Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ bệnh do ấu trùng sán dây Cysticercus tenuicollis gây ra ở dê tại một số địa phương thuộc tỉnh Thái Nguyên và đề xuất biện pháp phòng chống (Khóa luận tốt nghiệp)

I H C THÁI NGUYÊN
TR
NG
I H C NÔNG LÂM
---------------------

NGUY N TH LÝ

Tên

tài:

NGHIÊN C U

C I M D CH T B NH DO U TRÙNG SÁN DÂY

CYSTICERCUS TENUICOLLIS GÂY RA
THU C T NH THÁI NGUYÊN VÀ

DÊ T I M T S

ào t o

NG

XU T BI N PHÁP PHÒNG CH NG

KHÓA LU N T T NGHI P

H

A PH

IH C

: Chính quy

Chuyên ngành : Thú y
Khoa

: Ch n nuôi - Thú y

Khóa h c

: 2010 - 2014

Thái Nguyên – 2014


I H C THÁI NGUYÊN
TR
NG
I H C NÔNG LÂM
---------------------

NGUY N TH LÝ

Tên

tài:

NGHIÊN C U

C I M D CH T B NH DO U TRÙNG SÁN DÂY

CYSTICERCUS TENUICOLLIS GÂY RA
THU C T NH THÁI NGUYÊN VÀ

DÊ T I M T S

ào t o

IH C

: Chính quy

Chuyên ngành

: Thú y

Khoa

: Ch n nuôi - Thú y

Khóa h c

: 2010 - 2014

Gi ng viên h

ng d n

NG

XU T BI N PHÁP PHÒNG CH NG

KHÓA LU N T T NGHI P

H

A PH

: GS. TS. Nguy n Th Kim Lan

Thái Nguyên – 2014


i
L IC M
Trong th i gian h c t p, rèn luy n d

N
i mái tr

ng

i h c Nông Lâm

Thái Nguyên c ng nh th c t p t t nghi p t i c s , em ã nh n

c s giúp

t n tình c a các th y cô trong khoa Ch n nuôi Thú y. Nhân d p này em xin
bày t lòng kính tr ng và bi t n sâu s c t i:
Ban giám hi u tr

ng

i h c Nông Lâm Thái Nguyên, Ban ch nhi m

khoa cùng toàn th các th y giáo, cô giáo trong khoa Ch n nuôi Thú y.
c bi t em xin bày t lòng bi t n sâu s c t i cô giáo GS.TS. Nguy n
Th Kim Lan, ã t n tình h

ng d n

em hoàn thành t t khóa lu n này.

ng th i cho em g i l i c m n t i các cán b Tr m thú y 3 huy n:
Phú L

ng,

i T ,

nh Hóa và các cán b t i Chi c c thú y t nh Thái

Nguyên v s h p tác, giúp

b trí thí nghi m, theo dõi các ch tiêu và thu

th p s li u làm c s cho khóa lu n này.
góp ph n cho vi c hoàn thành khóa lu n
nh n

cs

ng viên, giúp

bi t n chân thành tr

c a gia ình và b n bè. Em xin bày t lòng

c m i s giúp

M t l n n a em xin

t k t qu t t, em luôn

ó.

c g i t i th y giáo, cô giáo và các b n bè l i

c m n sâu s c, l i chúc s c kh e cùng nh ng i u t t

p nh t.

Em xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, ngày

tháng

Sinh viên

Nguy n Th Lý

n m 2014


ii
L I NÓI

U

Th c t p t t nghi p là giai o n cu i cùng c a quá trình ào t o t i
tr

ng.

ây là giai o n sinh viên ti p xúc v i th c ti n, c ng c l i nh ng

ki n th c ã h c trên gi ng

ng. Bên c nh ó, giúp sinh viên v n d ng, h c

h i nh ng kinh nghi m trong s n xu t
ph

nâng cao trình

c ng nh các

ng pháp t ch c và ti n hành nghiên c u. T o i u ki n cho b n thân có

tác phong làm vi c nghiêm túc, úng
th c t s n xu t, góp ph n vào công cu c

n, có c h i v n d ng sang t o vào
im i

tn

c, làm cho

tn

c

c s nh t trí c a Ban ch nhi m khoa Ch n nuôi Thú y, tr

ng

i

ngày càng phát tri n.

h c Nông Lâm Thái Nguyên, s
c a c s , em ti n hành

ng ý c a cô giáo h

tài: “Nghiên c u

trùng sán dây Cysticercus tenuicollis gây ra
thu c t nh Thái Nguyên và
Do b

c

ng d n và ti p nh n

c i m d ch t b nh do u
dê t i m t s

a ph

ng

xu t bi n pháp phòng ch ng”.

u làm quen v i công tác nghiên c u khoa h c, th i gian và

n ng l c b n thân còn h n ch nên trong b n khóa lu n này không tránh kh i
nh ng sai sót. Vì v y, em mong nh n
cô giáo và các b n bè

ng nghi p

Em xin chân thành c m n!

c ý ki n óng góp c a các th y giáo,

khóa lu n hoàn thi n h n.


iii
DANH M C B NG
Trang
B ng 4.1. T l và c

ng

nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

dê

t i 3 huy n .................................................................................. 34
B ng 4.2. T l và c

Cysticercus tenuicollis

ng

..................................................................................... 36
B ng 4.3. T l và c

ng

nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

dê

theo tính bi t ............................................................................... 37
4.4.

