Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ, bệnh lý, lâm sàng bệnh sán dây ở chó nuôi tại huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên và biện pháp phòng trị (Khóa luận tốt nghiệp)

I H C THÁI NGUYÊN
NG
I H C NÔNG LÂM

TR

-----------

-----------

NÔNG XUÂN HU

Tên

tài:

"NGHIÊN C U

C I M D CH T , B NH LÝ, LÂM SÀNG

B NH SÁN DÂY

CHÓ NUÔI T I HUY N PHÚ BÌNH,

T NH THÁI NGUYÊN VÀ BI N PHÁP PHÒNG TR "

KHOÁ LU N T T NGHI P

H

ào t o

: Chính quy

Chuyên ngành

: Thú y

Khoa

: Ch n nuôi thú y

Khoá h c

: 2010 - 2015

Thái Nguyên, n m 2014

IH C


I H C THÁI NGUYÊN
NG
I H C NÔNG LÂM

TR

-----------

-----------

NÔNG XUÂN HU

Tên

tài:

"NGHIÊN C U

C I M D CH T , B NH LÝ, LÂM SÀNG

B NH SÁN DÂY

CHÓ NUÔI T I HUY N PHÚ BÌNH,

T NH THÁI NGUYÊN VÀ BI N PHÁP PHÒNG TR "

KHOÁ LU N T T NGHI P
H

ào t o

: Chính quy

Chuyên ngành

: Thú y

Khoa

: Ch n nuôi thú y

L p

: 42 - TY

Khoá h c

: 2010 - 2015

Giáo viên h

IH C

ng d n : TS. Lê Minh

Gi ng viên khoa Ch n nuôi Thú y – Tr

ng

i h c Nông Lâm Thái Nguyên

Thái Nguyên, n m 2014


L IC M

N

Qua quá trình h c t p và rèn luy n t i Tr

ng

i h c Nông Lâm Thái

Nguyên và th i gian th c t p t t nghi p t i c s , nh s n l c c a b n thân
và s giúp

c a th y cô, gia ình, b n bè, em ã hoàn thành t t

t th c t p

t t nghi p.
Nhân d p này em xin bày t lòng bi t n chân thành t i Ban giám hi u
Tr

ng

i h c Nông Lâm Thái Nguyên, các Phòng, Ban, các th y cô giáo

trong nhà tr

ng và các th y cô giáo trong Khoa Ch n nuôi Thú y ã t n tình

gi ng d y và giúp

em trong su t th i gian h c t p t i tr

ng.

c bi t, em xin chân thành c m n s quan tâm, giúp

TS. Lê Minh ã t n tình ch b o, h
giúp

c a cô giáo

ng d n em trong quá trình th c t p và

em hoàn thành t t khóa lu n t t nghi p.
ng th i, em xin g i l i c m n t i Ban lãnh

o cùng toàn th cán b

nhân viên Tr m Thú y huy n Phú Bình, t nh Thái Nguyên ã t o i u ki n
giúp

em trong su t quá trình th c hi n
Cu i cùng, em xin

ng viên giúp

tài.

c bày t lòng bi t n gia ình, b n bè ã luôn

, t o m i i u ki n thu n l i

em h c t p và hoàn thành

t t quá trình th c t p t t nghi p.
Nhân d p này, em xin kính chúc toàn th th y, cô giáo trong Khoa Ch n

nuôi Thú y s c kh e, h nh phúc và thành

t. Chúc cán b , nhân viên Tr m

Thú y huy n Phú Bình, t nh Thái Nguyên công tác t t. Chúc các b n sinh viên
m nh kh e h c t p t t, thành công trong cu c s ng.
Em xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, ngày 25 tháng 11 n m 2014
Sinh viên

Nông Xuân Hu


DANH M C CÁC B NG
Trang

B ng 4.1. T l và c

ng

nhi m sán dây

chó theo thành ph n loài

(qua m khám) ............................................................................. 40
B ng 4.2. T l nhi m sán dây

chó (qua xét nghi m phân) ........................ 41

B ng 4.3. T l nhi m sán dây theo các tháng (qua xét nghi m phân) .......... 43

B ng 4.4. T l nhi m sán dây theo tu i chó (qua xét nghi m phân) ............ 44
B ng 4.5. T l nhi m sán dây theo gi ng chó (qua xét nghi m phân) ......... 45
.. 47
B ng 4.7. B nh tích

i th

c quan tiêu hoá chó b b nh sán dây ............. 49

B ng 4.8. Hi u l c c a thu c t y sán dây cho chó trên di n h p................... 50
B ng 4.9. T l chó an toàn sau khi dùng thu c............................................ 52
B ng 4.10. Hi u l c c a thu c t y sán dây cho chó trên di n r ng ............... 54
B ng 4.11. S d ng thu c

c hi u t y sán dây

i trà cho chó

huy n Phú Bình, t nh Thái Nguyên .............................................. 55


DANH M C CÁC HÌNH
Trang
Hình 4.1. Bi u

t l nhi m sán dây chó qua xét nghi m phân .................. 42

Hình 4.2. Bi u

t l nhi m sán dây theo tu i chó ..................................... 45

Hình 4.3. Bi u

t l nhi m sán dây theo gi ng chó .................................. 46


DANH M C CÁC T , C M T
Cs

:

KCTG :

VI T T T

C ng s
Ký ch trung gian

STT

: s th t

TT

:

kg

: kilo gam

mg

: mili gam

Nxb

: Nhà xu t b n

Tr

: trang

th tr ng


M CL C
Trang
Ph n 1 M
1.1.

