi chuyện thái phi nằm mơ cho chúa nghe. Chúa
cũng nín lặng không nói sao cả.
Thái phi trải qua một trận mưa móc, liền có thai ngay. ðến kỳ, nàng sinh ra một trai.
Năm Quí-mùi, Cảnh Hưng 24 (1763).
Chúa tự nghĩ ñầu rồng tuy có khí tượng làm vua, nhưng là rồng vẽ không phải rồng
thật, mà lại chỉ có ñầu không có ñuôi, như vậy chưa hẳn ñã là ñiềm tốt cả. Vả lại ở triều
trước, Trịnh Cối, Trịnh Lệ (Trịnh Cối là con Trịnh Kiểm, Trịnh Lệ là con Trịnh Doanh.
Hai người này ñều mưu ñồ giành ngôi chúa, nhưng ñều thất bại) cũng do người Long Phúc
ñẻ ra và ñều mưu sự phản nghịch mà không thành. Do ñó, chúa có ý không vui. Các quan
văn võ vào chúc mừng, chúa lấy cớ rằng ñứa con ấy không phải là vợ cả ñẻ ra, từ chối
không nhận lời mừng. Khi thế tử Tông ñã lớn, dung mạo rất khôi ngô mà chúa cũng chẳng
yêu chiều gì mấy.
Tính thế tử ham võ nghệ, không thích học hành. Năm lên bảy tuổi, chúa sai Nguyễn
Khản (Nguyễn Khản là con Nguyễn Nghiễm, người huyện Nghi Xuân Nghệ Tĩnh có sách
chép là Nguyễn Lệ) tiến sĩ khoa Canh-thìn (1760), làm tả tư giảng, và Trần Thản, tiến sĩ
khoa Kỷ-sửu (1769), làm hữu tư giảng ñể rèn tập cho thế tử. Nhưng chẳng bao lâu, Thản
chết. Còn Khản thì ñang ñược chúa tin dùng, phải quán xuyến mọi công việc trong ngoài,
nên cũng không mấy khi ñến ñược chốn "màn giảng", chỉ có năm sáu viên tuỳ giảng bảo
ban việc học cho thế tử theo như nếp cũ mà thôi. Chuyện ñó chúa cũng có biết phần nào,
nên lại càng không bằng lòng.
Theo lệ cũ, người con trai nối ngôi chúa hễ ñến mười hai tuổi thì phải ra ở ðông
cung. Bấy giờ các quan cũng có tâu trình việc ấy; song chúa không cho, bắt thế tử phải ñến

ở tại nhà riêng của quan a bảo là Hân quận công (Nguyễn ðĩnh). Như vậy, ngôi ñông cung
vẫn bỏ trống, như có ý chờ ñợi người khác.
ðến năm thế tử mười lăm tuổi, thì con nhỏ là vương tử Cán ra ñời, chúa hết sức yêu
dấu ñứa con nhỏ ñó. Ba năm sau, thế tử ñúng mười tám tuổi. Theo lệ cũ, thế tử ñáng ñược
mở phủ riêng; nhưng bấy giờ các quan chẳng ai dám tâu bày, mà chúa cũng không hề nhắc
tới việc ấy. Như thế là người nối ngôi vẫn chưa ñịnh, nên lòng người rất phân vân. Hễ ai
thuộc về thế tử Tông thì hùa theo thế tử Tông, ai thuộc ñảng Thị Huệ thì vào phe vương tử
Cán. Trong phủ chúa dần dần sinh ra bè nọ cánh kia.
Thị Huệ cho rằng thế tử Tông ñã khôn lớn, lông cánh ñã ñủ; mà con mình hãy còn
trứng nước, nên càng mưu mô ñể gây thêm thế lực.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 6

Khi ấy Huy quận công Hoàng Tố Lý (nguyên trước là Hoàng ðăng Bảo) ñang có
danh vọng lớn, thường dựa vào sự giúp ñỡ của Thị Huệ; mà Thị Huệ thường cũng lấy
quận Huy làm chỗ nhờ cậy bên ngoài. Quận Huy người làng Phụng Công, là cháu Bình
Nam thượng tướng quân Việp quận công là Hoàng Ngũ Phúc, vẻ người thanh dật, là tay
văn võ toàn tài. Khoa thi hương năm ất-dậu (1765), Huy ñi thi ñược trúng cách; ñến khoa
thi võ năm Bính-tuất (1766) Huy lại ñỗ luôn tạo sĩ. Hồi ấy Ân vương còn ñang trọng dụng
quận Việp, mới gả con gái thứ cho quận Huy. Uy quyền quận Việp mỗi ngày một lớn. Có
người ngờ sẽ xảy ra ñiều gì bất trắc, hoặc cũng có kẻ bảo quận Việp sắp lấy thiên hạ ñể
truyền cho quận Huy. Căn cứ vào lời sấm hồi ấy có câu: "Nhất thỉ trục quần dương". (Một
con lợn ñuổi ñàn dê); có kẻ tán rằng: Thỉ tức là quận Huy, bởi vì quận Huy tuổi hợi (thuộc
lợn), mà dương ñây chỉ vào chúa và thế tử, vì cả hai ñều tuổi mùi (thuộc dê). Rồi những kẻ
hiếu sự lại còn ñặt ra câu sấm: "Thảo nhất ñiền bát" (Cỏ một, ruộng tám) ñể chỉ vào chữ
Hoàng (thảo nhất ñiền bát chắp lại thành chữ Hoàng chỉ Hoàng Ngũ Phúc). Có kẻ lại nói:
"Thổ sất vân gian nguyệt, hoàng hoa ánh nhật hương". (Mảnh ñất sánh trăng trong mây;
hoa cúc ánh hương mặt trời). Thổ, sất, nguyệt là chữ tế (chữ tế nghĩa là con rể, chỉ quận
Huy). Hoàng, hoa, nhật là chữ Việp (Chữ Việp gồm chữ hoa và chữ nhất, còn chữ Hoàng

là họ Hoàng), chỉ quận Việp. Thêm nữa, tên cũ của quận Huy là ðăng Bảo (Có nghĩa là:
lên ngôi báu) người ta cũng lấy ñó ñể dị nghị. Vì vậy quận Việp muốn tránh sự hiềm nghi
ấy mới bảo quận Huy ñổi tên ðăng Bảo ra Tố Lý.
Sau quận Việp lấy cớ mắc bệnh ñau mắt ñể xin từ chức, chuyện ấy chẳng nhắc làm gì
nữa.
Lại nói năm Giáp-ngọ (1774), quận Việp phụng mệnh kéo quân vào ñánh trong Nam,
có ñem quận Huy ñi theo. Quận Huy vốn ñã học ñược phép dùng binh gia truyền của quận
Việp, nên ñược các tướng tá rất sợ phục. Huy lại khéo cắt ñặt nhân tài, nên các tay hào kiệt
ñều vui lòng chịu sai khiến. Huy có công luôn luôn phá ñược quân ñịch, tiếng tăm mỗi
ngày một lẫy lừng. Khi dẹp yên ñược xứ Thuận Hoá thì quận Việp qua ñời. Chúa bèn giao
luôn cho quận Huy quản lĩnh số quân của quận Việp, và cho làm trấn thủ Nghệ An.
ðóng ở trấn Nghệ An. Huy ra sức tiêu diệt trộm cướp, cấm ñổi tiền (ñổi tiền ñẹp ñể
tích trữ, làm cho tiền khan hiếm), trấn áp cường hào, ngăn chặn việc kiện cáo, làm cho
trong hạt rất thịnh vượng, Huy lại thu dụng những kẻ anh tài, ñặt ra nhiều chức liêu thuộc.
Dưới trướng ông ta có những tên như tả, hữu tham quân chẳng hạn. Thế là thiên hạ lại ồn
ào lên, ñồn rằng quận Huy sắp sửa làm phản.
Chúa nghe tiếng, ngày ngày cùng viên triều thần tin cẩn là Nguyễn Khản và quan thế
tử a bảo Hân quận công Nguyễn ðĩnh bàn cách giết Huy. Trong lúc bàn bạc, ba người vẫn
dùng tiếng lóng "chữ thập" ñể chỉ quận Huy. Vì chữ thập cũng na ná chữ nghệ (chữ thập
xoay chéo thành chữ nghệ viết tắt) là trấn Nghệ An, nơi quận Huy ñóng quân.
Họ thường ñuổi mọi người ñi ñể bí mật bàn bạc, chỉ có Thị Huệ là biết ñược.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 7

Công chúa vợ quận Huy, ngày ñêm ra vào trong phủ luồn lọt Thị Huệ; Thị Huệ mới
ñem việc kín nói cho công chúa nghe. Quận Huy trong dạ không yên, dâng thư xin về
triều. Chúa cho phép ngay.
Huy nghĩ rằng Thị Huệ tuy ñược chúa yêu, nhưng con trai của Thị Huệ còn nhỏ,
trong khi ñó thế tử ñã lớn rồi, hùa theo Thị Huệ e không phải là kế lâu bền. Vì vậy, sau khi