ng

nhi m

Cysticercus tenuicollis

............................................................................ 38
B ng 4.5. Thành ph n và s phân b các loài sán dây ký sinh
t im ts
B ng 4.6. T l và c
các
B ng 4.7. T

a ph

chó nuôi

................................................................. 40
ng

nhi m sán dây Taenia hydatigena

chó t i

ng ........................................................................... 42

ng quan gi a t l nhi m sán dây Taenia hydatigena

và t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

chó

dê ................... 43

B ng 4.8. Tri u ch ng lâm sàng ch y u c a dê b b
Cysticercus tenuicollis ................................................................ 45
B ng 4.9. T l các khí quan có u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh và
kh i l

ng c a u trùng ký sinh

B ng 4.10. B nh tích

i th

dê .......................................... 46

các khí quan có u trùng Cysticercus tenuicollis

................................................................................. 48


iv
DANH M C HÌNH
Trang
t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

4.1: Bi u

dê t i 3

huy n thu c t nh Thái Nguyên .................................................... 34
t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

Hình 4.2: Bi u

dê theo

l a tu i ....................................................................................... 36
t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

Hình 4.3: Bi u

dê theo

tính bi t ...................................................................................... 37
Cysticercus tenuicollis

Hình 4.4: Bi u

u tra ................................................................. 38
t l sán dây Taenia hydatigena

Hình 4.5: Bi u
ph
Hình 4.6:

chó t i các

a

ng ....................................................................................... 42
th t

ng quan gi a t l nhi m sán dây Taenia hydatigena

chó và t l nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis

dê.......... 44


v
DANH M C CÁC T , C M T

VI T T T

Cs

: C ng s

KCTG

: Ký ch trung gian

Nxb

: Nhà xu t b n

TT

: Th tr ng

STT

: S th t


vi
M CL C
L I C M N ................................................................................................. i
L I NÓI

U ............................................................................................... ii

DANH M C B NG ..................................................................................... iii
DANH M C HÌNH ...................................................................................... iv
DANH M C CÁC T , C M T

VI T T T ............................................... v

M C L C .................................................................................................... vi
Ph n 1: M

U ......................................................................................... 1

1.1.Tính c p thi t c a

tài............................................................................ 1

1.2. M c ích c a

tài ................................................................................. 2

1.3. M c tiêu c a

tài .................................................................................. 2

1.4. Ý ngh a khoa h c và ý ngh a th c ti n c a

tài ..................................... 2

1.4.1. Ý ngh a khoa h c .................................................................................. 2
1.4.2. Ý ngh a th c ti n .................................................................................. 2
Ph n 2: T NG QUAN TÀI LI U ............................................................... 3
2.1.C s khoa h c c a

tài ......................................................................... 3

2.1.1.

c i m c a u trùng Cysticercus tenuicollis ....................................... 3

2.1.2.

c i m sinh h c c a sán dây ký sinh

2.1.3.

c i m d ch t h c b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis và b nh

chó ....................................... 4

do sán dây chó gây ra ................................................................................... 17
2.1.4.

c i m b nh lý và lâm sàng b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis

gây ra ........................................................................................................... 20
2.1.5. Ch n oán b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis và b nh do sán dây
chó gây ra ..................................................................................................... 21
2.1.6. Phòng và tr b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra .............. 23
2.2. Tình hình nghiên c u trong n

c và ngoài n

2.2.1.Tình hình nghiên c u trong n
2.2.2. Tình hình nghiên c u

n

c.................................... 24

c......................................................... 24

c ngoài .................................................... 26

vii
3:

IT

NG PHÁP NGHIÊN C U .... 28

NG, N I DUNG VÀ PH

g, v t li

............................ 28
............................................................................. 29

3.2.1. Nghiên c u
gây ra

c i m d ch t b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis

dê t i m t s huy n thu c t nh Thái Nguyên .................................. 29
Cysticercus tenuicollis ......... 29

3.2.2. Nghiên c
3.2.3.

xu t bi n pháp phòng tr b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis

gây ra

dê .................................................................................................... 29

3.3. B trí thí nghi

....................................... 30

3.3.1. B trí thu th p m u và ph
Cysticercus tenuicollis

ng pháp xác

nh tình hình nhi m u trùng

dê .......................................................................... 30

3.3.2. B trí i u tra và ph ng pháp xác nh tình hình nhi m sán dây chó.......... 31
3.3.3. Ph

Cysticercus

ng pháp nghiên c u b nh h c b

tenuicollis ..................................................................................................... 33
3.3.4.

xu t bi n pháp phòng ch ng b nh do

tenuicollis gây ra t i m t s

a ph

u trùng Cysticercus

ng thu c t nh Thái Nguyên ................. 33

.................................................................. 33
4: K T QU VÀ TH O LU N ...................................................... 34
c i m d ch t b nh do u trùng Cysticercus

4.1. Nghiên c u m t s
tenuicollis gây ra

dê t i m t s

a ph

ng thu c t nh Thái Nguyên.......... 34

4.1.1. Tình hình nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis
ph

dê t i m t s

a

ng thu c t nh Thái Nguyên ................................................................... 34

4.1.2. Nghiên c u t
tenuicollis
a ph

ng quan gi a t

l

nhi m

u trùng Cysticercus

dê v i t l nhi m sán dây Taenia hydatigena

ng thu

4.2. Nghiên c u b nh h c b

chó t i m t s

. ............................................................ 39
Cysticercus tenuicollis

........... 45


viii
4.2.1. Tri u ch ng lâm sàng ch y u c a dê b b

Cysticercus

tenuicollis ..................................................................................................... 45
4.2.2. T l các khí quan c a dê có u trùng sán dây Cysticercus tenuicollis ký
sinh và kh i l

4.2.3. B nh tích

ng u trùng .......................................................................... 46
i th

các khí quan có u trùng Cysticercus tenuicollis

....................................................................................................... 47
4.3.

xu t bi n pháp phòng ch ng b nh

tenuicollis gây ra trên dê t i m t s

a ph

Ph n 5: K T LU N, T N T I VÀ

u trùng sán dây Cysticercus

ng thu c t nh Thái Nguyên..... 49
NGH ........................................ 50

5.1. K t lu n ................................................................................................. 50
5.2.T n t i .................................................................................................... 51
5.3.

ngh .................................................................................................. 51

TÀI LI U THAM KH O.......................................................................... 52

I. Tài li u ti ng Vi t ..................................................................................... 52
II. Tài li u ti ng Anh .................................................................................... 53


1
Ph n 1
M
1.1.Tính c p thi t c a

U

tài

Ngành Ch n nuôi

Vi t Nam ang ngày càng phát tri n m nh góp ph n

quan tr ng vào s phát tri n kinh t c a

tn

c. Tuy nhiên, khi ch n nuôi phát

tri n thì tình hình d ch b nh c a gia súc, gia c m c ng ngày càng t ng lên.
Sán dây Taenia hydatigena ký sinh và gây b nh
các thú n th t khác.

chó, chó sói, cáo và

u trùng Cysticercus tenuicollis c a sán dây Taenia

hydatigena ký sinh trên b m t các khí quan trong xoang b ng gây b nh r t
nguy hi m cho v t nuôi và k c ng

i.