U .......................................................................................... 1

tv n

............................................................................................... 1

1.2. M c tiêu nghiên c u c a

tài ................................................................ 2

1.3. Ý ngh a khoa h c và th c ti n c a

tài ................................................. 2

Ph n 2 T NG QUAN TÀI LI U ................................................................ 3
2.1. C s khoa h c c a
2.1.1.

tài ........................................................................ 3

c i m sinh h c c a sán dây ký sinh chó .......................................... 3

2.1.1.1. V trí c a sán dây chó trong h th ng phân lo i
2.1.1.2.

ng v t h c ............ 3

c i m hình thái, c u t o c a sán dây chó ...................................... 7

2.1.1.3. Chu k sinh h c c a sán dây chó ..................................................... 14
2.1.2. B nh do sán dây ký sinh gây ra

chó .................................................... 17

2.1.2.1.

c i m d ch t h c b nh sán dây chó ........................................... 17

2.1.2.2.

c i m b nh lý và lâm sàng c a b nh sán dây chó ....................... 19

2.1.2.3. Ch n oán b nh sán dây

chó ......................................................... 22

2.1.2.4. Phòng và tr b nh sán dây cho chó ................................................... 23
2.2. Tình hình nghiên c u trong và ngoài n
2.2.1. Tình hình nghiên c u trong n
2.2.2. Tình hình nghiên c u n
Ph n 3.

IT

c ............................................ 28

c ........................................................... 28

c ngoài .......................................................... 31

NG, V T LI U, N I DUNG VÀ PH

NG PHÁP

NGHIÊN C U .............................................................................. 33
3.1.

it

ng, th i gian,

a i m nghiên c u ............................................. 33

3.2. N i dung nghiên c u ............................................................................ 33
3.2.1. Nghiên c u

c i m d ch t b nh sán dây chó t i các xã c a huy n

Phú Bình, t nh Thái Nguyên................................................................... 33
3.2.2. Nghiên c u b nh lý và lâm sàng b nh sán dây chó............................. 34


3.2.3. Th nghi m thu c t y sán dây cho chó và
3.3. Ph

xu t bi n pháp phòng b nh .....34

ng pháp nghiên c u ....................................................................... 34

3.3.1. Ph

ng pháp xác

nh tình hình nhi m sán dây chó ........................... 34

3.3.2. Ph

ng pháp xác

nh t l nhi m sán dây chó theo các tháng ............. 36

3.3.3. Ph

ng pháp xác

nh t l nhi m sán dây theo l a tu i chó ................ 36

3.3.4. Ph

ng pháp xác nh t l nhi m sán dây theo gi ng chó ................... 36

3.3.5. Ph ng pháp theo dõi tri u ch ng lâm sàng c a chó b b nh sán dây ...........36
3.3.6. Ph

ng pháp b trí xác nh b nh tích

i th

c quan tiêu hóa

do sán dây gây ra.................................................................................... 37
3.3.7. Ph
th
3.4. Ph

ng pháp ánh giá hi u l c t y sán dây,

an toàn c a thu c

nghi m ........................................................................................... 37

ng pháp x lý s li u. .................................................................... 38

Ph n 4. K T QU VÀ TH O LU N....................................................... 40
4.1. Nghiên c u m t s

c i m d ch t b nh sán dây chó t i huy n

Phú Bình, t nh Thái Nguyên .................................................................. 40
4.1.1. Tình hình nhi m sán dây chó t i các xã c a huy n Phú Bình,
t nh Thái Nguyên ................................................................................... 40
4.1.1.1. T l và c

ng

nhi m sán dây chó theo thành ph n loài qua

m khám.......................................................................................................... 40
Phú Bình,
t nh Thái Nguyên ............................................................................... 41
4.1.2. T l nhi m sán dây theo các tháng (qua xét nghi m phân) ............... 43
4.1.3. T l nhi m sán dây theo tu i chó (qua xét nghi m phân) .................. 44
4.1.4. T l nhi m sán dây theo gi ng chó (qua xét nghi m phân)................ 45
4.2. Nghiên c u b nh lý và lâm sàng b nh sán dây chó ................................ 47
4.2.1. T l và nh ng bi u hi n lâm sàng c a chó b b nh sán dây.................. 47
4.2.2. B nh tích

i th

c quan tiêu hoá c a chó b b nh sán dây ............... 48

4.3. Th nghi m thu c t y sán dây cho chó và

xu t bi n pháp phòng tr b nh ...... 49

4.3.1. Xác nh hi u l c c a thu c t y sán dây cho chó trên di n h p ............. 50
4.3.2.

an toàn c a thu c t y sán dây cho chó ............................................. 52

4.3.3. Xác nh hi u l c c a thu c t y sán dây cho chó trên di n r ng ........... 54
4.3.4. S d ng thu c

c hi u t y sán dây

i trà cho chó huy n Phú Bình,

t nh Thái Nguyên ................................................................................... 55
4.4.

xu t bi n pháp phòng tr b nh sán dây cho chó ................................ 56

Ph n 5. K T LU N VÀ

NGH ........................................................... 58

5.1. K t lu n ................................................................................................. 58
5.2. T n t i ................................................................................................... 59
5.3.

ngh .................................................................................................. 59
.......................................................................... 60


1

Ph n 1
M
1.1.

U

tv n
T tr

c

n nay, chó luôn

thi t v i con ng

c xem là ng

i. Chó là m t loài v t

chúng có giác quan r t phát tri n,
cao h n r t nhi u so v i con ng

i b n trung thành và thân

c bi t, qua nghiên c u cho th y

c bi t là kh n ng th giác và thính giác

i, do ó t x a con ng

i ã bi t thu n hóa,

hu n luy n, nuôi chó v i nhi u m c ích khác nhau: làm c nh, gi nhà, làm
chó nghi p v , s n thú….
Vi c ch n nuôi chó càng phát tri n thì v n
c con ng
ng

d ch b nh trên chó càng

i quan tâm nhi u h n, vì nguyên nhân thân thi t g n g i mà con

i có nguy c m c ph i m t s b nh nguy hi m nh là b nh d i, nhi m

giun, sán…
B nh sán dây là m t b nh ph bi n

àn chó n

c ta. V

ng

c Ch t

và Lê Th Tài (2004) [1]

b nh cho chó mèo c ng là tác nhân gây b nh cho ng

i.