ñã vào hầu chúa, Huy liền lấy châu báu ñút lót cho những kẻ chân tay của thế tử, ñể xin
nương tựa vào thế tử. Rồi Huy lại ñem một trăm lạng vàng và mười tấm ñoạn Nam Kinh
làm lễ yết kiến, ñể xin vào ra mắt thế tử. Nhưng thế tử không nhận ñồ lễ, cũng không cho
vào gặp, nói riêng với bọn hầu cận rằng:
- Thằng giặc ấy sao không ở trấn làm phản, mà lại vội về triều? Rồi ñây ta sẽ tịch thu
hết cả gia sản nhà nó, cần gì ñồ lễ của nó bây giờ!
Quận Huy biết thế tử không dung mình, bèn quyết ý hùa theo Thị Huệ và âm thầm có
chí phế lập.
Huy ñem dâng ngôi nhà cũ của quận Việp cho vương tử Cán làm dinh thự. Từ ñó,
Huy thành ra người riêng của Thị Huệ. Mà trước mặt chúa, Thị Huệ cũng hết sức bao che
cho Huy. Do ñó, quận Huy ñược vào chính phủ (phủ của chúa Trịnh ñể phân biệt với triều
ñình của vua Lê) mở dinh quân Trung nhuệ, coi việc trong phủ, ñồng thời kiêm lĩnh chức
trấn thủ trấn Sơn Nam (ñịa bàn của Sơn Nam thời Lê gồm: Hà ðông, Hà Nam, Hưng Yên,
Nam ðịnh, Thái Bình), Quận Huy và Thị Huệ, trong ngoài liên kết với nhau, thế lực
nghiêng cả thiên hạ. Các viên quan võ như chức cai cơ, trấn thủ, ñều do cửa của họ mà ra.
Lúc ấy, duy chỉ có Hồng lĩnh hầu Nguyễn Khản, trấn thủ Sơn Tây hiện ñang làm tả tư
giảng cho thế tử, và Tuân sinh hầu Nguyễn Khắc Tuân, trấn thủ Kinh Bắc tức con nuôi của
Hân quận công, hiện ñang làm a bảo cho thế tử, là còn dám có ý kia khác với quận Huy
mà thôi. Như vậy là cái thế bè ñảng ñã thành rồi.
Lại nói, từ khi vương tử Cán sinh ra, thế tử Tông có ý rất tức bực, chỉ sợ mình không
ñược lập làm chúa. Thế tử cùng với bọn gia thần là mấy tên hầu Thế Thọ, Thẩm Thọ... nho
sinh ðàm Xuân Thụ và tên xuất thân tạp lưu (là hạng thư lại không ñỗ ñạt gì, không do
chính ngạch mà ra) Vĩnh Vũ, ngày ñêm bàn mưu, lo lắng không biết nên làm thế nào.
Vừa lúc ñó, chứng bệnh cũ của chúa lại phát, bệnh tình rất nguy kịch. Một ñêm thế tử
bỗng mơ thấy mình mặc áo chầu chàm, ñội mũ chữ ñinh, ñứng ở phủ ñường. Sáng mai thế
tử kể lại với bọn gia thần và nói:
- Ta mơ như vậy là ñiềm có tang, trong cung nay mai chắc sẽ có biến; ta phải sớm lo
liệu trước mới ñược.
Bọn tôi tớ ấy liền khuyên thế tử nên ngấm ngầm sắm sửa binh khí, chiêu mộ dũng sĩ;
một mai trong cung xảy ra chuyện chẳng lành, thì cứ việc ñóng chặt cổng thành, giết quận

Huy, và bắt giữ cả hai mẹ con Thị Huệ, khiến vương tử Cán không thể lên ngôi chúa. Mặt
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 8

khác báo cho hai trấn Tây, Bắc (Sơn Tây, Kinh Bắc) ñem quân vào kinh, bắt ép các ñại
thần ñể dựng thế tử lên ngôi chúa.
Thế tử nghe theo và phao lên rằng mình sắp ñược lệnh ñem quân vào ñánh miền
Nam. Rồi thế tử lại sai người báo ngầm cho Khê trung hầu, giao một ngàn lạng bạc cho
nho sinh ðàm Xuân Thụ ñể Thụ phân phát cho bọn tay chân ñi mua sắm vũ khí. Tiếp ñó,
thế tử mật báo cho các viên trấn thủ ở hai trấn Tây, Bắc, chiêu tập dũng sĩ.
Thế tử cắt ñặt xong thì bệnh của chúa cũng vừa khỏi, việc ấy bị tiết lộ. Hồi ñó, có
Nguyễn Huy Bá người ở Gia Lâm (làng Phú Thị, huyện Gia Lâm) tính tình nham hiểm,
giảo hoạt, thường vẫn quen thói tố giác kẻ khác ñể kiếm quan chức. Năm trước, chính vì
Bá ñã tố cáo âm mưu nổi loạn của Nguyễn Huy Cơ và Thuỵ quận công (Thuỵ quận công
tức Trịnh Lệ con Trịnh Doanh, ñịnh giành ngôi chúa với Trịnh Sâm) mà y ñược làm chức
tham nghị ở trấn Sơn Nam, dần dà, y ngoi lên chức tiến triều (những người không ñỗ tiến
sĩ mà ñược làm quan ở sáu bộ thì gọi là tiến triều), rồi lại thăng tới chức ñốc ñồng ở trấn
Thái Nguyên. Lúc này vì có lỗi bị cách chức, y ñang nóng lòng mong lại ñược ra làm
quan. Y bèn sai con dâu cả vào làm ñày tớ cho Thị Huệ; rồi thường nhặt nhạnh những
chuyện chơi bời ñùa nghịch của Tông, xui con dâu kể lại cho Thị Huệ ñể nịnh nọt, lấy
lòng. Mặt khác, y lại ngầm sai người nhà tin cậy tới làm bộ hạ của hai viên trấn quan Tây,
Bắc ñể dò xét tình hình. ðến lúc ấy, y ñã nắm ñược phần nào sự việc của bọn này, liền vào
báo với Thị Huệ.
Thị Huệ ñem việc ñó bàn với quận Huy. Huy bảo Huy Bá viết bức thư kín, rồi Huy tự
bỏ vào trong tay áo, ñi ñến phủ chúa, ñuổi hết những người chung quanh, ñem thư ra trình
chúa.
Chúa xem xong, cả giận, ñịnh sai người giao xuống trị tội tức khắc. Quận Huy can
rằng:
- Thế tử quả là có lỗi, nhưng sở dĩ thế tử dám làm chuyện to lớn như thế chính là do

hai viên trấn thủ Tây, Bắc chủ mưu. Nay hai viên ấy hãy còn cầm quyền ở ngoài, nếu vội
vã trừng trị thế tử, e sẽ có biến khác. Chẳng thà trước hết hãy gọi hai viên ấy về triều, giam
cả ở trong phủ, rồi bấy giờ hãy tuyên bố tội trạng và trừng trị một thể.
Chúa cho là phải. Hôm sau chúa ñòi thế tử vào cung, vờ quở mắng về việc xao nhãng
học hành, rồi bắt thế tử phải ñến ở trong một ngôi nhà ba gian trong Trạch các. Lại sai tiến
sĩ khoa Bính-tuất (1766) là Nguyễn Quýnh làm tả tư giảng, và tiến sĩ khoa Mậu-tuất
(1778) là Nguyễn ðích làm hữu tư giảng. Rồi sau ñó chúa cho ñòi hai viên trấn thủ Tây,
Bắc về triều; bữa ấy nhằm ngày 15 tháng 8 năm Canh tý niên hiệu Cảnh Hưng (1780).
Lại nói, lúc ấy ở trấn Kinh Bắc (ñịa bàn Kinh Bắc gồm: Bắc Ninh, Bắc Giang, Phúc
Yên) có viên ñốc ñồng là Ngô Thì Nhậm (người làng Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai,
tỉnh Hà ðông, con Ngô Thì Sỹ, sau làm quan với Tây Sơn), tiến sĩ khoa ất-mùi (1775) vốn
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 9

là gia thần và tuỳ-giảng của thế tử, thường vẫn rất ăn ý với trấn thủ Tuân sinh hầu
(Nguyễn Khắc Tuân). Về phía Tuân, không việc gì là không bàn với Nhậm, duy chỉ có
việc âm mưu của thế tử là Tuân không hề nói ñến. Trước ñó mấy ngày, Sơn Thọ (có sách
chép Hà Như Sơn) là gia thần của thế tử, lại từng là học trò của Nhậm, ñược thế tử sai ñến
kể rõ mưu mô của thế tử cho Nhậm biết; rồi lại ngầm ra lệnh cho Nhậm phái người cất lẻn
lên vùng Lạng Sơn mua ngựa tốt ñể dùng vào việc binh. Thì Nhậm hoảng sợ nói:
- Thế tử là người sẽ nối ngôi chúa, mà nước là nước của thế tử, lo gì mất ngôi mà
phải lập mưu ấy? ðây ắt lại do bọn tôi tớ xúi giục. Thế tử trẻ người hăng máu, suy nghĩ
chưa chín chắn, nên mới nghe theo họ. Chúa thượng là người xét ñoán sáng suốt, há lại
che giấu ñược ngài ư? E rằng tai hoạ sẽ xảy ra lúc nào không biết, bọn gia thần của thế tử
rồi không còn ñất gửi thân ñâu.
ðoạn Thì Nhậm vội vã sang kể hết tình ñầu cho Khắc Tuân nghe, và khuyên Tuân
phải hoả tốc về kinh, can ngăn thế tử ñừng làm việc ñó, ñể tránh tai vạ sau này.
Khắc Tuân không nghe, nói rằng:
- Tiểu chức này với quan lớn, chỉ biết việc tuần phòng khám xét; ngoài ra những việc