Nguy n Th Kim Lan (2012) [9] cho bi t, u trùng Cysticercus tenuicollis có
u sán dây Taenia hydatigena, có kích th

d ng b c, mang
u nhau, bám

c to, nh không

b m t màng treo ru t, lách, gan, th n,... Vì th , trong quá

trình gi t m , có th d nh m l n v i nh ng b c n

c bình th

ng, t

ó

không có bi n pháp tiêu di t u trùng, làm t ng nguy c nhi m sán dây
Taenia hydatigena

chó.

Thái Nguyên là t nh có i u ki n t nhiên thu n l i

nuôi trâu, bò, dê. Dê c

Thái Nguyên có nhi u u i m và

danh m c v t nuôi c n b o t n ngu n gen. Tuy nhiên, ph
v n là ch n th t do, ch a quan tâm
c nuôi r t nhi u trên

phát tri n ch n
c

a vào

ng th c ch n nuôi

n vi c phòng tr b nh.

ng th i, chó

a bàn t nh Thái Nguyên theo hình th c nuôi th

rông, n u chó b nhi m sán dây s phát tán m m b nh, làm cho dê và các v t
nuôi khác b b nh u trùng Cysticercus tenuicollis.
Hi n nay, b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ch a có thu c
i u tr

c hi u, ch y u ch i u tr tri u ch ng. Ngoài ra, khi b nhi m
Cysticercus tenuicollis thì v t ch c ng không có nh ng tri u ch ng i n

hình nên vi c ch n oán và i u tr

i v i con v t còn s ng r t khó kh n.


2
Nh ng v n

trên cho th y, vi c tìm hi u

Cysticercus tenuicollis gây ra dê,

t

c i m d ch t b nh u trùng

ó có bi n pháp phòng ch ng thích h p

là h t s c c n thi t. Nghiên c u này không nh ng góp ph n h n ch t l nhi m
b nh u trùng sán dây cho dê, mà còn góp ph n phòng ch ng b nh sán dây
chó, m t s loài v t nuôi khác và c ng

i.

Xu t phát t th c ti n trên, chúng tôi th c hi n

tài: "Nghiên c u

c i m d ch t b nh do u trùng sán dây Cysticercus tenuicollis gây ra
dê t i m t s

a ph

ng thu c t nh Thái Nguyên và

xu t bi n pháp

phòng ch ng"
1.2. M c ích c a

tài

Có c s khoa h c

xác

Cysticercus tenuicollis gây ra
t nh Thái Nguyên, t
1.3. M c tiêu c a
Nghiên c u
tenuicollis gây ra

nh bi n pháp phòng ch ng b nh do u trùng

dê hi u qu và phù h p v i i u ki n ch n nuôi

ó có bi n pháp phòng ch ng b nh

t hi u qu cao.

tài

c i m d ch t và b nh h c b nh do u trùng Cysticercus
dê nuôi t i m t s

a ph

ng thu c t nh Thái Nguyên.

1.4. Ý ngh a khoa h c và ý ngh a th c ti n c a

tài

1.4.1. Ý ngh a khoa h c
K t qu c a

tài là nh ng thông tin khoa h c v

b nh h c b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra
a ph

c i m d ch t và
dê nuôi t i m t s

ng thu c t nh Thái Nguyên.

1.4.2. Ý ngh a th c ti n
K t qu c a

tài là c s khoa h c

khuy n cáo ng

i ch n nuôi áp

d ng các bi n pháp phòng, tr b nh do u trùng Cysticercus tenuicollis gây ra,
nh m h n ch t l và c

ng

nhi m, h n ch thi t h i do b nh gây ra trên

dê, góp ph n nâng cao n ng su t ch n nuôi, thúc

y ngh nuôi dê phát tri n.


3
Ph n 2
T NG QUAN TÀI LI U
2.1.C s khoa h c c a
2.1.1.

tài

c i m c a u trùng Cysticercus tenuicollis
Theo Johannes Kaufmann (1996) [24], u trùng Cysticercus tenuicollis ký

sinh

b m t gan, m màng chài

nhi m ít u sán th
l

khoang b ng c a c u và gia súc. Gia súc

ng không có bi u hi n tri u ch ng rõ ràng, tr khi nhi m s

ng l n u trùng nhu mô gan, tình tr ng thi u máu và ch t có th x y ra.
n

c ta, th y u trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh trên b m t

gan, lách, màng treo ru t, màng m chài… c a gia súc (Nguy n Th Kim Lan
và cs, 2008 [7]).
Theo Nguy n Th Lê (1996) [12], u trùng Cysticercus tenuicollis là
nh ng d ng hình túi có c m ng, kích th
bên trong. Thành bên trong túi có m t

c 8 – 80 x 8 – 100 mm, ch a d ch

u sán dây có c .