Theo Tô Du và Xuân Giao (2006) [3]
, gi m kh n ng sinh s n
và s ch t do ki t s c.
Ngoài ra, áng lo ng i h n n a là m t s loài sán dây ký sinh trên chó
c ng là tác nhân gây b nh cho ng

i và

ng v t nuôi khác: u trùng

Cysticercus tenuicollis c a loài sán dây Taenia hydatigena

(Nguy n Th Kim Lan và cs, 1999) [10].
u trùng sán dây Diphyllobothrium mansoni
(Ph m S L ng và cs, 2006) [13].


2

. Tuy
nhiên, vi c phòng tr b nh ký sinh trùng ít
quan tâm

n ký sinh trùng ngoài da gây m t th m m

quên r ng ký sinh trùng
do sán dây còn ít
ph

c quan tâm, ng

i v i con v t mà

ng tiêu hóa c ng r t nguy hi m,

c chú ý. Bên c nh ó ng

i ta c ng ch

c bi t là b nh

i dân ch y u nuôi chó theo

ng th c th rông, n u chó b nhi m sán dây thì r t d phát tán m m b nh,

làm t ng nguy c nhi m b nh cho ng

i và súc v t khác.

Xu t phát t nhu c u c a th c t trên, em th c hi n
c i m d ch t , b nh lý, lâm sàng b nh sán dây

tài: "Nghiên c u

chó nuôi t i huy n Phú

Bình, t nh Thái Nguyên và bi n pháp phòng tr ".
1.2. M c tiêu nghiên c u c a
- Xác nh

tài

c các loài sán dây gây b nh và

c i m d ch t b nh do sán

dây gây ra chó c a 4 xã, th tr n thu c huy n Phú Bình, t nh Thái Nguyên.
- Xác

nh

c i m b nh lý lâm sàng c a b nh sán dây

chó.

- S d ng thu c i u tr b nh sán dây chó có hi u qu .
1.3. Ý ngh a khoa h c và th c ti n c a

tài

* Ý ngh a khoa h c:
- K t qu c a

tài là nh ng thông tin khoa h c b sung và hoàn thi n

thêm các nghiên c u v b nh sán dây
ki n ch n nuôi hi n nay n

chó và bi n pháp phòng tr trong i u

c ta.

* Ý ngh a th c ti n:
- K t qu nghiên c u là nh ng minh ch ng v tác h i c a sán dây ký
sinh

ng tiêu hóa chó,

nh ng h gia ình nuôi chó
ph

ng th i là nh ng khuy n cáo có ý ngh a cho
huy n Phú Bình, t nh Thái Nguyên và các

a

ng khác.
- Có th

ng d ng

ch n oán và phòng tr b nh sán dây cho chó, góp

ph n kh ng ch b nh trong th c ti n, b o v s c kh e con ng

i và v t nuôi.


3

Ph n 2
T NG QUAN TÀI LI U
2.1. C s khoa h c c a
2.1.1.

tài

c i m sinh h c c a sán dây ký sinh

chó

2.1.1.1. V trí c a sán dây chó trong h th ng phân lo i

ng v t h c

Nguy n Th K (1994) [8] cho bi t: so v i các nhóm giun sán khác thì
sán dây ít

c nghiên c u h n, nên nh ng hi u bi t v thành ph n loài sán

dây còn ch a

c

y

.

Vi c nghiên c u sán dây
N m 1870, Cande J. l n
th y

ng

Vi t Nam

cb t

u t h n 1 th k tr

c.

u tiên mô t loài sán dây Diphyllobothrium latum tìm

i Nam B (Vi t Nam). Sau ó 10 n m m i xu t hi n các công trình

nghiên c u l t v m t vài loài sán dây gây b nh cho ng
c u v thành ph n sán dây ng
c u sang m t s

i

ó, vi c nghiên

c chú ý h n, r i m r ng ph m vi nghiên

ng v t nuôi và m t s

N m 1914, Casaux ã phát hi n

i. T

ng v t hoang dã.
c

gan ng i hai nang sán Cysticercus

tenuicollis c a loài sán Taenia hydatigena ký sinh

chó.

N m 1925, Houdemer ti n hành nghiên c u ký sinh trùng

thú nuôi và

thú hoang B c B c ng phát hi n th y u trùng Cysticercus tenuicollis và loài
sán Dipylidium caninum,

ng th i tác gi

ã b sung thêm các loài trong ó

có loài Taenia hydatigena và Taenia pisiformis.

N m 1963, Tr nh V n Th nh ã có công trình t ng k t
nh ng nghiên c u tr

c ó, trong ó tác gi

ã

c p

cerabralis c a loài sán dây Multiceps multiceps

c u.

N m 1967 hai nhà ký sinh trùng h c ng
Malczewski ã công b các loài sán dây

c h u h t

n u trùng Coenurus

i Ba Lan là Drozdz và

ng v t nhai l i 8 t nh mi n B c,

trong ó có u trùng Cysticercus tenuicollis c a loài Taenia hydatigena.


4

Nguy n Th K (2003) [9] ã m khám 174 cá th thu c 21 loài c a b

th t, k t qu cho th y, trong các loài mèo r ng, c y giông, c y h
chó nhà

n

ng, cày l n và

c m khám phát hi n th y các loài Spirometra erinaceieuropaei

Taenia hydatigena, Taenia pisifomis, Multiceps multiceps, Dipylidium caninum.
Cho
d

n nay các h th ng phân lo i sán dây ã tr i qua nhi u thay

ng nh v n ch a

i, song

c th ng nh t và n nh (Nguy n Th K , 2003 [9]).