không dính líu ñến ta, thì không nên hé răng.
Thì Nhậm thở dài mà về.
Mấy ngày sau, quả nhiên có lệnh ñòi Khắc Tuân và Thì Nhậm. Hai người vội vàng
cùng ñi. Tới kinh, họ thấy trấn thủ Sơn Tây (Hồng lĩnh hầu Nguyễn Khản) và a bảo Hân
quận công (Nguyễn ðĩnh) ñều ñã bị triệu về, còn ñang ngồi ñợi tội ở nhà Tả-xuyên. Khắc
Tuân xin vào ñiếm Quyển-bồng gặp chúa, nhưng chúa không cho vào, sai viên quan hầu là
Quyến trung hầu ra trách Khắc Tuân rằng:
- Cậu và thằng Tông ñã muốn làm giặc thì cậu cứ việc ra mà sắp sẵn binh mã, ñây ta
ñã có các tướng mạnh ñể ñối ñịch với cậu!
Khắc Tuân quay ra, gặp Thì Nhậm ở ñiếm Tiểu-bút, Tuân cầm tay Nhậm than:
- Tôi thờ chúa từ khi lọt lòng ñến giờ, nay chúa gọi tôi là giặc. Hôm nọ quan lớn nói
chuyện tôi cứ cho làm thường, nay việc ñã như thế, tính sao bây giờ?
Thì Nhậm cũng hoảng hốt chẳng biết trả lời thế nào.
Khắc Tuân liền làm tờ khải, cung khai hết những việc trước rồi nhờ Quyến trung hầu
ñưa vào dâng chúa. Nhưng chúa ñang giận, không xem, lại sai Quyến trung hầu ñem tờ
khải ra xé trước mặt Khắc Tuân.
Khắc Tuân lượm lấy tờ khải bị xé ấy mà ra, nhưng sợ hãi luống cuống chẳng biết ñi
ñường nào.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 10

Viên trấn thủ Sơn Tây lúc ấy cũng rất lo sợ, có ñiều muốn nói mà không dám tự bày
tỏ. Ông ta bèn cùng Khắc Tuân nói với Thì Nhậm:
- Bọn tôi ở ngôi trọng yếu mà bị lời gièm pha nặng nề, bây giờ dù có nói gì, chúa
cũng chẳng tin. Ngài nên ñem những ñiều nghe thấy viết một tờ khải, ñổ tội cho lũ tôi tớ,
như vậy may ra bọn tôi mới khỏi bị oan, mà thế tử cũng sẽ ñược an toàn không việc gì.
Thì Nhậm bất ñắc dĩ phải làm theo ý hai người. Chẳng ngờ chúa nhận ñược tờ khải,
lại càng giận dữ nói:
- Quả như lời nói của người ta không sai!

Rồi chúa sai Thì Nhậm và bọn quan hầu là Ngạn triêu hầu, ðường trung hầu, án
trung hầu cùng tra xét vụ án ñó.
Thì Nhậm cùng bọn quan hầu ñịnh tìm cách gỡ tội cho Khắc Tuân và viên trấn thủ
Sơn Tây, nhưng vì nhà có tang Nhậm phải bỏ việc quan mà về [Nhậm về chịu tang cha là
Ngô Thì Sỹ. Theo Việt sử thông giám cương mục (sau ñây gọi tắt là Cương mục) thì chính
Nhậm hợp mưu cùng Huy Bá ñể tố cáo việc của Tông và Khắc Tuân. Ngô Thì Sỹ ñã cố
sức can mà nhậm vẫn không nghe. Sau khi nghe tin Nhậm ñã phát giác việc ấy, Sỹ buồn
bực, bèn uống thuốc ñộc tự tử. Nhậm vì có công tố giác, ñược thăng hữu thị lang bộ Công.
Do ñó, người ñương thời có câu rằng: "Sát tứ phụ nhi thị lang" giết 4người cha ñể làm thị
lang). Bốn cha là: Sỹ, thân phụ; Tông, quân phụ; Khắc Tuân, và Xuân Hán, phụ chấp (bạn
của bố). Có thuyết lại nói tứ phụ là Sỹ và Nguyễn Khản, Phương ðịnh, Khắc Tuân ba
người bạn của bố]. Chúa bèn giao cho viên ñồng tham tụng là Nghĩa phái hầu Lê Quí ðôn,
bảng nhãn khoa Nhâm-thân (1752) làm thay việc tra xét. Cuối cùng, nắm ñược hết tình
hình tội trạng, chúa liền gọi các chính thần vào cung vừa khóc vừa nói:
- Quả nhân không may gặp phải thằng con bất hiếu, lũ bầy tôi bất trung, chúng ngầm
mưu việc phản nghịch; hình tích cũng giống như vụ Thừa Kiền, nhưng tâm ñịa thì tệ hơn
nhiều. Việc bỏ con cả lập con thứ là bất ñắc dĩ. Các ngươi cũng nên hiểu rõ bụng ta, cứ
theo phép nước mà ñịnh tội chúng nó ñi!
Các quan trong triều bàn rằng: mấy tên phạm tội ñều nên xử tử, còn riêng về thế tử
thì không dám bàn. Lời bàn ñó dâng lên, chúa cầm bút phê rằng:
"Cứ xét theo nghĩa của kinh Xuân-thu thì phải trị tội tên Tông thật nặng. Nhưng nghĩ
tình cha con ruột thịt không nỡ như thế, vậy nên truất nó xuống làm con út, trọn ñời giữ
ñạo làm tôi. Còn bọn các quan, thì viên trấn thủ Sơn Tây và Khê trung hầu, vốn ñã theo
hầu ta từ lúc chưa lên ngôi, cũng có công lao, ñặc ân cho ñược tự liệu lấy. Riêng a bảo
Hân quận công là người thật thà không tham dự và mưu ñó cũng ñược tha tội chết, nhưng
phải cách chức xuống làm dân thường".
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 11

Mệnh lệnh ban xuống, Khê trung hầu và Tuân sinh hầu ñều uống thuốc ñộc tự tử.
Dưới trướng Tuân sinh hầu có viên văn thư là Nguyễn Quốc Trấn cũng bị tội lây với chủ,
phải ghép án tử hình. Lúc sắp bị chém, Quốc Trấn quát lớn:
- Trời không có mắt, triều ñình không có quan, nỡ ñể Quốc Trấn mắc oan.
Rồi Trấn dặn người thân thuộc ñể giấy bút vào tay áo mình và nói thêm:
- Sống ñã không bày tỏ nỗi oan ñược, chết phải kiện ở âm phủ.
Mọi người nghe câu nói ñó, ai cũng thương xót cảm ñộng.
Thế tử Tông bị truất rồi, chúa bắt cứ phải ở trong ngôi nhà ba gian, cho người giám
sát chặt chẽ; phàm những việc ăn uống Tông ñều không ñược tự do. Bọn gia thần của
Tông cũng không ñược phép ra vào thăm hỏi. Do ñó, phe ñảng của thế tử, mỗi người lẩn
trốn ñi mỗi nơi. Còn phe cánh của Thị Huệ thì mỗi ngày một mạnh. Các quan lớn nhỏ
không ai là không nịnh nọt, hùa theo, mà nhà chúa cũng càng trọng ả hơn trước.
Thừa dịp ấy, Thị Huệ bèn hỏi con gái chúa là công chúa Ngọc Lan cho em trai mình
là ðặng Mậu Lân.
Công chúa này tên chữ là Ngọc Thuyên, là cô con gái yêu quý nhất của chúa. Nguyên
chính phi họ Hoàng sinh ñược hai nàng công chúa. Cô lớn là công chúa Ngọc Anh, tên
chữ là Ngọc Loan, ñã gả cho ðương trung hầu Bùi Thế Toại, con trai cả của ðoan quận
công Bùi Danh ðạt làm trấn thủ Nghệ An trước kia. Còn Ngọc Lan là cô thứ hai, chưa có
chồng, ñược chúa rất yêu chiều.
Ngọc Lan vóc người yếu ñuối, từ nhỏ vẫn ở trong cung thuỷ tinh, kiêng nắng, kiêng
gió. Nơi Ngọc Lan ở, chúa bắt thị tỳ phải nói năng sẽ sàng ñể cho nàng khỏi giật mình.
Khi Ngọc Lan ñã lớn, mỗi lần vào thăm chúa, chúa ñều cho phép cùng ngồi với mình như
lúc nàng còn bé. Phàm những ñiều Ngọc Lan cầu xin chúa, không có lời nào là không ñắt.
Các quan vào hàng công thần, quí tộc, nhiều người ñã tới cầu hôn, nhưng chúa chưa hứa
gả cho ai. ðã có lần chúa hạ chiếu chỉ cho các quan văn võ, cùng con cháu các dòng họ
công thần vào phủ ñể cho công chúa tự kén chọn. Chúa bảo công chúa hễ chọn ñược ai
vừa ý thì chúa sẽ gả cho người ñó. Nhưng Ngọc Lan vẫn chưa kén ñược ai vừa lòng.
ðến nay, Thị Huệ cầu hôn cho em trai, chúa sợ mất lòng ả ta, bất ñắc dĩ mà phải
gượng nhận lời.
Lại nói, ðặng Mậu Lân này vốn là một tên hung bạo; từ khi Thị Huệ ñược chúa yêu