Nguy n Th Kim Lan và cs (2012) [8] cho bi t, u trùng Cysticercus
tenuicollis là m t b c có kích th

c to nh khác nhau, có th b ng h t

qu cam ho c qu b

i, trong b c có nhi u n

c. Có m t

màng trong c a b c,

u sán có 4 giác bám, có 29 – 44 móc.

u,

u sán bám vào

Ph m V n Khuê và Phan L c (1996) [2] cho bi t: c n b nh là u trùng
Cysticercus tenuicollis ký sinh
l n, dê, c u, bò, h

gan, màng m chài, màng treo ru t, lách c a

u, ôi khi th y

nhau, có khi b ng h t

ng a, ng

c u trùng khác

u, qu cam, ho c to h n, có hình b c, bên ngoài là

mô liên k t, bên trong ch a th d ch trong và m t

u sán tr

ng thành, l n ra

nh ng vùng nuôi nhi u chó t l nhi m u trùng Cysticercus

phía ngoài.
tenuicollis

i. Kích th

trâu, bò, dê, l n càng nhi u. T l nhi m u trùng t ng d n theo

tu i, i u này

c các tác gi lý gi i do th i gian ti p xúc v i c n b nh t ng.

Tình hình nhi m u trùng Cysticercus tenuicollis c a dê ph thu c vào
s chó nhi m sán tr

ng thành.


4
2.1.2.

c i m sinh h c c a sán dây ký sinh

chó

2.1.2.1. V trí c a sán dây chó trong h th ng phân lo i

Vi c nghiên c u sán dây
tr

Vi t Nam

c. N m 1870, Cande J. l n

Diphyllobothrium latum tìm th y

ng

ng v t h c

cb t

u t h n 1 th k

u tiên mô t

loài sán dây

i Nam B (Vi t Nam). Sau ó 10

n m m i xu t hi n các công trình nghiên c u l t v m t vài loài sán dây
gây b nh cho ng

i. T

ó, vi c nghiên c u v thành ph n sán dây

c chú ý h n, r i m r ng ph m vi nghiên c u sang m t s
nuôi và m t s

ng

i

ng v t

ng v t hoang dã.

N m 1914, Casaux

ã phát hi n

c

gan ng

i hai nang sán

Cysticercus tenuicollis c a loài sán Taenia hydatigena ký sinh
N m 1925, Houdemer ti n hành nghiên c u ký sinh trùng

chó.
thú nuôi và

thú hoang B c B c ng phát hi n th y u trùng Cysticercus tenuicollis và loài
sán Dipylidium caninum,

ng th i tác gi

ã b sung thêm các loài trong ó

có loài Taenia hydatigena và Taenia pisiformis.
N m 1963, Tr nh V n Th nh ã có công trình t ng k t
nh ng nghiên c u tr

c ó, trong ó tác gi

ã

c p

cerabralis c a loài sán dây Multiceps multiceps

c u.

N m 1967 hai nhà ký sinh trùng h c ng
Malczewski ã công b các loài sán dây

ch uh t

n u trùng Coenurus

i Ba Lan là Drozdz và

ng v t nhai l i 8 t nh mi n B c,

trong ó có u trùng Cysticercus tenuicollis c a loài Taenia hydatigena.

Nguy n Th K (2003) [4] ã m khám 174 cá th thu c 21 loài c a
b
h

n th t, k t qu cho th y, trong các loài mèo r ng, c y giông, c y
ng, cày l n và chó nhà

c m khám phát hi n th y các loài Taenia

hydatigena, Taenia isifomis, Multiceps multiceps, Spirometra erinaceieuropaei, Dipylidium caninum.


5
Cho

n nay các h th ng phân lo i sán dây ã tr i qua nhi u thay

d ng nh v n ch a

i, song

c th ng nh t và n nh (Nguy n Th K , 2003 [4]).

Theo Phan Th Vi t và cs (1977) [20], Nguy n Th K (1994) [3] Nguy n
Th Lê và cs (1996) [12], Nguy n Th K (2003) [4], h th ng phân lo i sán dây
c a Vi t Nam ã s p x p theo h th ng phân lo i c a Schulz và Gvozdev
(1970),

s p x p các loài sán dây phát hi n

c

ng

i, chim, thú nuôi và

hoang d i Vi t Nam. Trong ó, sán dây ký sinh chó có v trí nh sau:
Ngành Plathelminthes
L p Cestoda Rudolphi, 1808
Phân l p Eucestoda Southwell, 1930
B Pseudophyllidea Carus, 1863
H Diphylloborthriidae Luhe, 1910
Gi ng Spirometra Mueller, 1937
Loài Spirometra erinacei-europaei
(Rudolphi, 1819) Mueller, 1937
Loài Spirometra mansonoides
(Mueller, 1935) Mueller, 1937
B Cyclophyllidea Beneden in Braun, 1900
Phân b Hymenolepidata Skrjabin, 1940
H Dipylidiidae Mola, 1929
Gi ng Dipylidium Leuckart, 1863
Loài Dipylidium caninum Leuckart, 1758
Phân b Tta Skrjabin et Schulz, 1937
H Taeniidae Ludwig, 1886
Gi ng Taenia Linnaeus, 1758
Loài Taenia hydatigena Pallas, 1766
Loài Taenia pisiformis Bloch, 1780


6

Gi ng Echinococcus Rudolphi, 1801
Loài Echinococcus granulosus Batsch, 1786
Gi ng Multiceps Goeze, 1782
Loài Multiceps multiceps Leske, 1780.
Phân b Mesocestoidata Skrjabin, 1940
H Mesocestoididae Perrier, 1897
Gi ng Mesocestoides, Wailand, 1863
Loài Mesocestoides lineatus Goeze, 1782
Nhi u tác gi nh Phan Th Vi t và cs (1977) [20], Nguy n Th K (1994)
[3], Nguy n Th Lê và cs (1996) [12], khi
sinh trên chó
tìm th y

n

c ta

c p v thành ph n loài sán dây ký

u th ng nh t r ng, các loài sán dây ký sinh

chó ã

Vi t Nam g m: Diphyllobothrium mansoni, Diphyllobothrium

reptans, Dipylidium caninum, Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps
multicep, Echinococcus granulosus, Mesocestoides lineatus.
Theo Nguy n Th Kim Lan và cs (1999) [6]: tính
t i, ng

i ta ã bi t h n 30 loài sán dây ký sinh

chó, mèo. Chúng

n th i i m hi n

loài n th t gây b nh cho

u thu c b Cyclophyllidea và Pseudophyllidea.