Faust E. C. và cs (1929) [32] ã l p nên m t phân gi ng là Spirometra trong
gi ng Diphyllobothrium. Mueller (1935) [34] ã mô t loài Diphyllobothrium
mansonoides trên m u v t tìm
n n m 1937 Muller

c t chó và mèo

vùng Syracus (New York).

xu t gi ng Spirometra và th ng nh t

i tên loài

Diphyllobothrium mansonoides thành loài Spirometra mansonoides.
Rudolphi (1918) ã phát hi n u trùng c a sán dây loài Spirometra erinacei
trên loài nhím châu Âu. Faust E. C. và cs (1929) [32] c ng ã phát hi n u trùng
loài này trên nhím Trung Qu c và d ng sán tr
v h enzym c a loài Spirometra erinacei

ng thành chó. Khi nghiên c u

Nh t B n và

Australia, Fukumoto

S. và cs (1992) [33] nh n xét hai loài sán này là gi ng nhau.
Theo Phan Th Vi t và cs (1977) [26], Nguy n Th K (1994) [8], Nguy n
Th Lê và cs (1996) [15], Nguy n Th K (2003) [9], h th ng phân lo i sán dây
c a Vi t Nam ã l a ch n h th ng phân lo i c a Schulz và Gvozdev (1970),
s p x p các loài sán dây phát hi n

c

ng

i, chim, thú nuôi và hoang d i

Vi t Nam. Trong ó, sán dây ký sinh chó có v trí nh sau:
Ngành sán d p (Plathelminthes)

L p Cestoda Rudolphi, 1808
Phân l p Eucestoda Southwell, 1930
B Pseudophyllidea Carus, 1863
H Diphylloborthriidae Luhe, 1910
Gi ng Spirometra Mueller, 1937


5

Loài Spirometra erinaceieuropaei
(Rudolphi, 1819) Mueller, 1937
Loài Spirometra mansonoides
(Mueller, 1935) Mueller, 1937
B Cyclophyllidea Beneden in Braun, 1900
Phân b Hymenolepidata Skrjabin, 1940
H Dipylidiidae Mola, 1929
Gi ng Dipylidium Leuckart, 1863
Loài Dipylidium caninum Leuckart, 1758
Phân b Tta Skrjabin et Schulz, 1937
H Taeniidae Ludwig, 1886
Gi ng Taenia Linnaeus, 1758
Loài Taenia hydatigena Pallas, 1766
Loài Taenia pisiformis Bloch, 1780
Gi ng Echinococcus Rudolphi, 1801
Loài Echinococcus granulosus Batsch, 1786
Gi ng Multiceps Goeze, 1782
Loài Multiceps multiceps Leske, 1780.
Phân b Mesocestoidata Skrjabin, 1940
H Mesocestoididae Perrier, 1897
Gi ng Mesocestoides, Wailand, 1863

Loài Mesocestoides lineatus Goeze, 1782
Nhi u tác gi nh Phan Th Vi t và cs (1977) [26], Nguy n Th K (1994)
[8], Nguy n Th Lê và cs (1996) [15], khi
sinh trên chó n
th y

c ta

c p v thành ph n loài sán dây ký

u th ng nh t r ng, các loài sán dây ký sinh

chó ã tìm

Vi t Nam g m: Diphyllobothrium mansoni, Diphyllobothrium reptans,


6

Dipylidium caninum, Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps multicep,
Echinococcus granulosus, Mesocestoides lineatus.
Theo Nguy n Th Kim Lan và cs (1999) [10]: tính
ng

i ta ã bi t h n 30 loài sán dây ký sinh

mèo. Chúng

n th i i m hi n t i,

loài n th t gây b nh cho chó,

u thu c b Cyclophyllidea và Pseudophyllidea.

K t qu t ng h p c a Ph m S L ng (2002) [12] cho bi t,
phát hi n

c 8 loài sán dây ký sinh trên chó

n nay ã

mi n B c Vi t Nam.

Vi c mô t hình thái các loài sán dây này còn có nhi u thi u sót, m t s
loài ch a có mô t trên m u v t Vi t Nam. Cande J. (1870) là ng
mô t loài sán dây Diphyllobothrium latum tìm th y
này m t s nhà ký sinh trùng h c Vi t Nam (
1970;

D

D

ng

i

u tiên

i (Nam B ). Sau

ng Thái,

ng V n Ng ,

ng Thái, Tr nh V n Th nh, 1976) cho r ng, loài thu c gi ng

Diphyllobothrium ký sinh

ng

i Vi t Nam không ph i là Diphyllobothrium

latum mà là loài Diphyllobothrium mansoni. S phán oán này không d a trên
m u nên không có s mô t loài. Theo Yamaguti (1959), loài Diphyllobothrium
mansoni là tên

ng v t c a loài Spirometra erinaceieuropaei thu c gi ng

Spirometra (h Diphyllobothriidae).
Joyeux và Houdemer (1928), Nguy n Th K (1977) ã th ng kê

mèo

nhà, c y, chó Hà N i có loài Diphyllobothrium reptans. Theo Yamaguti
(1959), loài này thu c gi ng Spirometra.
Theo tài li u m i nh t v

h

Diphyllobothiidae c a các tác gi

Delaimure S. L., Skrjabin A. S., Serdukov A. M. (1985) Diphyllobothrium
mansoni không là tên

ng v t c a m t loài nào trong h này. Khi nói v l ch

s nghiên c u loài Diphyllobothrium latum, các tác gi còn cho r ng, loài
Spirometra erinaceieuropaei c a vùng nam bán c u là m t

nh d ng sai l m

và cho r ng chính loài này là Diphyllobothrium latum. Tuy nhiên, các tác gi
có ý

nh xem xét v trí phân lo i c a gi ng Spirometra Mueller, 1937 và


7

thành l p h Spirometridae (d n theo

mu n coi gi ng này là gi ng chu n
Nguy n Th K , 2003 [9]).
Nguy n Th K (2003) [9] cho bi t:

Vi t Nam, hi n loài Diphyllobothrium

mansoni, Diphyllobothrium reptans còn ch a rõ v trí phân lo i và không có m u.
Nguy n Th K (2003) [9] ã xem xét l i toàn b v trí phân lo i và tình

tr ng m u, tình hình nghiên c u v t ng loài, ã tu ch nh 1 loài Spirometra
erinaceieuropaei (Rudolphi, 1819) Mueller, 1937.
Hi n nay trên th gi i có kho ng 40 loài sán dây gây b nh cho chó và
các thú n th t thu c h chó mèo (V
2.1.1.2.
*

ng

c Ch t và cs, 2004 [1]).