dấu Lân lại càng ỷ vào thế chị ñể làm những việc càn rỡ. Hết thảy áo quần, xe kiệu của y,
nhất nhất ñều rập kiểu theo ñúng như của vua chúa. Thường ngày, Lân vẫn ñem theo vài
chục tên tay sai, cầm gươm vác giáo ñi nghênh ngang khắp kinh ấp. Hễ gặp xe kiệu, bất kỳ
là của ñám quan quân nào, Lân cũng ñều cà khịa ñánh nhau làm cho họ nhục nhã, rồi lấy
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 12

thế làm thích thú. Gặp ñàn bà con gái giữa ñường, hễ người nào trông vừa mắt, tức thì Lân
sai tay chân quây màn trướng ngay tại chỗ, rồi lôi người ấy vào hiếp liền. Ai không chịu,
Lân xẻo luôn ñầu vú. Chồng hoặc cha kẻ bị nạn, nếu dám hé răng kêu ca, lập tức Lân sai
quân vặn gãy răng, hoặc cũng có người bị ñánh ñến chết. Người thiên hạ sợ Lân hơn sợ
beo sói.
Chúa cũng biết thế, nên tuy ñã trót nhận lời gả công chúa cho Lân mà trong bụng vẫn
còn có ý thương tiếc. Vả lại chúa nghĩ, công chúa người yếu ớt, mảnh khảnh, không thể
chịu nổi một tên ñàn ông cường bạo như thế. Nến ñến ngày về nhà Lân, chúa lấy cớ rằng
công chúa chưa từng lên ñậu lên sởi, ñể không cho phép Lân hợp cẩn (Theo lễ xưa, ñêm
tân hôn vợ chồng uống chung một chén rượu, gọi là hợp cẩn). Rồi chúa sai quan a bảo
cùng nhiều thị nữ ñi theo ñể hộ vệ công chúa. Tiếp ñó, chúa lại phái thêm cả viên nội sai là
Sử trung hầu ñến làm giám chế, không cho Lân xâm phạm tới công chúa.
Thật là:
Ái ân, cô gái không e sợ
Hoan hỉ, chàng trai lại dở dang.
Chưa biết việc tới thế nào? Hãy xem hồi sau phân giải.


Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 13

Hồi thứ hai
Lập ðiện ñô, bảy quan nhận di chúc,
Giết Huy quận, ba quân phò Trịnh vương

Lại nói, ðặng Mậu Lân tuy ñã lấy ñược công chúa Ngọc Lan, nhưng cứ mỗi lần vào
với công chúa thì lại bị Sử Trung ngăn cản; vì vậy Lân hết sức tức giận, nói với Sử Trung
rằng:
- Chúa bảo con gái chúa là tiên dưới trần, nhưng ta coi ra, thật không bằng con bé ở
xách giày nhà ta, có quý hoá gì? ðây ta không phải ham gì nhan sắc của nó; nhưng tốn
kém mất bao nhiêu tiền của mới lấy ñược một con vợ, nếu không ra hồn thì cũng phải vần
một trận cho nẫu nhừ ra như bùn, ñể ñền ñắp lại sự phí tổn, rồi bấy giờ sẽ tống cổ nó ñi.
Còn mày, mày muốn sống muốn tốt thì hãy tìm ñường kiếm nẻo mà bước ñi. Kẻo nữa lại
kêu ta không bảo trước.
Sử Trung ñáp:
- ðó là mật chỉ của chúa thượng, không phải tôi dám như vậy!
Lân nói:
- Mày thử hỏi chúa, xem chúa ở vào ñịa vị tao liệu chúa có nhịn ñược không?
Sử Trung nói:
- Quan lớn ñừng nên quá lời như vậy, nhà chúa không thể so sánh với người thường.
Lân nổi giận ñùng ñùng mà rằng:
- À, mày ñem chúa ñể doạ tao phỏng? Chúa là cái quái gì?
Dứt lời, Lân tuốt gươm chém Sử Trung. Sử Trung chết ngay.
Giết xong Sử Trung, Lân bèn sai ñóng chặt cửa dinh, ra lệnh trong không ñược ra,
ngoài không ñược vào, ñịnh ngầm thủ tiêu cái thây Sử Trung.
Ngọc Lan nghe chuyện, sợ quá, lập tức bảo một thị nữ chui qua một lỗ hở nhỏ chạy
về phủ chúa báo tin.
Chúa cả giận, sai viên quan hầu ñốc thúc một toán lính ñến bắt Lân.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 14

Lân cầm gươm lăm lăm, ñứng trước cửa doạ:
- ðứa nào muốn chết thì cứ vào ñây!
Chúa lại phải sai quận Huy ñem quân vây bắt Lân, giải về phủ, giao cho triều ñình xử
tội. Các quan ñều nói tội giết sứ giả ñáng bêu ñầu.
Thị Huệ nghe tin, khóc lóc xin chết thay em. Chúa bất ñắc dĩ phải tha cho Lân tội
chết và giảm xuống thành tội ñi ñày ở châu xa.
Lại nói, vương tử Cán rất tuấn tú, thông minh, nhưng người vốn yếu ñuối. Lúc còn
ẵm ngửa, vương tử ñã mắc chứng cam: bụng to, rốn lồi, da nhợt, gân xanh, chân tay gầy
khẳng khiu. Chúa phải sai người ñi tìm danh y khắp bốn phương về chữa cho vương tử
(Hải thượng lãn ông Lê Hữu Trác cũng ñã từng bị triệu vào kinh ñể chữa bệnh cho Cán
(xem Thượng kinh ký sự). Những người do nghề thuốc mà vào phủ ñều ñược thăng
trưởng: Nguyễn Thực từ chức huấn ñạo lên ñến chức tiến triều; Chu Nghĩa Long là người
khách buôn Trung Quốc, ñược phong tước hầu coi việc quân. Thuốc thang tốn kém kể có
hàng trăm vạn, nhưng chạy chữa hết năm này qua năm khác mà bệnh vẫn không khỏi.
Chúa lại sai người ñi lễ bái khắp các ñền ñài có tiếng linh thiêng; một mặt cho thiết
lập ñàn tràng ở ngay trong cung ñể ngày ñêm ñèn nhang cầu khẩn. Vậy mà bệnh của
vương tử vẫn ñâu hoàn ñấy.
Có kẻ tố cáo với chúa, nói là vì Tiệp dư (Tiệp dư ñây không rõ ai, bản chữ Hán
không ghi tên họ người nào; bản dịch của Ngô Tất Tố, cho là Dương Ngọc Hoan có lẽ là
phỏng ñoán như vậy) không ñược yêu, sinh ra ghen ghét, mượn bọn ñồng cốt chôn hình
người gỗ ở trong cung ñể trấn yểm.
Chúa giận lắm, sai bắt người nhà Tiệp dư ñể tra hỏi. Nhưng bọn ấy trốn hết, tìm khắp
tứ phía không lùng bắt ñược người nào cả. Sau, kẻ tố cáo tự dẫn người ñến ñào chỗ chôn
người gỗ, cũng không thấy gì, việc này mới thôi.
Tuy nhiên, bụng chúa cũng vẫn còn ngờ, nên cứ ñể mặc cho Thị Huệ làm chay làm
bùa, tha hồ cúng lễ. Do ñó, bọn ñồng cốt ra vào tấp nập; mà bệnh của vương tử Cán vẫn
khi tăng khi giảm chẳng ra thế nào.
ðến khi thế tử Tông bị tội, thì gặp lúc bệnh của vương tử Cán ñã hơi ñỡ. Năm sau

vương tử lên ñậu, từ tuần nung mủ ñến tuần ñậu lặn ñều không có gì quản ngại. Chúa hết
sức vui mừng nói:
- Thì ra trẻ con cam sài cũng là sự thường, chẳng cần phải lo. Mà hễ nó ñã lên ñậu,
lên sởi thì tức là nên người rồi.
Bấy giờ các quan trong ngoài ñều có lời chúc mừng.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 15

Nhiều người khuyên chúa giáng chỉ lập vương tử Cán làm thế tử cho yên sự mong
mỏi của thiên hạ. Chúa nghe lời ngay.
Thánh mẫu thái tôn (tức là mẹ Trịnh Sâm) ñược tin liền nói với chúa:
- Thế tử Tông với vương tử Cán ñều là cháu cả, già này thực không coi ñứa nào hơn
ñứa nào. Có ñiều thế tử ñã lớn và khoẻ mạnh, còn vương tử thì nhỏ tuổi lại hay ñau yếu;
khuyên chúa hãy nghĩ ñến tôn miếu xã tắc, tạm dành ngôi ñông cung lại ñó, may ra ñứa
con út (chỉ Tông vì Tông bị giáng xuống làm con út) kia nó biết hối lỗi thì hay, bằng
không, ñợi lúc vương tử khôn lớn hãy lập trưởng cũng chưa muộn gì.
Chúa ñáp:
- Tên Tông và tên Cán ñối với mẹ là cháu, chưa bằng ñối với tôi là con. Người xưa ñã
nói: "Biết con chẳng ai bằng cha". Tôi cũng chưa ñến nỗi mê lẫn, vả chăng triều ñình bàn
bạc chung như thế, chứ cũng chẳng phải vì tôi yêu ñứa con nhỏ mà bày ñặt ra việc này. Mẹ
há chẳng biết rõ rồi sao? Nay nếu không sớm ñịnh người nối ngôi, bọn tiểu nhân ñâm ra
dòm nom, mong chờ, tôi e tai hoạ sẽ xảy ñến lúc nào không biết. Huống hồ ngôi báu của
thiên hạ cốt phải giao phó vào tay người xứng ñáng. ðã coi tôn xã làm trọng, thì dẫu con
ñẻ ra cũng không ñược tư túi; lẽ nào tôi lại dám tư túi với ñứa con nhỏ? Nếu như cuối
cùng bệnh của Cán không khỏi, thì thà lập Côn quận công (có bản chép là Quế quận công,
tức Trịnh Bồng, anh em con chú bác với Sâm, con Trịnh Giang), trả lại dòng chính cho
nhà bác; chứ không thể nào giao cho cái thằng Tông bất hiếu, ñể nó làm hỏng cơ nghiệp
của tổ tiên.
Thánh mẫu không dám nói gì nữa.