K t qu t ng h p c a Ph m S L ng (2002) [10] cho bi t, ã phát hi n
c 8 loài sán dây ký sinh trên chó

mi n B c Vi t Nam.

Vi c mô t hình thái các loài sán dây này còn có nhi u thi u sót, m t s loài
ch a có mô t trên m u v t Vi t Nam. Cande J. (1870) là ng i
loài sán dây Diphyllobothrium latum tìm th y
nhà ký sinh trùng h c Vi t Nam (

D

u tiên mô t

ng

i (Nam B ). Sau này m t s

ng Thái,

ng V n Ng , 1970;

D ng Thái, Tr nh V n Th nh, 1976) cho r ng, loài thu c gi ng
Diphyllobothrium ký sinh

ng

i Vi t Nam không ph i là Diphyllobothrium

latum mà là loài Diphyllobothrium mansoni. S phán oán này không d a trên
m u nên không có s mô t loài. Theo Yamaguti (1959), loài Diphyllobothrium
mansoni là tên

ng v t c a loài Spirometra erinacei-europaei thu c gi ng

Spirometra (h Diphyllobothriidae).


7
Theo tài li u m i nh t v h Diphyllobothiidae c a các tác gi

Delaimure S.

L., Skrjabin A. S., Serdukov A. M. (1985) Diphyllobothrium mansoni không
là tên

ng v t c a m t loài nào trong h này. Khi nói v l ch s nghiên c u

loài Diphyllobothrium latum, các tác gi còn cho r ng, loài Spirometra
erinacei-europaei c a vùng nam bán c u là m t

nh d ng sai l m và cho r ng

chính loài này là Diphyllobothrium latum. Tuy nhiên, các tác gi có ý

nh

xem xét v trí phân lo i c a gi ng Spirometra Mueller, 1937 và mu n coi
gi ng này là gi ng chu n

thành l p h Spirometridae (d n theo Nguy n

Th K , 2003 [4]).
Nguy n Th K (2003) [4] cho bi t:

Vi t Nam, hi n loài Diphyllobothrium

mansoni, Diphyllobothrium reptans còn ch a rõ v trí phân lo i và không có
m u. Nguy n Th K (2003) [4] ã xem xét l i toàn b v trí phân lo i và tình
tr ng m u, tình hình nghiên c u v t ng loài, ã tu ch nh 1 loài Spirometra
erinacei- europaei (Rudolphi, 1819) Mueller, 1937.
Hi n nay trên th gi i có kho ng 40 loài sán dây gây b nh cho chó và
các thú n th t thu c h chó mèo (V
2.1.2.2.
*

ng

c Ch t và cs, 2004 [1]).

c i m hình thái, c u t o c a sán dây chó
c i m chung:

Phan Th Vi t và cs (1977) [20], Nguy n Th K (1994) [3], Nguy n
Th Lê và cs (1996) [12], Nguy n Th K (2003) [4] cho bi t:
Sán dây chó có nh ng

c i m c a l p sán dây nói chung: hình d i

b ng màu tr ng ho c tr ng ngà. C th dài, d p theo h
chia thành ba ph n:

u, c , thân (g m nh ng

ng l ng b ng,

t sau c , có hình d ng và

c u t o khác nhau).
u sán dùng
kích th

bám vào thành ru t v t ch , nên có nh ng hình d ng,

c và các c quan bám

h n 1 mm, nh ng c ng có sán có

c tr ng. Chi u r ng c a

u th

ng ch nh

u dài vài mm. C quan bám n m trên

u


8
bao g m rãnh bám ho c giác bám, mõm, vòi và có nhi u móc.

m t s loài

sán dây trên móc bám có các móc bé x p thành nhi u hàng. Giác bám là b
ph n

c tr ng c a sán dây b c cao. Móc bám n m ngay trên

cu i vòi, s p x p thành m t hay hai hàng. S l
dao

ng t vài móc

t o và s l
tr

ng, t các

ph n

các nhóm sán dây

n vài tr m móc. Ít khi vòi thi u móc. Kích th

ng móc c

C là nh ng

ng móc

u hay

c, c u

nh cho m i loài.
t sán n i ti p sau

t c sinh ra các

u.

t c c a sán dây là

t thân, c quan sinh s n

các

t sinh

t c ch a

hình thành rõ.
Thân sán dây l i g m ba lo i

t: nh ng

t ch a thành th c v sinh

d c ( g n c ), c quan sinh d c ch a phát tri n
d c

c. Nh ng

trong nh ng

t sán này ã phát tri n
tt

y

, có

t sán ch a

c b ph n sinh d c

t già ( cu i thân sán), bên

y t cung v i vô s tr ng sán dây.

c b thoái hoá. Nh ng

c

ng t nh m i c th sán lá, nh ng

khác sán lá là không có h tiêu hoá. Nh ng
ph n sinh d c

, ch th y c quan sinh

t thành th c v sinh d c ( gi a thân), c quan sinh d c

và cái, có h bài ti t, c u t o m i
trong

y

t già th

nh ng

ng xuyên

th sán và theo phân ra ngoài ( c i m này th y

t già, b

c r i kh i c

nh ng loài sán dây thu c

b Cyclophyllidea).
Chi u dài c a sán dây chó dao
th sán dây ph l p ti u bì,
bên trong ch a

n l p h bì, r i

l y th c n b ng ph
H th n kinh
trên

n l p c vòng, c d c. Ph n

c i m không có h tiêu hóa, sán

ng th c th m th u qua b m t c th .
sán dây kém phát tri n, g m có h ch th n kinh trung
u, t