c i m hình thái, c u t o c a sán dây chó
c i m chung:

Phan Th Vi t và cs (1977) [26], Nguy n Th K (1994) [8], Nguy n Th
Lê và cs (1996) [15], Nguy n Th K (2003) [9] cho bi t:
Sán dây chó có nh ng

c i m c a l p sán dây nói chung: hình d i b ng

màu tr ng ho c tr ng ngà. C th dài, d p theo h
ph n:

u, c , thân (g m nh ng
u sán dùng

kích th

ng l ng b ng, chia thành ba

t sau c , có hình d ng và c u t o khác nhau).

bám vào thành ru t v t ch , nên có nh ng hình d ng,

c và các c quan bám

h n 1 mm, nh ng c ng có sán có

c tr ng. Chi u r ng c a

u th

ng ch nh

u dài vài mm. C quan bám n m trên

bao g m rãnh bám ho c giác bám, mõm, vòi và có nhi u móc.

m t s loài sán

dây trên móc bám có các móc bé x p thành nhi u hàng. Giác bám là b ph n
tr ng c a sán dây b c cao. Móc bám n m ngay trên
x p thành m t hay hai hàng. S l
móc
móc c

ng móc

c

u hay ph n cu i vòi, s p

các nhóm sán dây dao

n vài tr m móc. Ít khi vòi thi u móc. Kích th
nh cho m i loài.

u

ng t vài

c, c u t o và s l

ng


8

C là nh ng
tr

ng, t các

t sán n i ti p sau

t c sinh ra các

u.

t c c a sán dây là

t thân, c quan sinh s n

các

t sinh
t c ch a

hình thành rõ.
Thân sán dây l i g m ba lo i

t: nh ng

t ch a thành th c v sinh d c

( g n c ), c quan sinh d c ch a phát tri n
c. Nh ng
nh ng

, ch th y c quan sinh d c

t thành th c v sinh d c ( gi a thân), c quan sinh d c trong

t sán này ã phát tri n

có h bài ti t, c u t o m i

tt

y

, có

c b ph n sinh d c

t già ( cu i thân sán), bên trong

y t cung v i vô s tr ng sán dây.

c b thoái hoá. Nh ng

c và cái,

ng t nh m i c th sán lá, nh ng khác sán

lá là không có h tiêu hoá. Nh ng
ch a

y

t già th

nh ng

ng xuyên

t sán

t già, b ph n sinh d c

c r i kh i c th sán và theo

phân ra ngoài ( c i m này th y nh ng loài sán dây thu c b Cyclophyllidea).
Chi u dài c a sán dây chó dao
th sán dây ph l p ti u bì,
bên trong ch a

ng t 0,5 mm

n l p h bì, r i

l y th c n b ng ph

n m trên

u, t

n l p c vòng, c d c. Ph n

y nhu mô. Bên trong l p c là các khí quan c a sán. Sán

dây chó c ng gi ng các sán dây khác

H th n kinh

n hàng ch c mét. C

c i m không có h tiêu hóa, sán

ng th c th m th u qua b m t c th .

sán dây kém phát tri n, g m có h ch th n kinh trung

ng

ó có các dây th n kinh ch y d c c th . Có hai dây phát tri n

h n n m bên ngoài ng bài ti t và m i

t n i v i nhau b i các c u n i ngang.

H tu n hoàn và h hô h p tiêu gi m. Hô h p theo ki u y m khí.
H bài ti t c a sán dây c u t o theo ki u nguyên
chính t

n th n, g m 2 ng

u sán i v cu i thân và thông v i l bài ti t. Ngoài ra,

m i

t

sán còn có nh ng ng ngang n i li n v i 2 ng chính.
H u h t các loài sán dây là l

ng tính: Trong m i

sinh d c (g m m t c quan sinh d c
tri n

t th

ng có m t h

c và m t c quan sinh d c cái) phát

các giai o n khác nhau, ít khi có hai h sinh d c ho c h n. S phát


9

tri n c a h sinh d c theo m t th t nh t

nh:

các

t non c quan sinh

d c ch a phát tri n, sau ó hình thành c quan sinh d c
sinh d c cái. Sau khi th tinh, c quan sinh d c
sinh d c cái.

các

H sinh d c
l

t già, tr ng ch a

cr i

n c quan

c teo d n còn l i c quan

y trong t cung.

c g m tinh hoàn, ng d n tinh và các tuy n sinh d c. S

ng tinh hoàn trong m i

t có t m t

n hàng tr m và là d u hi u

lo i m i loài. T tinh hoàn có nhi u ng d n tinh nh
thành ng d n tinh, ng này

phân

i ra và h p l i v i nhau

vào c quan giao ph i là lông gai. Lông gai

n m trong nang lông gai. Ph n cu i ng d n tinh có th phình ra g i là túi tinh.
N u túi tinh

ngoài nang lông gai g i là túi tinh ngoài, còn

gai thì g i là túi tinh trong. Lông gai dùng
ph i. Nang lông gai và lông gai

trong nang lông

a vào l sinh d c cái khi giao

m i loài có hình d ng, kích th

c và c u t o

khác nhau.
H sinh d c cái có c u t o ph c t p h n, g m có bu ng tr ng, ng d n
tr ng, ootyp, tuy n noãn hoàng, túi nh n tinh, tuy n vò (th Melis) và t
cung, th
phía tr

ng có hai bu ng tr ng n m gi a ho c phía sau

t sinh d c, ít khi

c. Trong bu ng tr ng hình thành các t bào sinh d c cái (t bào

tr ng). T bu ng tr ng có ng g n n i v i âm

o, m ra

huy t sinh d c.