Chúa bèn sai các quan trong triều làm tờ tâu lên vua Lê, xin lập vương tử Cán làm thế
tử (Bấy giờ có nhiều người không ñồng tình việc lập Cán, nên ñã ñặt ra câu ca dao:
ðục cùn thì giữ lấy tông:
ðục long, cán gãy, còn mong nỗi gì?
Dùng chữ tông và cán theo nghĩa ñôi ñể chỉ vào Trịnh Tông và Trịnh Cán.).
Lại nói, từ mấy năm nay, bệnh cũ của chúa vẫn thường hay phát trở lại, khi thì một
tháng, khi thì nửa tháng. Mỗi lần bệnh phát thường hết sức nguy kịch, nhưng rồi dần dần
cũng lại khỏi. Chúa rất sợ nắng gió, bình thường phải ở luôn trong thâm cung và nơi ñó
phải thắp nến suốt ñêm ngày. Nếu không phải triều hội lớn, thì không bao giờ chúa ra gặp
các quan. Sập ngự trong phủ chúa có che trướng thuỷ tinh, kiệu của chúa ñi cũng treo rèm
thuỷ tinh, ñể ngăn nắng gió. Các quan muốn trình báo việc gì, ñều do quan hầu ñem tờ
khải vào. Chúa muốn phán gì cũng do quan thị truyền chỉ ra. Dẫu ñến các bậc thân quí,
cũng phải một năm hoặc nửa năm mới gặp mặt chúa một lần. Còn các hàng văn võ trong
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 16

triều, thì thường không hề ñược thấy mặt rồng. Việc của phủ chúa, bên ngoài người ta ñồn
ñại như là việc thiên tào. Cứ như thế, sự ngăn cách, che lấp ngày càng thêm tệ.
ðến lúc này, bện của chúa lại nguy kịch. Thị Huệ ngày ñêm hầu hạ. Trong hàng ñại
thần chỉ có quận Huy là ñược ra vào. Mẹ chúa và các con gái chúa cũng ít khi ñược tới
gặp, hàng ngày thăm hỏi sức khoẻ của chúa, họ chỉ ñứng ngoài cửa buồng và hỏi qua bọn
quan hầu mà thôi.
Nhân cơ hội ấy, Thị Huệ bèn nói với chúa:
- Thiếp thờ chúa thượng, nhờ ơn ñược quá thương yêu, thành ra nhiều kẻ thù ghét;
không biết rồi ñây mẹ con thiếp sẽ gửi thân vào ñâu?
Chúa yên ủi rằng:
- Thế tử ñã chính thức lên ngôi ñông cung, nước là nước của nó; rồi ñây khanh sẽ làm
mẹ cả thiên hạ, kẻ nào còn thay ñổi ñược?
Thị Huệ lại thưa:

- Sợ không dự ñịnh trước, ñến lúc tình thế khẩn cấp sẽ bị người khác cướp mất.
Bấy giờ quận Huy cũng có ở ñó. Chúa nhìn Huy nói:
- Sau này ngươi cần hết sức giúp ñỡ chính cung và thế tử, ñể cho yên lòng ta.
Quận Huy thưa:
- Tôi dám ñâu chẳng hết lòng về việc này kỳ cho ñến chết. Nhưng ngay bây giờ, nhân
lúc chúa còn tỉnh táo, xin hãy kịp thời truyền mệnh lệnh cho thế tử Cán nối ngôi và lập
chính cung làm vương phi, cùng coi việc nước, ñể cho có mệnh lệnh sẵn sàng.
Chúa khen:
- Phải ñấy! Khanh cần làm phụ chính cho vương tử.
Quận Huy lại thưa:
- Vâng lời di chúc làm người phụ chính, tôi chẳng dám gánh vác một mình. Hiện nay
có Khanh quận công là bậc chí thân, Hoàn quận công là bậc sư phó ñại thần, Châu quận
công và Tứ xuyên hầu ñều ở trong chính phủ, vốn có ñức vọng, Diễm quận công là a bảo
của ñông cung, Thuỳ trung hầu là bảo vệ của ñông cung, ñều là những bầy tôi tin cậy. Vậy
xin nhà chúa hãy cho phép những viên ấy cùng nhận cố mệnh (mệnh dặn lại lúc sắp chết)
với tôi.
Chúa bằng lòng.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 17

Quận Huy liền sai Tứ xuyên hầu thảo tờ cố mệnh, và quan thiêm sai Nhữ Công ðiền
làm tờ sách phong Tuyên phi. Giấy tờ lập xong, Huy bỏ vào tay áo ñem dâng chúa ñể xin
ñiền tên.
Bấy giờ bệnh chúa ñã nguy kịch, nhân có thánh mẫu vào thăm, Thị Huệ phải ôm
chúa ngồi dậy. Thánh mẫu ñứng ở ñầu sập vừa khóc vừa hỏi han. Chúa cũng khóc mà
rằng:
- Con xin chắp tay cúi ñầu lạy mẹ. Nay con chẳng may xấu số, không ñược thờ mẹ
cho ñến cùng. Nghĩ ñến ñạo hiếu chưa tròn, ruột gan con ñau như dao cắt. Xin mẹ hãy ngự
giá về cung, cố ăn ngủ cho thảnh thơi, ñừng nghĩ gì ñến con mà ñau lòng mẹ. Còn việc

sớm hôm thăm hỏi sau này ñã có tự vương (chúa nối nghiệp, chỉ Trịnh Cán) thay con.
Thánh mẫu nức nở, sụt sịt, ngập ngừng hồi lâu, ý muốn nói ñến ngôi thế tử, nhưng vì
có Thị Huệ ở ñấy nên cũng khó hé răng, dùng dằng mãi chưa ra.
Chúa thấy vậy lại nói:
- Mẹ quá thương con, không nỡ dứt tình mà ñi. Con trông thấy mẹ cũng ñau lòng
không thể nhắm mắt. Vậy cúi xin mẹ hãy ngự giá về cung.
Thánh mẫu bèn ứa nước mắt trở ra.
Chúa quay sang dặn Thị Huệ.
- Bệnh ta không khỏi, không ở ñược cùng khanh ñến lúc bạc ñầu. Nay ta về chầu
giời, khanh ở lại phụng thờ thánh mẫu, nuôi nấng tự vương; còn duyên sắt cầm ñành hẹn
ñến kiếp khác.
Thị Huệ nấc lên ñến hơn một khắc, rồi ả cắt tóc thề rằng:
- Chúa thượng chẳng thương thiếp, nỡ bỏ thiếp vò võ một mình! Thiếp xin liều thân
mà chết theo chúa. Thờ phụng thánh mẫu ñã có hai công chúa, giúp rập tự vương ñã có các
quan ñại thần, chúa ñừng giao những việc ấy cho thiếp.
Rồi thị khóc oà lên.
Chúa ngoảnh sang Thuỳ trung hầu nói:
- Sau khi ta qua ñời, các ngươi phải nên khuyên giải chính cung cho khéo, chớ ñể
nàng liều mình. Vạn nhất nếu không ngăn cản nổi ý chí của nàng, thì cứ ñể nàng chung
thuyền với ta mà ñưa ñi, cho nàng ñược hầu hạ ta ở nơi lăng tẩm.
Tiếp ñó, chúa cho ñòi quận Khanh, quận Hoàn vào chịu cố mệnh.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 18

Hai người vào, chúa truyền miễn lạy và cho ngồi. Hai người khóc lóc hỏi han sức
khoẻ. Chúa nói:
- Con xin chắp tay cúi ñầu lạy chú, lạy thầy. Chẳng may con bị bệnh nặng, nay ñã
nguy cấp, muốn cho thế tử Cán lên nối ngôi chúa. Vậy nhờ chú và thầy chung sức ñồng
lòng, giúp cho qua khỏi bước khó khăn này.