ó có các dây th n kinh ch y d c c th . Có hai dây

phát tri n h n n m bên ngoài ng bài ti t và m i
n i ngang.

n hàng ch c mét. C

y nhu mô. Bên trong l p c là các khí quan c a sán. Sán

dây chó c ng gi ng các sán dây khác

ng n m

ng t 0,5 mm

t n i v i nhau b i các c u


9
H tu n hoàn và h hô h p tiêu gi m. Hô h p theo ki u y m khí.
H bài ti t c a sán dây c u t o theo ki u nguyên
chính t

n th n, g m 2 ng

u sán i v cu i thân và thông v i l bài ti t. Ngoài ra,

m i

t

sán còn có nh ng ng ngang n i li n v i 2 ng chính.
H u h t các loài sán dây là l

ng tính: Trong m i

sinh d c (g m m t c quan sinh d c
tri n

t th

c và m t c quan sinh d c cái) phát

các giai o n khác nhau, ít khi có hai h sinh d c ho c h n. S phát

tri n c a h sinh d c theo m t th t nh t

nh:

các

t non c quan sinh

d c ch a phát tri n, sau ó hình thành c quan sinh d c
sinh d c cái. Sau khi th tinh, c quan sinh d c
sinh d c cái.

các

H sinh d c
l

ng có m t h

t già, tr ng ch a

cr i

n c quan

c teo d n còn l i c quan

y trong t cung.

c g m tinh hoàn, ng d n tinh và các tuy n sinh d c. S

ng tinh hoàn trong m i

t có t m t

n hàng tr m và là d u hi u

lo i m i loài. T tinh hoàn có nhi u ng d n tinh nh
nhau thành ng d n tinh, ng này

phân

i ra và h p l i v i

vào c quan giao ph i là lông gai. Lông

gai n m trong nang lông gai. Ph n cu i ng d n tinh có th phình ra g i là túi
tinh. N u túi tinh

ngoài nang lông gai g i là túi tinh ngoài, còn

lông gai thì g i là túi tinh trong. Lông gai dùng
giao ph i. Nang lông gai và lông gai

trong nang

a vào l sinh d c cái khi

m i loài có hình d ng, kích th

c và

c u t o khác nhau.
H sinh d c cái có c u t o ph c t p h n, g m có bu ng tr ng, ng d n
tr ng, ootyp, tuy n noãn hoàng, túi nh n tinh, tuy n vò (th Melis) và t
cung, th
phía tr

ng có hai bu ng tr ng n m gi a ho c phía sau

t sinh d c, ít khi

c. Trong bu ng tr ng hình thành các t bào sinh d c cái (t bào

tr ng). T bu ng tr ng có ng g n n i v i âm

o, m ra

huy t sinh d c.

ng này phình r ng ra g i là túi nh n tinh. Tr ng th tinh

c

a vào

ootyp. Tuy n noãn hoàng g m nhi u bao noãn bé n m trong nhu mô ho c


10
thành kh i n m hai bên
các ch t dinh d

ng

t ho c phía sau bu ng tr ng. T tuy n noãn hoàng
vào ooptyp giúp cho vi c hình thành tr ng. Tuy n v

ti t ra các s n ph m c n thi t

hình thành tr ng. Trong ootyp, tr ng th tinh

c hình thành, sau ó tr ng r i vào t cung. C u t o t cung c a sán dây
r t khác nhau.

sán dây b c th p (Pseudophyllidea), t cung là nh ng ng

cong, d n t ooptyp
sán dây này tr ng

n l ngoài n m

m t b ng c a m i

c th i ra ngoài tùy theo m c

t.

nh ng

hình thành c a tr ng.

sán dây b c cao (Cyclophyllidea), t cung kín, không có l ngoài.
sán dây này t cung ch a

y tr ng trong

thành m t cái túi ch a tr ng. Tr ng
th c a

t. Quá trình này th

t sán dây già

t

t già và m i

nh ng

t th c ch t bi n

c r i ra ngoài b ng cách n t thành c

ng th c hi n

môi tr

ng ngoài,

n i mà các

c th i ra cùng v i phân v t ch .

Tr ng sán dây b Cyclophyllidea hình tròn ho c h i b u d c, có 4 l p
v , trong có phôi 6 móc. Còn tr ng sán dây b Pseudophyllidea gi ng tr ng
sán lá, m t
*

u có n p (Nguy n Th Kim Lan và cs, 1999) [6].

c i m hình thái, kích th

c c a m t s loài sán dây ký sinh

chó:

- Gi ng Dipylidium Leuckart, 1863
Theo Nguy n Th K (1994) [3], Nguy n Th Lê và cs (1996) [12],
Nguy n Th K (2003) [4] cho bi t:
+ Loài Dipylidium caninum: C th dài 15 – 17 cm, g m 80 – 250
u r ng 0,24 – 0,50 mm.

t.

u có vòi hình chóp, có 4 – 10 hàng móc, m i

hàng có t 16 – 20 móc, móc hàng trên cùng dài 0,013 – 0,016 mm, móc hàng
cu i cùng dài 0,003 – 0,008 mm. L sinh d c kép, m ra
sinh d c dài 0,1 – 0,3 mm, áy h

ng lên phía trên

thùy hình qu t. Tuy n noãn hoàng hình kh i.
nang ch a 3 – 30 tr ng, có kích th
th

c 0,020 – 0,036 mm.

hai bên

t. Túi

t. Bu ng tr ng phân

t già ch a nang tr ng, m i

c 0,026 – 0,060 mm. Phôi 6 móc có kích


11
- Gi ng Taenia Linnaeus, 1758
Nguy n Th K (1994) [3], Nguy n Th Lê và cs (1996) [12], và cs

(1999) [6], Nguy n Th K (2003) [4] cho bi t:
+ Loài Taenia hydatigena: Dài 5000 mm g m 550 – 700
u hình qu lê hay hình th n,

t r t r ng.