ng này phình r ng ra g i là túi nh n tinh. Tr ng th tinh

c

a vào

ootyp. Tuy n noãn hoàng g m nhi u bao noãn bé n m trong nhu mô ho c
thành kh i n m hai bên
các ch t dinh d

ng

t ho c phía sau bu ng tr ng. T tuy n noãn hoàng
vào ooptyp giúp cho vi c hình thành tr ng. Tuy n v

ti t ra các s n ph m c n thi t

hình thành tr ng. Trong ootyp, tr ng th tinh

c hình thành, sau ó tr ng r i vào t cung. C u t o t cung c a sán dây
r t khác nhau.

sán dây b c th p (Pseudophyllidea), t cung là nh ng ng

cong, d n t ooptyp
sán dây này tr ng

n l ngoài n m

m t b ng c a m i

c th i ra ngoài tùy theo m c

t.

nh ng

hình thành c a tr ng.

t


10

sán dây b c cao (Cyclophyllidea), t cung kín, không có l ngoài.
sán dây này t cung ch a

y tr ng trong

thành m t cái túi ch a tr ng. Tr ng
c a

t. Quá trình này th

dây già

t già và m i

nh ng

t th c ch t bi n

c r i ra ngoài b ng cách n t thành c th

ng th c hi n môi tr

ng ngoài, n i mà các

t sán

c th i ra cùng v i phân v t ch .

Tr ng sán dây b Cyclophyllidea hình tròn ho c h i b u d c, có 4 l p
v , trong có phôi 6 móc. Còn tr ng sán dây b Pseudophyllidea gi ng tr ng
sán lá, m t
*

u có n p (Nguy n Th Kim Lan và cs, 1999) [10].

c i m hình thái, kích th

c c a m t s loài sán dây ký sinh

chó:

- Gi ng Dipylidium Leuckart, 1863
Theo Nguy n Th K (1994) [8], Nguy n Th Lê và cs (1996) [15],
Nguy n Th K (2003) [9] cho bi t:
+ Loài Dipylidium caninum: C th dài 15 – 17 cm, g m 80 – 250
u r ng 0,24 – 0,50 mm.

t.

u có vòi hình chóp, có 4 – 10 hàng móc, m i

hàng có t 16 – 20 móc, móc hàng trên cùng dài 0,013 – 0,016 mm, móc hàng
cu i cùng dài 0,003 – 0,008 mm. L sinh d c kép, m ra
sinh d c dài 0,1 – 0,3 mm, áy h

ng lên phía trên

thùy hình qu t. Tuy n noãn hoàng hình kh i.
nang ch a 3 – 30 tr ng, có kích th
th

hai bên

t. Túi

t. Bu ng tr ng phân

t già ch a nang tr ng, m i

c 0,026 – 0,060 mm. Phôi 6 móc có kích

c 0,020 – 0,036 mm.
- Gi ng Taenia Linnaeus, 1758
Nguy n Th K (1994) [8], Nguy n Th Lê và cs (1996) [15], Nguy n

Th Kim Lan và cs (1999) [10], Nguy n Th K (2003) [9] cho bi t:
+ Loài Taenia hydatigena: Dài 5000 mm g m 550 – 700

u hình qu lê hay hình th n,

t r t r ng.

ng kính 1 mm, vòi có 26 – 44 móc, x p

thành hai hàng, móc hàng trên dài 0,170 – 0,022 mm, có m m r t cong,
móc hàng d

i dài 0,110 – 0,160 mm, có l

i r t cong, các giác bám g n


11

nhau và có
hoàn

ng kính 0,110 mm, c dài 0,500 mm. Có 600 – 700 tinh

gi a các ng bài ti t. Xung quanh noãn hoàng, bu ng tr ng, ng

d n tinh và âm

o không có tinh hoàn, ng d n tinh có d ng túi h p u n

khúc nhi u, không có túi tinh. Nang lông gai hình tr dài 0,450 mm, r ng
0,130 mm, bu ng tr ng hai thùy

n ad

ic a

t, c nh phía không l

l n h n phía có l , noãn hoàng là ng h p kéo dài theo chi u ngang, th
Melis tròn

gi a bu ng tr ng và noãn hoàng, ph n

u âm

o phình

r ng, sau h p d n, t i thùy bu ng tr ng t o thành túi nh n tinh.
già thân t cung có 5 – 10 nhánh ngang, m i

các

t

u t do l i t o thành các

nhánh ph , tr ng b u d c, dài 0,038 – 0,031 mm, r ng 0,034 – 0,035 mm,
v dày 0,004 mm.
D ng u trùng Cysticercus tenuicollis g p nhi u
c a l n, trâu, bò, nhi u loài thú khác, k c ng
ch a

y d ch trong. Thành bên trong túi có m t

móc và giác bám,

i.

gan và xoang b ng

u trùng này có d ng túi
u sán dây, có c .

u có

ng kính c a giác bám 0,099 – 0,310 mm, có 28 – 40

móc, x p hai hàng, móc hàng trên dài 0,185 – 0,210 mm, móc hàng d
0,126 – 0,160 mm, v trong c a nang
vào thành mô c c a v t ch , kích th

i dài

c b c b ng v ngoài, v này bám
c c a nang ph thu c vào n i ký sinh

c a u trùng.
+ Loài Taenia pisiformis: Sán dài 600 – 2000 mm và r ng 4,8 mm g m
400

t,

ng kính

u 1,3 mm, vòi 0,515 – 0,640, có 34 – 48 móc x p

thành hai hàng, móc hàng trên dài 0,225 – 0,294 mm, có l
hàng d

i r t cong. Móc

i dài 0,132 – 0,177 mm, giác bám tròn hay b u d c,

0,310 – 0,330 mm, c

ngay sau

ng kính

u dài 1,7 mm. L sinh d c xen k không

u, các núm sinh d c h i nhô ra. Có 400 – 500 tinh hoàn, tròn hay b u d c,
ng kính 0,096 – 0,132 mm,
hoàng và bu ng tr ng.

toàn b kho ng tr ng gi a

ng d n tinh b t

t tr vùng noãn

u t túi tinh tròn có

ng kính


12

0,210 – 0,350 mm, nang lông gai hình tr hay b u d c ngang, dài 0,460 –
0,800, r ng 0,130 – 0,140 mm, bu ng tr ng hai thùy,
nh ng thùy bên hình th n và có kích th
góc,

b d

ic a

t. Th Melis

n ad

ic a

c nh nhau, noãn hoàng hình ba

gi a noãn hoàng và bu ng tr ng, âm

i t l sinh d c, t o thành túi nh n tinh

t,

sát thùy c a bu ng tr ng.

t già, m i ph n c a thân t cung có 8 - 14 nhánh bên, t
nhánh ph , tr ng tròn hay h i b u d c,

o

nh ng

ó t o thành các

ng kính 0,032 - 0,037 mm.