Dứt lời, chúa bảo Thị Huệ ñặt mình nằm xuống.
Quận Huy quì xuống, rút tờ cố mệnh trong tay áo dâng trình, nhưng chúa chỉ lấy tay
xua ñi.
Quận Huy lại thưa rằng:
- Nay thánh thể không yên, mà chỗ ñề tên họ trong tờ cố mệnh thì hãy còn ñể trống,
vậy xin chúa hãy ñể cho vương thân Khanh quận công viết thay.
Chúa không còn nói ñược nữa, chỉ gật ñầu mà thôi.
Quận Khanh bèn lấy bút phê, rồi ngay trước sập chúa, lần lượt viết tên mấy người
vào chỗ bỏ trắng trong tờ cố mệnh. Viết xong, lại dâng cho chúa xem; nhưng lúc ấy chúa
ñã nhắm nghiền hai mắt không biết gì nữa.
Thế là Trịnh vương qua ñời. Bữa ấy nhằm ngày 13 tháng quận Huy năm Nhâm-Dần
(1782). Chúa thọ 44 tuổi, làm chúa ñược 16 năm.
Sau khi chúa tắt thở, quận Huy một mặt cắt ñặt cho các quan lo liệu việc tang lễ, một
mặt sai Thuỳ trung hầu sao lấy mấy bản thư cố mệnh và tờ sách phong Tuyên phi ñưa ra
chính phủ, ñể cho các quan triều tâu lên vua Lê.
Ngay hôm ấy, vua Lê hạ sắc dụ lập thế tử Cán làm ðiện ñô vương.
Trăm quan liền ñem nghi trượng, binh lính ñến cửa Kính-thiên ñể rước sắc về phủ
chúa. ðến phủ, quan a bảo Diễm quận công bế thế tử-ñã ñược mặc áo triều, ñội mũ, mang
ñai màu hoa quì-ñứng ñón ở sân, quỳ xuống nhận sắc.
Xong ñó, ngoài phủ ñường ñã ñặt sẵn sập ngự, quận Diễm bồng thế tử Cán lên ngôi
chúa. Các quan theo thứ tự lần lượt vào lễ mừng. Lễ xong, quận Diễm lại bế chúa mới
(Trịnh Cán) vào cung Huỳnh ñể lạy thánh mẫu. Rồi sau ñấy, mọi người ñều thay triều
phục, mặc áo trở ñể làm lễ phát tang.
Lúc Thịnh vương còn sống có soạn ra cuốn Vạn niên thư, phàm việc tang lễ từ lễ
"phạm hàm" ñến lễ "ñại tường", "nhập miếu" (Phạm hàm: Lễ ñặt vàng, ngọc hoặc các của
quí khác vào trong miệng người chết. ðại tường: Lễ giỗ sau khi chết hai năm. Nhập miếu:
Lễ rước linh hồn vào nhà thờ, ñể thờ chung với các tổ tiên), nghi tiết như thế nào ñều ñã
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 19

chua rõ; cho cả ñến mấy chữ miếu hiệu "Thánh tổ Thịnh vương" cũng ñược ghi sẵn. Nay
cứ theo ñó mà làm. Bảy viên ñại thần ngày ñêm túc trực ở trong phủ, chia nhau coi sóc
mọi việc.
Lại nói về bảy viên phụ chính này.
Khanh quận công tên là Trịnh Kiều, tức là con thứ năm của Hy tổ Nhân vương, và là
em Nhị tổ Ân vương, ñối với chúa mới là hàng ông chú. Kiều là bậc tuổi cao, ñức cả, song
tính tình chất phác, thật thà, ñối với công việc nên hay không nên cũng mặc, chẳng có ý
kiến gì.
Hoàng quận công tên là Nguyễn Hoàn, người làng Lan Khê huyện Nông Cống, ñỗ
Tiến sỹ khoa Quí-Hợi (1743). Trước Hoàn làm hữu tư giảng cho Thịnh vương, sau lên ñến
chức thượng thư bộ Lại, rồi làm Tham tụng. Hoàn ñã về trí sỹ nhưng lại bị gọi ra tham dự
triều chính, Hoàn là một vị trọng thần của nhà nước, nhưng tính người hoà hoãn, chìm nổi
theo ñời, gặp việc thường dè chừng, không quyết ñoán.
Tứ xuyên hầu tên là Phan Lê Phiên (có sách chép Duy Phiên hoặc Trọng Phiên),
người làng ðông Ngạc, huyện Từ Liêm, ñỗ Tiến sỹ khoa ðinh-Sửu (1757). Phiên từng
làm tả thị lang bộ Hộ, làm tham tụng; là người có phong ñộ ñoan trang, học vấn rộng rãi,
nhưng tính nết thâm trầm lại hay nương nhờ vào bọn quyền thế.
Châu quận công, Diễm quận công và Thuỳ trung hầu ñều xuất thân từ hàng quan
hoạn.
Châu quận công tên là Lê ðình Châu, người làng Liên Hồ, huyện Ngọc Sơn, hầu hạ
các chúa trải ñã mấy triều. Châu có làm chức tri binh phiên cơ mật, là người trung hậu, lúc
ñã già vì là bậc kỳ cựu, nên ñược vào chính phủ, nhưng không giữ việc gì.
Diễm quận công tức Trần Xuân Huy, người làng Khoái Lạc, huyện Thiên Bản;
nguyên là gia thần của Thịnh vương, khi vương chưa lên ngôi. Lúc Thịnh vương lên cầm
quyền, Huy ñược giao cho chức tri hộ phiên. Huy là người thuần thục, cẩn thận. Thịnh
vương rất tin, sai Huy làm a bảo cho thế tử, ngày ñêm ở luôn bên cạnh thế tử, không dự gì
ñến những việc bên ngoài.
Thuỳ trung hầu tên là Tạ Danh Thuỳ, người làng Khang Thượng, huyện Yên Mô,
từng làm chức xuất nạp (một chức quan hầu cận của vua chúa chuyên giữ việc phát nhận

giấy tờ, và truyền ñạt mệnh lệnh) rồi lại làm trấn thủ Thanh Hóa (thời Lê trung hưng,
Thanh Hoá gọi là Thanh Hóa). Thuỳ là người cơ trí, giỏi văn học, biện luận như gió. Thịnh
vương vốn tin trọng, sai Thuỳ làm chức bảo vệ cho thế tử; nhưng vì Thuỳ tuổi trẻ chưa có
danh vọng gì mấy, nên không tránh khỏi phải lép vế và chiều theo ý những kẻ ñồng liêu.
Bởi vậy, hết thảy mọi việc trong thiên hạ ñều do một tay quận Huy quyết ñịnh, không
có ai bàn qua nói lại gì hết.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 20

Nguyên sáu người kia, không phải hết thảy ñều một lòng với quận Huy cả. Chẳng
qua thấy họ có ñịa vị và danh vọng, nên quận Huy mới lôi kéo họ vào cùng cánh với mình
ñể họ khỏi có ý khác mà thôi. Chỉ Diễm quận công vốn là phe ñảng của Thị Huệ, xưa nay
lại rất ăn ý với Tứ xuyên hầu; nên hai người này ñều một bụng một dạ với quận Huy. Song
quận Diễm là người dốt nát, ít hiểu biết, việc gì cũng phải nhờ Tứ xuyên hầu chỉ vẽ cho;
mà Tứ xuyên hầu thì cũng như quận Huy, ñều ñang mê mẩn trong tình thế lúc bấy giờ.
Còn Hoàn quận công là bậc lão nho. Thuỳ trung hầu là hạng khôn vặt. Rút lại không lường
ñược bụng dạ của họ ra sao. Trong ñó, thực thà không có ý gì, duy chỉ có Khanh quận
công và Châu quận công mà thôi.
Quận Huy tự ñứng làm chủ cuộc, phàm mọi việc ñều tự mình gánh vác, không cần
ñùn ñẩy cho ai; người khác có ñồng ý hay không, Huy cũng chẳng thèm kể ñến.
Lúc ñó, chúa mới lên ngôi, vì còn thơ ấu nên người trong nước không khỏi có ý ngờ.
ở phố phường người ta túm năm tụm ba bàn tán. Kẻ nói chúa mới bị bệnh rất nặng, chưa
biết chừng ngày nào ñó trong cung sẽ có biến; quận Huy uy quyền lớn quá, không khéo
hắn sẽ cướp nước mất. Người bảo chính cung tư thông với Huy, ả sắp ñem xã tắc giao phó
cho quận Huy. Bấy giờ, ñầu ñường xó chợ có câu ca dao như sau:
Trăm quan ít sáng nhiều mờ (có sách chép: "Trăm quan có mắt như mờ" hoặc "Sáu
ông cố mệnh ngẩn ngơ");
ðể cho Huy quận vào rờ chính cung.
Huy nghe tin, bèn sai quan ñề lĩnh ñem móc sắt và kéo treo khắp các chợ, doạ rằng

những ai còn dám tụ họp nói chuyện thì sẽ móc lưỡi cắt ñi. Do ñó, ở ngoài ñường sá người
ta chỉ dám ghé mắt ngó nhau; dân chúng kinh kỳ ñều sợ nơm nớp.
Lại nói về thế tử cũ, từ khi chúa mới lên ngôi, Thị Huệ vẫn muốn ngầm hại thế tử,
nhưng Thuỳ trung hầu thường tìm lời khôn khéo ñể che chở cho. Thị Huệ bị lời lẽ Thuỳ
trung hầu giằng giữ, nên không dám quả quyết hành ñộng. ả bèn bắt Tông ra ở tại nhà Tả-
xuyên, rồi giao cho bốn ñội Nội-khuông, Nội-dực, Nội-nhưng, Nội-kiệu giám sát. Mỗi
ngày chỉ có ba bữa cúng cha, thế tử mới ñược vào phủ ñường, lễ xong lại về sở giam. Vì
vậy, thế tử ngày ñêm lo lắng, sợ rằng không giữ ñược tính mạng.
Mẹ thế tử là thái phi họ Dương nhờ người chị là quận phu nhân họ Dương kêu van
với quận Huy rằng:
- Em thiếp là cung tần Dương thị mỗ và con út chúa là vương tử mỗ xin gửi lời lạy
trình quan lớn xét cho: ðứa con út ñó có tội, gạt bỏ là phải, không dám phàn nàn. Nhưng
nay nó ở vào cảnh ngộ hiềm nghi, tình thế cấp bách, khôn xiết nguy hiểm sợ hãi. Vậy
muôn vàn lần mong mỏi quan lớn hãy rủ lòng thương, che chở cho nó ñược toàn vẹn; công
ơn cứu sống của ngài, mẹ con nó xin ghi xương tạc dạ.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 21