ng kính 1 mm, vòi có 26 – 44 móc, x p

thành hai hàng, móc hàng trên dài 0,170 – 0,022 mm, có m m r t cong, móc
hàng d
có

i dài 0,110 – 0,160 mm, có l

i r t cong, các giác bám g n nhau và

ng kính 0,110 mm, c dài 0,500 mm. Có 600 – 700 tinh hoàn

gi a

các ng bài ti t. Xung quanh noãn hoàng, bu ng tr ng, ng d n tinh và âm
o không có tinh hoàn, ng d n tinh có d ng túi h p u n khúc nhi u, không
có túi tinh. Nang lông gai hình tr dài 0,450 mm, r ng 0,130 mm, bu ng
tr ng hai thùy

n ad

ic a

t, c nh phía không l l n h n phía có l ,

noãn hoàng là ng h p kéo dài theo chi u ngang, th Melis tròn
tr ng và noãn hoàng, ph n

u âm

bu ng tr ng t o thành túi nh n tinh.
nhánh ngang, m i

gi a bu ng

o phình r ng, sau h p d n, t i thùy
các

t già thân t cung có 5 – 10

u t do l i t o thành các nhánh ph , tr ng b u d c, dài

0,038 – 0,031 mm, r ng 0,034 – 0,035 mm, v dày 0,004 mm.
D ng u trùng Cysticercus tenuicollis g p nhi u
l n, trâu, bò, nhi u loài thú khác, k c ng
y d ch trong. Thành bên trong túi có m t
giác bám,

i.

gan và xoang b ng c a

u trùng này có d ng túi ch a

u sán dây, có c .

u có móc và

ng kính c a giác bám 0,099 – 0,310 mm, có 28 – 40 móc, x p hai

hàng, móc hàng trên dài 0,185 – 0,210 mm, móc hàng d
mm, v trong c a nang
c a v t ch , kích th

i dài 0,126 – 0,160

c b c b ng v ngoài, v này bám vào thành mô c

c c a nang ph thu c vào n i ký sinh c a u trùng.

+ Loài Taenia pisiformis: Sán dài 600 – 2000 mm và r ng 4,8 mm g m
400

t,

ng kính

u 1,3 mm, vòi 0,515 – 0,640, có 34 – 48 móc x p

thành hai hàng, móc hàng trên dài 0,225 – 0,294 mm, có l

i r t cong. Móc

12
hàng d

i dài 0,132 – 0,177 mm, giác bám tròn hay b u d c,

0,310 – 0,330 mm, c

ngay sau

ng kính

u dài 1,7 mm. L sinh d c xen k không

u, các núm sinh d c h i nhô ra. Có 400 – 500 tinh hoàn, tròn hay b u d c,
ng kính 0,096 – 0,132 mm,
hoàng và bu ng tr ng.

toàn b kho ng tr ng gi a

ng d n tinh b t

t tr vùng noãn

u t túi tinh tròn có

ng kính

0,210 – 0,350 mm, nang lông gai hình tr hay b u d c ngang, dài 0,460 –
0,800, r ng 0,130 – 0,140 mm, bu ng tr ng hai thùy,
nh ng thùy bên hình th n và có kích th

góc,

b d

ic a

t. Th Melis

n ad

ic a

c nh nhau, noãn hoàng hình ba

gi a noãn hoàng và bu ng tr ng, âm

i t l sinh d c, t o thành túi nh n tinh

sát thùy c a bu ng tr ng.

t già, m i ph n c a thân t cung có 8 - 14 nhánh bên, t
nhánh ph , tr ng tròn hay h i b u d c,

t,

o

nh ng

ó t o thành các

ng kính 0,032 - 0,037 mm.

- Gi ng Echinococcus Rudolphi, 1810
Phan Th Vi t và cs (1977) [20], Nguy n Th Lê và cs (1996) [12],
Nguy n Th K (2003) [4] cho bi t:
+ Loài Echinococcus granulosus: Sán dài 2,7 - 3,4 mm, g m 3 - 4
u không l n, có

ng kính 0,258 - 0,369 mm,

ng kính giác bám 0,098

- 0,133 mm, vòi 0,100 – 0,140 mm. Có 36 - 40 móc vòi, th
kích th
d

c và s l

phình r ng ho c có m m l n. C quan sinh d c cái

hoàng d

ng thay

n ad

i móc, ôi khi cán
ic a

i bu ng tr ng, th Melis d

hai bên

t, bu ng

c hình b u d c, n i v i nhau b ng ng ngang h p, noãn
i bu ng tr ng và noãn hoàng, có 32 -

40 tinh hoàn. Nang lông gai dài 0,025 – 0,026 mm, dài t i gi a
d c m ra

iv

ng móc, móc hàng trên dài 0,032 – 0,043 mm, móc hàng

i dài 0,020 – 0,036 mm, cán không th ng và dài h n l

tr ng g m hai kh i

t.

t, t cung dài b ng chi u dài

t, l sinh

t già, có các nhánh bên


13

v is l

ng và hình d ng không gi ng nhau. Tr ng tròn hay b u d c,

ng

kính t 0,028 - 0,036 mm.
u trùng Echinococcus enilocularis ký sinh
túi, trong ch a

trâu, bò, dê. Nó có d ng

y d ch, nang có hai v , v ngoài màu tr ng s a ôi khi h i

vàng, v ngoài sinh ra v trong, v trong g i là v m m, sinh ra t phía trong
xoang nang, m ng, không màu, là thành mô sinh ra nang, có th sinh ra m t
nang cùng lúc t o thành

u phôi và nang th hai (nang con).

- Gi ng Multiceps Goeze, 1782
Theo Nguy n Th K (1994) [3], Nguy n Th Lê và cs (1996) [12],
Nguy n Th K (2003) [4]:
+ Loài Multiceps multiceps: Sán dài 400 - 1000 mm, g m 200 - 250
r ng g n 5 mm.

u hình qu lê và có

ng kính 0,800 mm. Vòi có

t,
ng

kính 0,300 mm, có 22 - 32 móc, x p thành hai hàng, móc hàng m t dài 0,150
mm, hàng hai dài 0,090 – 0,130 mm. Giác bám có
mm. C dài 2 - 3 mm. ng d n tinh b t

u

ng kính 0,290 - 0,300

phía có l , g n thân gi a c a t

cung, u n khúc và i vào nang lông gai. Nang có d ng qu lê dài 0,315 –
0,350 mm, r ng 0,110 – 0,145 mm. Bu ng tr ng có hình cánh b
b d

i

ba góc,
Âm

m,

g n

t, hai thùy g n nh b ng nhau và có hình b u d c, noãn hoàng hình
sát b d

i

t. Th Melis nh

gi a bu ng tr ng và noãn hoàng.

o có d ng ng cong xu ng m t thùy c a bu ng tr ng và phình r ng

thành túi ch a tinh, t cung có thân gi a và m i bên có 9 - 12 nhánh, tr ng có
ng kính 0,029 - 0,037 mm, có v dày 0,004 mm.
u trùng Coenurus cerebralis là m t nang l n, hình tròn hay b u d c,
v m

c, m m

trong có r t nhi u

d ch không màu, s l
Kích th

ng d ch thay

u sán dính vào, trong nang là ch t
i ph thu c vào kích th

c nang khác nhau, ph thu c vào m c

sinh và lo i

ng v t.

c nang.

phát tri n, v trí não ký


14
- Gi ng Mesocestoides Vaillant, 1863
Nguy n Th K (1994) [3], Nguy n Th Lê và cs (1996) [12], Nguy n
Th K (2003) [4] cho bi t:
+ Loài Mesocestoides lineatus: Sán tr

ng thành dài

n 2m.

có vòi, có móc bám và 4 giác bám. T cung có d ng túi d c n m
Kích th

u không
gi a

t.

c tr ng 0,040 – 0,060 x 0,035 – 0,043 mm. Phôi 6 móc, ôi móc

gi a dài h n móc bên.
2.1.2.3. Chu k sinh h c c a sán dây chó
Theo

D

ng Thái và Tr nh V n Th nh (1978) [15], chu k sinh h c

c a sán dây khá ph c t p, ti n tri n

nhi u ký ch

liên ti p.

b

Cyclophyllidae tr ng ch a thai trùng sáu móc ã hình thành. Vào d dày ký
ch , thai trùng sáu móc thành u trùng ( ã m t móc) có c u t o và tên g i
khác nhau: Cysticercus, Coenurus, Echinococcus, Cysticercoid.
Pseudophyllidae có hai th

u trùng liên ti p: Procercoid và Plerocercoid.

Nh ng d ng u trùng này s ng lâu hay chóng

KCTG và ph i

ch cu i cùng thích h p nu t vào m i phát tri n thành sán tr
hoàn thành vòng
nhi u loài
là

i, sán dây ký sinh

ng v t khác nhau, có th là

ng v t không x

b

c m t ký

ng thành.

chó c n v t ch trung gian là

ng v t có x

ng s ng... Có loài c n 1 KCTG

nh ng c ng có loài c n 2 KCTG m i hoàn thành vòng

ng s ng, ho c có th
hoàn thành vòng

i,

i.

Các h sán dây khác nhau có chu k sinh h c khác nhau. Các loài sán
dây: Spirometra erinacei-europae, Spirometra mansonoides, Dipylidium
caninum, Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps multiceps ký sinh
ru t c a chó. Chó là v t ch cu i cùng c a sán, giúp sán hoàn thành vòng
i và ký sinh
th

giai o n thành th c. C th vòng

ng g p ký sinh

chó di n ra nh sau:

i c a các loài sán dây


15
+Loài Spirometra erinacei-europae
Vòng

i phát tri n c a Spirometra erinacei-europae có s tham gia

c a v t ch trung gian th nh t là các các loài giáp xác, KCTG b sung là cá.
Tr ng

c th i ra ngoài theo phân chó không có phôi,

trong n

c, tr ng

n ra u trùng có nh ng lông nh xung quanh thân g i là Coracidium,

c

v t ch trung gian th nh t là các loài giáp xác thu c gi ng Mesocyclops,

Eucyclops nu t. Trong c th b n
trùng

c, Coracidium phát tri n thành d ng u

c bi t – Procercoid. Trong tr

ng h p cá nu t ph i b n

c b nhi m

Procercoid thì u trùng Procercoid s phát tri n thành d ng u trùng m i Plerocercoid. Chó n cá có u trùng Plerocercoid s nhi m sán, sau 15 – 18
ngày s xu t hi n tr ng trong phân chó th i ra.
+ Loài Spirometra mansonoides
Vòng

i phát tri n c n có s tham gia c a v t ch trung gian th nh t

là các loài giáp xác n

c ng t (Copepods), v t ch trung gian th hai là

nh ng loài chim, r n, bò sát, l
chó ra ngoài, tr i qua l n l

ng c ,

ng v t g m nh m. Tr ng theo phân

t các giai o n

v t ch trung gian th nh t và

th hai, tr thành u trùng gây b nh Plerocercoid. Chó n ph i v t ch trung
gian ch a u trùng s b nhi m sán. Sau 10 – 30 ngày u trùng phát tri n
thành sán tr

ng thành.

+ Loài Dipylidium caninum
Vòng

i c a loài này có s tham gia c a v t ch trung gian là các loài

b chét gi ng Ctenocephalides.
tr ng.

t sán v ra, tr ng

t sán già th i ra ngoài có mang theo nang

ngoài t nhiên

c các v t ch trung gian nu t

vào, phát tri n thành u trùng. Chó n ph i b chét có u trùng s b nhi m
sán dây. Sau 3 – 4 tu n u trùng phát tri n thành sán dây tr

ng thành.