- Gi ng Echinococcus Rudolphi, 1810
Phan Th Vi t và cs (1977) [26], Nguy n Th Lê và cs (1996) [15],
Nguy n Th K (2003) [9] cho bi t:
+ Loài Echinococcus granulosus: Sán dài 2,7 - 3,4 mm, g m 3 - 4
u không l n, có

ng kính 0,258 - 0,369 mm,

ng kính giác bám 0,098

- 0,133 mm, vòi 0,100 – 0,140 mm. Có 36 - 40 móc vòi, th
kích th
d

c và s l

phình r ng ho c có m m l n. C quan sinh d c cái

hoàng d

ng thay

i móc, ôi khi cán

n ad

ic a

i bu ng tr ng, th Melis d

v is l

hai bên

t, bu ng

c hình b u d c, n i v i nhau b ng ng ngang h p, noãn
i bu ng tr ng và noãn hoàng, có 32 -

40 tinh hoàn. Nang lông gai dài 0,025 – 0,026 mm, dài t i gi a
d c m ra

iv

ng móc, móc hàng trên dài 0,032 – 0,043 mm, móc hàng

i dài 0,020 – 0,036 mm, cán không th ng và dài h n l

tr ng g m hai kh i

t.

t, t cung dài b ng chi u dài

t, l sinh

t già, có các nhánh bên

ng và hình d ng không gi ng nhau. Tr ng tròn hay b u d c,

ng

kính t 0,028 - 0,036 mm.
u trùng Echinococcus enilocularis ký sinh
túi, trong ch a

trâu, bò, dê. Nó có d ng

y d ch, nang có hai v , v ngoài màu tr ng s a ôi khi h i

vàng, v ngoài sinh ra v trong, v trong g i là v m m, sinh ra t phía trong
xoang nang, m ng, không màu, là thành mô sinh ra nang, có th sinh ra m t
nang cùng lúc t o thành

u phôi và nang th hai (nang con).


13

- Gi ng Multiceps Goeze, 1782
Theo Nguy n Th K (1994) [8], Nguy n Th Lê và cs (1996) [15],
Nguy n Th K (2003) [9]:
+ Loài Multiceps multiceps: Sán dài 400 - 1000 mm, g m 200 - 250
r ng g n 5 mm.

u hình qu lê và có

t,

ng kính 0,800 mm. Vòi có

ng

kính 0,300 mm, có 22 - 32 móc, x p thành hai hàng, móc hàng m t dài 0,150
mm, hàng hai dài 0,090 – 0,130 mm. Giác bám có
mm. C dài 2 - 3 mm. ng d n tinh b t

u

ng kính 0,290 - 0,300

phía có l , g n thân gi a c a t

cung, u n khúc và i vào nang lông gai. Nang có d ng qu lê dài 0,315 – 0,350
mm, r ng 0,110 – 0,145 mm. Bu ng tr ng có hình cánh b

m,

g nb d

i

t, hai thùy g n nh b ng nhau và có hình b u d c, noãn hoàng hình ba góc,
sát b d

i

t. Th Melis nh

gi a bu ng tr ng và noãn hoàng. Âm

o có

d ng ng cong xu ng m t thùy c a bu ng tr ng và phình r ng thành túi ch a
tinh, t cung có thân gi a và m i bên có 9 - 12 nhánh, tr ng có

ng kính

0,029 - 0,037 mm, có v dày 0,004 mm.
u trùng Coenurus cerebralis là m t nang l n, hình tròn hay b u d c, v m
c, m m
màu, s l

trong có r t nhi u
ng d ch thay

u sán dính vào, trong nang là ch t d ch không

i ph thu c vào kích th

khác nhau, ph thu c vào m c

c nang. Kích th c nang

phát tri n, v trí não ký sinh và lo i

ng v t.

- Gi ng Mesocestoides Vaillant, 1863
Nguy n Th K (1994) [8], Nguy n Th Lê và cs (1996) [15], Nguy n
Th K (2003) [9] cho bi t:
+ Loài Mesocestoides lineatus: Sán tr

ng thành dài

n 2m.

có vòi, có móc bám và 4 giác bám. T cung có d ng túi d c n m
Kích th

u không
gi a

t.

c tr ng 0,040 – 0,060 x 0,035 – 0,043 mm. Phôi 6 móc, ôi móc gi a

dài h n móc bên.

14

2.1.1.3. Chu k sinh h c c a sán dây chó
Theo

D

ng Thái và Tr nh V n Th nh (1978) [20], chu k sinh h c c a

sán dây khá ph c t p, ti n tri n nhi u ký ch liên ti p.

b Cyclophyllidae

tr ng ch a thai trùng sáu móc ã hình thành. Vào d dày ký ch , thai trùng sáu
móc thành u trùng ( ã m t móc) có c u t o và tên g i khác nhau: Cysticercus,
Coenurus, Echinococcus, Cysticercoid.

b Pseudophyllidae có hai th

u

trùng liên ti p: Procercoid và Plerocercoid. Nh ng d ng u trùng này s ng lâu
hay chóng

KCTG và ph i

phát tri n thành sán tr

ng thành.

hoàn thành vòng
nhi u loài
là

c m t ký ch cu i cùng thích h p nu t vào m i

i, sán dây ký sinh

ng v t khác nhau, có th là

ng v t không x

chó c n v t ch trung gian là

ng v t có x

ng s ng... Có loài c n 1 KCTG

nh ng c ng có loài c n 2 KCTG m i hoàn thành vòng

ng s ng, ho c có th
hoàn thành vòng

i,

i.