Quận Huy vừa khóc vừa trả lời:
- Tôi thờ tiên chúa, ñược chịu ơn huệ ñã nhiều, nghĩa tuy là vua tôi, nhưng tình là cha
con. Thế tử cũ cũng là con của chúa tôi, tôi có lòng nào, thì xin trời ñất tru diệt. Phu nhân
trở về, cho tôi gửi lời trình trước màn tang của vương tử và quý cung tần rằng, xin cứ yên
lòng, tôi sẽ hết sức giúp ñỡ, không có ñiều gì phải lo ngại.
Rồi Huy bí mật sức cho bốn ñội quan quân, ra lệnh phải lỏng lẻo bớt trong việc giam
giữ thế tử. Từ ñó các gia thần và các người thân tin cũ của thế tử mới ñược ra vào dễ dàng,
không ai xét hỏi.
Thế tử có người ñầu bếp tên là Dự Vũ, vốn là người cơ trí, nói năng rành mạch. Một
hôm, thế tử hỏi bên ngoài lòng người ra sao, Dự Vũ ñáp:
- Nhà chúa bỏ con cả lập con út, thiên hạ ñều căm ghét, nhất là quân lính lại càng bất

bình lắm. Hôm nọ trong khi tân chúa lên ngôi, theo lệ có ban tiền bạc cho các quân sĩ ,
nhưng trong quân nhao nhao, có kẻ không chịu nhận tiền ấy. Sau, quận Huy phải ra lệnh
nghiêm cấm, họ mới miễn cưỡng nghe theo, mà trong lòng vẫn còn hậm hực.
Thế tử mừng thầm, ñem chuyện ấy bàn với một viên gia thần tên là Gia Thọ.
Thọ người làng Bát Tràng, huyện Gia Lâm, cũng là kẻ tinh khôn; hắn nói với thế tử:
- Lòng người như thế, nếu lấy nghĩa khí mà khích ñộng, khiến cho họ một lòng tôn
phù, thì việc lớn ắt thành.
Thế tử mừng lắm, bèn sai Dự Vũ làm cơm rượu, mời bọn biện lại trong ñám thân
quân tới ñánh chén, rồi nói với họ rằng:
- Thế tử chẳng có tội gì, nhưng bị mụ ñàn bà ác nghiệt họ ðặng làm mê hoặc tiên
chúa, vu tội hãm hại thế tử ñể cướp ngôi. Còn quận Huy vốn có chí phản nghịch, lợi dụng
vương tử Cán bé dại dễ kiềm chế, nên hắn mới vào hùa với mụ mà gây ra việc bỏ người
này lập người kia, ñể hắn làm phụ chính cho tiện cái mưu cướp nước của mình. Nay tân
chúa bị bệnh nặng, sự nguy biến chỉ trong sớm tối. Không biết rồi ñây cơ nghiệp nhà chúa
sẽ do ai làm chủ? Ba quân ñều là người ở ñất "thang mộc" ("thang mộc" nghĩa là tắm gội.
ðất "thang mộc" là ñất thiên tử phong cho các chư hầu, ñể làm nơi cung ñốn việc tắm gội
hoặc nơi ăn ngủ trước khi vào chầu. Do ñó, ñất "thang mộc" cũng dùng ñể trỏ chung ñất
quê hương của vua chúa. ở ñây ñất "thang mộc" trỏ vào Thanh Hoá, ñất quê hương của
vua Lê.) và là binh lính ứng nghĩa, làm nanh vuốt của nhà nước, ai cũng sẵn lòng trung
nghĩa. Nếu anh em còn nghĩ ñến cái ơn của nhà chúa nuôi nấng trong hai trăm năm, thì
hãy nên một lòng giúp ñỡ nhà chúa. Mai ñây nếu trời cho xong việc, tất nhiên sẽ có sách
son, khoán sắt (văn thư viết bằng son, khoán ước chế bằng sắt, ban cho bầy tôi có công ñể
tỏ ý cùng ñược hưởng phú quí lâu dài với nhà vua) lưu truyền muôn ñời.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 22

Mọi người ñều nói:
- Chúng tôi vẫn có bụng ñó, nhưng chưa biết ý vương tử ra sao. Sợ ñến lúc ấy nhỡ có
ñiều gì kinh ñộng, người lại quở trách chúng tôi gây việc. Nay vương tử ñã ngỏ ý cho biết

như thế, thì việc này chắc không khó gì.
Sau ñó, họ bèn ngầm ñi báo cho nhau, hẹn ngày tụ họp ở chùa Khán Sơn (chùa Khán
Sơn xưa ở trên trái núi ñất gần khu vực vườn Bách Thảo Hà Nội, chùa bị phá từ cuối ñời
Cảnh-hưng).
Lúc quân lính ñến hội họp, bàn về việc ấy không ai là không hăng hái. Nhưng họ còn
sợ thanh thế quận Huy, nên chưa biết khởi sự như thế nào cho ổn thoả.
Giữa lúc ñang bàn bạc như thế, thì bỗng một người ñứng phắt lên nói:
- Chỉ sợ anh em không cùng một bụng thôi. Chứ nếu ba quân ñồng lòng, thì bất quá
chỉ thừa dịp cúng cơm sáng xong (theo tang lễ xưa, người chết khi chưa chôn thì gia ñình
mỗi ngày cúng hai lần cơm), ñánh một hồi trống trong phủ làm hiệu, rồi kéo ùa cả vào,
nắm cẳng hắn, vứt chỏng gọng xuống dưới thềm một cái là xong thôi mà!
Mọi người ñều reo mừng hưởng ứng, và cùng nhìn về phía kẻ mới nói, thì ra ñó là
viên biện lại của ñội Tiệp-bảo (ñội thân binh hầu hạ) tên là Bằng Vũ.
Gã Bằng Vũ này là người huyện Thanh Chương, xứ Nghệ An, ông cha vốn là công
thần ñời Lê trung hưng. Về sau tập ấm (ñây dịch theo hai chữ ấm tận. Trong chế ñộ phong
kiến, những kẻ làm quan, tuỳ theo thứ bực, con cháu ñều ñược nối nghiệp làm quan gọi là
tập ấm; ñến lúc nào không ñược hưởng tập ấm nữa thì gọi là ấm tận) ñã hết, con cháu trở
nên nghèo nàn. Bằng Vũ ñược người làng thuê ñi lính thay. Gã người thấp bé, thanh nhã
như dáng học trò. Sau khi vào ñội Tiệp-bảo, nhờ biết dăm ba chữ, gã ñược làm chân biện
lại. ở kinh, gã thường làm mướn ñơn kiện cho người ta, vẫn lừng tiếng là tay ñiêu toa
trong việc xui nguyên giục bị.
Lúc này Bằng Vũ thủ xướng ra lời bàn ñó, cả bọn liền bầu ngay gã làm chủ mưu,
giao cho gã ñánh trống trước ñể thúc giục ba quân. Bằng Vũ mạnh bạo nhận lời. Rồi cả
bọn cùng nhau uống máu ăn thề. Nhưng họ không dự ñịnh ngày nào, chỉ hẹn nhau hễ nghe
hiệu trống của Bằng Vũ thì cùng kéo ñến ñể khởi sự.
Mưu toan bí mật ñã bàn ñịnh xong. Chợt lại có người nói:
- Việc này hết sức quan hệ. Nên nhờ quốc cữu tâu với thánh mẫu, xin lĩnh ý chỉ của
thánh mẫu mà làm. Vạn nhất quận Huy có biết, mình còn có mật lệnh làm cớ ñể mà nói, tỏ
rằng mình vẫn làm việc minh bạch. Như thế mới là kế vạn toàn!
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 23

Người ấy là Bùi Bật Trực, quán làng An Toàn, huyện La Sơn, một tay danh sĩ xứ
Nghệ. Bật Trực trước ñã từng làm chức viên ngoại lang, hồi này vì bị mất quan vẫn nương
nhờ ở trong nhà quốc cữu Viêm quận công (Viêm quận công Nguyễn Trọng Viêm là em
mẹ Trịnh Sâm, do ñó gọi là quốc cữu). Khi bọn biện lại hẹn quân sĩ ñến tụ tập ở chùa
Khán Sơn, Bật Trực cũng ñã nghe phong thanh. Gã liền ñem mưu mô của bọn quân sĩ nói
nhỏ với Chiếu Lĩnh Bá (tức Nguyễn Trọng Chiếu), con Viêm quận công, và khuyên nên
nhập bọn ñể hớt lấy công ấy. Còn bản thân gã thì ñứng ra làm người manh mối giữa Chiếu
Lĩnh Bá và bọn quân sĩ . Vì thế, nên gã mới ñến dự cuộc họp ñể nói với bọn họ như vậy.
Quân sĩ vốn không cần chỉ của thánh mẫu, nhưng thấy người nhà quốc cữu cũng có
mặt trong cuộc hội họp, khước từ sẽ lộ chuyện. Vả lại, lời của Bật Trực nghe cũng có lý,
họ bèn cùng ñi với Bật Trực ñến gặp quận Viêm.
Lúc quân sĩ chưa ñến, Chiếu Lĩnh Bá ñã ñem chuyện nói trước với cha. Cha hắn ta
vốn là người tầm thường, nghe thấy chuyện ñó thì sợ lắm, bèn nói:
- Lũ lính tráng này là ñồ thô lỗ, khinh suất nên mới làm việc ấy: mình can dự vào làm
gì? "Con vua thì lại làm vua". Ai làm chúa ta cũng vẫn không mất cái chân là quốc cữu
tiền triều. Nay lại muốn cầu công trạng, nếu việc thành, ta không thể giàu sang hơn thế này
nữa; mà ngộ nhỡ công việc vỡ lở, hẳn là chết không có ñất chôn!
Chiếu Lĩnh Bá ñáp:
- Bọn họ bàn bạc, ước hẹn với nhau ñã ñâu vào ñấy rồi. Thế nào nay mai họ cũng ra
tay, mà ñã ra tay là phải xong việc. Cự tuyệt họ tức là bỏ uổng cơ hội. Vả chăng sự giàu
sang của cha dẫu ñã ñầy ñủ rồi thật, nhưng cha cũng nên ñể cho chúng con nhân dịp này
mà lập công danh. Hơn nữa con ñã trót hứa với họ, bây giờ dù có muốn thoái thác cũng
không thể ñược.
Một lát quân sĩ kéo ñến. Quận Viêm bất ñắc dĩ phải ra tiếp.
Sau khi nghe họ nói, quận Viêm trả lời:
- Các anh em còn có lòng vì nước, tôi ñây há lại dám có bụng dạ nào khác. Có ñiều
anh em muốn xin ý chỉ của thánh mẫu, thì nên ñến nhà cháu tôi là viên phó tri binh phiên