Các h sán dây khác nhau có chu k sinh h c khác nhau. Các loài sán dây:

Spirometra erinaceieuropae, Spirometra mansonoides, Dipylidium caninum,
Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps multiceps ký sinh

ru t c a

chó. Chó là v t ch cu i cùng c a sán, giúp sán hoàn thành vòng

i và ký

sinh

ng g p

giai o n thành th c. C th vòng

i c a các loài sán dây th

ký sinh chó di n ra nh sau:
+ Loài Spirometra erinaceieuropae
i phát tri n c a Spirometra erinaceieuropae có s tham gia c a

Vòng

KCTG th nh t là các các loài giáp xác, KCTG b sung là cá. Tr ng
ra ngoài theo phân chó không có phôi,

trong n

c th i

c, tr ng n ra u trùng có

nh ng lông nh xung quanh thân g i là Coracidium,

c v t ch trung gian

th nh t là các loài giáp xác thu c gi ng Mesocyclops, Eucyclops nu t. Trong
c

th b

n

c, Coracidium phát tri n thành d ng

Procercoid. Trong tr

ng h p cá nu t ph i b n

u trùng

c bi t –

c b nhi m Procercoid thì u


15

trùng Procercoid s phát tri n thành d ng u trùng m i - Plerocercoid. Chó n
cá có u trùng Plerocercoid s nhi m sán, sau 15 – 18 ngày s xu t hi n tr ng

trong phân chó th i ra.
+ Loài Spirometra mansonoides
Vòng

i phát tri n c n có s tham gia c a KCTG th nh t là các loài

giáp xác n

c ng t (Copepods), KCTG th hai là nh ng loài chim, r n, bò

sát, l
l

ng c ,

ng v t g m nh m. Tr ng theo phân chó ra ngoài, tr i qua l n

t các giai o n

v t ch trung gian th nh t và th hai, tr thành u trùng

gây b nh Plerocercoid. Chó n ph i v t ch trung gian ch a u trùng s b
nhi m sán. Sau 10 – 30 ngày u trùng phát tri n thành sán tr

ng thành.

+ Loài Dipylidium caninum
Vòng

i c a loài này có s tham gia c a KCTG là các loài b chét

gi ng Ctenocephalides.
t sán v ra, tr ng

t sán già th i ra ngoài có mang theo nang tr ng.

ngoài t nhiên

c các v t ch trung gian nu t vào,

phát tri n thành u trùng. Chó n ph i b chét có u trùng s b nhi m sán
dây. Sau 3 – 4 tu n u trùng phát tri n thành sán dây tr

ng thành.

+ Loài Taenia hydatigena
KCTG là l n, trâu, bò, dê, c u. Vòng

ib t

u t khi

t sán già

r ng theo phân ra ngoài, v ra, gi i phóng tr ng sán. KCTG nu t ph i
tr ng sán, vào

n ru t, u trùng 6 móc n ra và phát tri n thành u trùng

gây b nh Cysticercoid sau 3 tháng. Chó n ph i n i t ng c a v t ch trung

gian có u trùng s b nhi m sán. Sau 2 tháng u trùng phát tri n thành
sán dây tr

ng thành.

+ Loài Taenia pisiformis
Vòng

i phát tri n c n có s tham gia c a KCTG là

ng v t g m

nh m, ch y u là th và th r ng. Các giai o n phát tri n c a u trùng th c
hi n trong các v t ch trung gian

tr thành u trùng c m nhi m sau 15 – 30

ngày. Chó n ph i n i t ng c a th có u trùng s nhi m sán.


16

+ Loài Multiceps multiceps
Vòng

i c a loài này c n có s tham gia c a v t ch trung gian là dê, c u.

t sán già ra ngoài theo phân chó.

t v ra gi i phóng tr ng sán; dê, c u - v t

ch trung gian n tr ng sán vào c th , tr ng n và phát tri n thành u trùng c m
nhi m

óc dê, c u sau 6 – 8 tháng. Chó n ph i óc v t ch trung gian có u

trùng s nhi m sán.
Phan Th Vi t (1977) [26] ã mô t : “T t c b m t c a sán dây là m t
cái “m m” kh ng l . Th c n ng m qua “da” c a sán dây. Các loài sán dây
th

ng t m trong ngu n th c n giàu có c a c th v t ch . Cái m m ã

không c n, thì h tiêu hoá c a chúng c ng không có.
b m t c th c a sán dây”. Hi n t

ng r ng

n và tiêu hoá

u qua

t c a sán dây làm cho ng

i ta

có th ngh r ng: C th sán dây s d n d n ng n l i. Song, không ph i nh
v y, b i các

tm i

c sinh ra thay th các

dây tr nên “tr l i”. Sau
tr

ng, t

t

ó s m c ra các

u là

t c , ng

t khác. Các

t già ã r ng làm cho sán
i ta g i

t m i sinh ra

t c là

t sinh

y các

t c lùi

d n ra phía sau.
Nguy n Th Kim Lan và cs (2008) [11] cho bi t: Nh ng
nh là nh ng c th

c l p v i nhi u c quan riêng bi t và hoàn toàn

l p. Nh có s hóa

t mà kh n ng sinh

Trong cùng m t lúc,

nh ng

s reo r c tr ng
t già c i,
m i

t sán già l n l
ó

c a sán dây t ng lên g p b i.

t còn có l i cho sán dây v nh ng m t
t

t và th i ra môi tr

ng bên ngoài mà

c thu n l i h n, b n thân sán dây th i b

i nó h u nh t ng th i

phát tri n nh ng lo t

c

t thành th c c a sán dây có th sinh ra hàng

ch c tri u tr ng. Ngoài ra, s hóa
khác. ó là, do có

t sán dây h u

i nh ng

c tr l i, có s c l c và n ng l

t thành th c m i.

ng