Nguyễn Kiêm mà bảo viên ấy vào bẩm với thánh mẫu. Viên ấy giữ chức tri lệnh sử, nên ra
vào cung Huỳnh người ta sẽ không nghi ngờ. Còn tôi, tôi cũng xin gửi lời trình thêm với
thánh mẫu nữa.
Quân sĩ nghe lời, lại kéo cả sang nhà Nguyễn Kiêm.
Kiêm vốn là hạng hèn nhát, nghe quân sĩ nói thì hoảng hốt chối ñây ñẩy. Nhưng bọn
người vẫn cố nèo:
- Việc này cũng ñã bẩm với quốc cữu và Người ñã dạy như thế.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 24

Rồi họ thúc ép Kiêm phải ñến nhà quận Viêm ñể nhận lời dặn mà vào tâu với thánh
mẫu.
Nguyên việc bỏ con lớn lập con nhỏ, thánh mẫu vốn không hài lòng, vì vậy khi ñược
nghe mưu toan ấy, thánh mẫu ñã thấy hợp ý ngay. Nhưng dẫu sao cũng chưa thoát khỏi chí
khí ñàn bà, thánh mẫu sợ nhỡ công việc bại lộ, quốc cữu sẽ bị vạ lây; nên muốn hãy ngầm
dỗ dành quận Huy ñể hắn ñưa thế tử Tông lên quyền ngôi chúa cho khỏi sinh biến. Lại
nghĩ trong bọn bảy tên phụ chính, chỉ có quận Hoàn vừa là thầy học của chúa trước vừa là
bố vợ Kiêm, bụng dạ có thể tin ñược, mà lại là bậc lão nho có nhiều mưu trí, có thể cùng
bàn mọi việc với ông ta. Thánh mẫu bèn bảo Nguyễn Kiêm một mặt báo cho bọn quân sĩ
hãy chậm khởi sự lại vài ngày, còn một mặt thì tới bàn mưu với quận Hoàn.
Quận Hoàn nói:
- Nếu ba quân làm như thế, tất sẽ gây ra rất nhiều việc lôi thôi. Nay thánh mẫu quyết
ñoán sáng suốt như vậy, thực là phúc cho xã tắc. Lão thần ñây cũng không thể nghĩ hơn
thế ñược. Nhưng xin thánh mẫu hãy hạ chỉ dụ quận Huy, còn tôi ở trong sẽ nói thêm vào.
Kiêm ñem lời ấy tâu với thánh mẫu. Thánh mẫu bèn sai người bảo quận Huy rằng:
"Nay tân chúa bị ñau, trong nước ñang lo lắng, nghi ngờ. Tướng quân nếu còn coi xã
tắc là trọng thì, hãy nên tạm ñể cho vương tử Tông lên quyền ngôi chúa ñể yên lòng người.
ðợi khi nào tân chúa trưởng thành, vương tử Tông sẽ lại trao trả chính quyền và lui về giữ
trọn ñạo làm tôi. Tướng quân nên ñem ý ñó bày tỏ với Tuyên phi và ñể vương tử Tông

nhận Tuyên phi làm mẹ nuôi, lấy tướng quân làm a bảo. Mong rằng tướng quân hãy hết
sức giúp ñỡ cho ñược chu toàn!".
Quận Huy ñáp lại rằng:
"Lý tôi gửi lạy dưới cửa thánh mẫu. Thánh mẫu ñã lo ñến việc lớn của xã tắc, tôi ñâu
dám chẳng vâng mệnh. Nhưng có ñiều việc này không phải ý của tiên vương. Tôi ñược
tiên vương trao gửi con bồ côi, ngài ñã dặn dò rất cặn kẽ. Nay tử cung (quan tài của vua
chúa) còn quàn tại ñây mà ñã thay ñổi mệnh ngài, lòng tôi tự thấy không yên. Vậy chuyện
này xin hãy ñể liệu sau. Vả tiên vương cũng không còn người con nào khác, chỉ có tân
chúa và vương tử Tông mà thôi. Nếu tân chúa không gánh vác nổi công việc, thì sau ñó tất
là phải ñến vương tử Tông. Lúc ñó vương tử Tông cứ việc ñường hoàng mà thay thế, há
chẳng tốt ñẹp hơn sao, cần gì phải vội vã hấp tấp, làm việc trái với lẽ thường như vậy?
Còn như kẻ lo lắng, thì lâu rồi họ khắc yên lòng; kẻ nghi ngờ, lâu rồi họ khắc tin tưởng.
Dám xin thánh mẫu cứ yên tâm... ".
Sứ giả ra chưa khỏi cửa, quận Huy ñã hằn học:
- Việc này dẫu có ñánh chết ta cũng chẳng nghe!
Hoàng Lê Nhất Thống Chí – Ngô gia văn phái

o Page 25

Sứ giả về thuật với thánh mẫu. Thánh mẫu biết chí của Huy không thể lay chuyển,
bèn ñem lời Huy nói lại với Nguyễn Kiêm.
Kiêm sợ việc lộ, vạ lây, lại ñến bàn với quận Hoàn.
Quận Hoàn nói:
- Bây giờ sự thế ñã như vậy, thôi thì mặc cho ba quân họ muốn làm gì thì làm!
Tình cờ có một tên lính ở xã Vạn Lộc, huyện ðộng Sơn, ñem các công việc báo với
người cùng làng làm viên thiêm tri binh phiên Trần Hữu Cầu. Cầu vốn tính hiếu sự, lại
giỏi làm văn, tức thì soạn ngay bài hịch Ba quân phò chính, rồi ngầm ñem dán ở khắp các
ñường phố. Do ñó, trong kinh kỳ nôn nao cả lên.
Thấy chuyện ñã vỡ lở như vậy, bọn Bằng Vũ cho là thế không thể ñừng ñược, bèn
quyết ñịnh ngay ngày hôm sau khởi sự, không cần phải tâu với thánh mẫu. Hôm ấy là ngày

24 tháng 10 năm Nhâm Dần (1782).
Bấy giờ quận Huy cũng biết tai hoạ sắp xảy ra, liền nói toạc ra ở trong triều rằng:
- Ngày mai có biến, tôi sẽ chết. Nhưng tôi chết cũng phải có dăm ba mạng ñi theo.
Các quan nói:
- Lẽ nào lại có chuyện ấy?
Quận Huy bèn ñưa ra một tờ khải nói là Huy Bá tố cáo quận Viêm ñang âm mưu làm
phản và xin các quan hãy tra xét ñể trừng trị.
Gặp lúc trời sắp tối, người nhà quận Huy có kẻ khuyên hắn nên bế tân chúa ñi trốn,
rồi gọi quân bên ngoài vào bắt bọn gian; có kẻ khuyên hắn nên ñưa nghĩa sỹ vào trong phủ
ñể tự vệ... Nhưng quận Huy ñều gạt ñi mà rằng:
- Xưa nay thói ñời vẫn hay phao nhảm, chưa chắc việc ñó ñã có thật. Mà dù có ñi nữa
thì cứ ñể thong thả rồi cũng tra ra, chúng nó trốn ñi ñằng nào ñược. Nếu việc quá gấp
không thể trị nổi bọn chúng, thì ta ñây vâng mệnh của ñấng tiên vương, sống thác cũng
cam, cần gì mà phải hốt hoảng!
ðêm ấy quận Huy ngủ ở trong phủ, cũng chỉ ñem theo vài người hầu như mọi ngày,
không hề phòng bị gì hết.
Sáng mai, lễ cúng cơm bữa sáng vừa xong, các quan ñang sắp lui trào, Bằng Vũ vào
trong phủ, ñánh luôn ba hồi chín tiếng trống.
Các quan ngơ ngác nhìn nhau. Quận Huy sai người ñóng chặt cửa các, bắt trói Bằng
Vũ ñem chém. Khi Bằng Vũ ñã bị trói rồi, Thuỳ trung hầu bảo quận Huy rằng: