Thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng Hồ Xuân Hương (Luận văn thạc sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
–––––––––––––––––––––

ĐÀM THỊ ĐÀO

THƠ NÔM TỨ TUYỆT TRÀO PHÚNG
HỒ XUÂN HƢƠNG

LUẬN VĂN THẠC
LUẬN
SĨVĂN
NGÔN
THẠC
NGỮSĨVÀ
VĂN
VĂN
HỌC
HÓA VIỆT NAM

Thái Nguyên - 2015
Thái Nguyên - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN

/>

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
–––––––––––––––––––––

ĐÀM THỊ ĐÀO

THƠ NÔM TỨ TUYỆT TRÀO PHÚNG
HỒ XUÂN HƢƠNG

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGÔ GIA VÕ

Thái Nguyên - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN

/>

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đề tài luận văn khoa học: “Thơ Nôm tứ tuyệt trào
phúng Hồ Xuân Hương” với các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn
là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác,
hoàn toàn là công trình nghiên cứu của tôi.

Tác giả luận văn
Đàm Thị Đào

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN i

/>

Lời cảm ơn

Để hoàn thành luận văn này tôi xin chân thành cảm ơn :
- Ban Giám hiệu, Ban Chủ nhiệm Khoa Ngữ văn, Khoa Sau đại học
Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên.
- Các thầy, cô giáo ở Viện Văn học, Trường Đại học Sư phạm I Hà Nội,
Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội, Trường Đại học
Sư Phạm Thái Nguyên đã trực tiếp giảng dạy tôi trong suốt khoá học.
Đặc biệt tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Tiến sĩ Ngô Gia Võ,
người đã động viên, giúp đỡ tôi rất nhiều trong suốt quá trình viết luận văn.
Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động
viên, khích lệ, tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và
nghiên cứu.

Tác giả luận văn
Đàm Thị Đào

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN ii

/>

MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan………………………………………………………………......i
Lời cảm ơn…………………………………………………………………....ii
Mục lục…………………………………………………………………….....iii
MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 1
2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................... 2
3. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................... 6

4. Đối tượng nghiên cứu......................................................................................... 6
5. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................ 7
6. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 7
7. Cấu trúc luận văn................................................................................................ 8
8. Đóng góp của đề tài............................................................................................ 9
Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ...........................................................10
1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài ..........................................................10
1.1.1. Thơ tứ tuyệt ................................................................................................10
1.1.2. Thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng .....................................................................15
1.2. Những tiền đề lịch sử, văn hóa, xã hội tạo nên hiện tượng Hồ Xuân Hương ...........18
1.3.Vị trí Hồ Xuân Hương trong dòng thơ Nôm Đường luật trào phúng và trong
văn học trào phúng thời trung đại ........................................................................20
1.4. Quy mô, số lượng thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng Hồ Xuân Hương ...............27
Chƣơng 2. THƠ NÔM TỨ TUYỆT TRÀO PHÚNG HỒ XUÂN HƢƠNG
NHÌN TỪ PHƢƠNG DIỆN NỘI DUNG .........................................................30
2.1. Hệ thống đề tài ..............................................................................................30
2.2. Đối tượng, nội dung trào phúng ....................................................................33
2.2.1. Tiếng nói đòi quyền sống, quyền hạnh phúc cho người phụ nữ ...............33
2.2.2. Những vấn đề xã hội ..................................................................................45
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN iii

/>

2.3. Mục đích, ý nghĩa trào phúng .......................................................................53
Chƣơng 3. THƠ NÔM TỨ TUYỆT TRÀO PHÚNG HỒ XUÂN HƢƠNG
NHÌN TỪ PHƢƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT ..................................................56
3.1. Ngôn ngữ trào phúng.....................................................................................56
3.1.1. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ thơ Hồ Xuân Hương với văn học dân gian .........56
3.1.2. Ngôn ngữ nghệ thuật độc đáo, tài hoa........................................................62
3.2. Nghệ thuật cái “tục” ......................................................................................67

3.2.1. Các ý kiến bàn về vấn đề tục và dâm trong thơ Hồ Xuân Hương .................67
3.2.2. Số lần xuất hiện, trường hợp xuất hiện cái tục...........................................70
3.2.3. Cái tục với ý nghĩa phê phán, châm biếm, đả kích cường quyền và thần
quyền phong kiến .................................................................................................73
3.2.4. Cái tục với ý nghĩa khẳng định khát vọng tự nhiên, ca ngợi hạnh phúc trần
tục, đòi tự do và giải phóng con người. ...............................................................76
KẾT LUẬN .........................................................................................................80
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................84

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN iv

/>

MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Văn học Việt Nam ra đời trong khi văn học Trung Quốc đã có một bề dày
phát triển. Tuy nhiên, cha ông ta đã cố gắng vượt qua sự ràng buộc của ngôn ngữ
Hán bằng cách tạo ra một văn tự mới: chữ Nôm. Từ thể loại thơ Đường luật chữ
Hán, ông cha ta đã vận dụng và chuyển hóa thành hình thức sáng tác bằng ngôn
ngữ dân tộc là thơ Nôm Đường luật. Việt Nam là quốc gia có vị trí địa lý nằm gần
hai cái nôi văn minh lớn của nhân loại: Ấn Độ và Trung Quốc. Quan hệ Việt Nam
và Trung Quốc núi liền núi, sông liền sông lại càng có ý nghĩa.
Ở Việt Nam, từ thế kỷ thứ X trở về sau, nhân tài được lựa chọn qua thi cử
ngày càng nhiều. Khoa thi ở các triều đại Lý, Trần, Lê… sĩ tử đều có những bài
liên quan đến thơ, mà thơ Đường luật là chính. Bằng con đường như thế, thơ
Đường luật xuất hiện ngày càng nhiều trong tiến trình văn học trung đại Việt
Nam. Từ thế kỷ XIII, chữ Nôm đã xuất hiện nhưng (theo các tài liệu hiện có)
phải đến thế kỷ XV, trở thành ngôn ngữ văn học. Thể thơ Đường luật ở Trung
Quốc thường gắn liền với những nội dung trang trọng, chính thống theo quan
điểm “Thi dĩ ngôn chí” nhưng khi cha ông ta dùng chữ Nôm để sáng tác theo thể

thơ này, đã đưa vào đó những vấn đề mới mẻ như nội dung trào phúng, những
tình cảm đời thường, bình dị, những vấn đề dân dã của thôn quê…
Trong quá trình tìm hiểu, chúng tôi thấy bộ phận thơ Nôm Đường luật trào
phúng đã xuất hiện từ sáng tác của Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông và các tác giả
thời Hồng Đức, kéo dài cho đến hết thời kỳ trung đại, tạo thành một dòng chảy
riêng biệt, có những đóng góp độc đáo cả về phương diện nội dung tư tưởng
cũng như hình thức nghệ thuật. Đây là một thể thơ góp phần quan trọng vào sự
phát triển của văn học dân tộc. Tuy vậy, cho đến nay vẫn chưa có một công trình
nghiên cứu nào chuyên sâu về thơ tứ tuyệt trào phúng. Việc đi sâu vào tìm hiểu
hiện tượng Hồ Xuân Hương với dòng thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng chính là mục
đích của đề tài.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 1

/>

Tứ tuyệt là một thể thơ được coi là “cao diệu” trong thơ Đường đồng thời
cũng là mảng thơ thành công nhất của Hồ Xuân Hương. Điều thú vị là, trước Hồ
Xuân Hương, rất hiếm tác giả Việt Nam dùng thể thơ tứ tuyệt để trào phúng. Hồ
Xuân Hương thì ngược lại. Đây là một sự phát triển mang tính đột biến trong
dòng thơ Nôm Đường luật ở nước ta.
Hơn nữa, thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng Hồ Xuân Hương với những giá trị
độc đáo cho đến nay vẫn chưa được khảo cứu, đánh giá toàn diện, kỹ càng. Vì
vậy, mảng thơ này rất xứng đáng trở thành đối tượng nghiên cứu cho những ai đã
từng tâm huyết với thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng Hồ Xuân Hương nói riêng và thơ
Nôm Đường luật nói chung.
Hồ Xuân Hương đã từng được Xuân Diệu mệnh danh là “Bà chúa thơ
Nôm”. Sáng tác thơ Nôm của bà đánh dấu quá trình phát triển rực rỡ của thể
loại thơ Nôm Đường luật, khẳng định một bước tiến quan trọng của ngôn ngữ
thơ ca dân tộc. Và điều đáng chú ý là trong sáng tác của Hồ Xuân Hương, bộ

phận trào phúng có vị trí độc đáo và tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của
nữ sĩ. Đây là một tác giả khá quen thuộc được giảng dạy trong chương trình
văn học nhà trường. Do đó, tìm hiểu thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng của Hồ Xuân
Hương sẽ có giá trị lý luận và giá trị thực tiễn đối với người giáo viên văn học.
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
2.1. Những vấn đề liên quan đến Hồ Xuân Hương
2.1.1. Cuộc đời, thân thế, sự nghiệp và văn bản tác phẩm
Trước Cách mạng tháng Tám, Hồ Xuân Hương được khẳng định là một
tác gia văn học, tác giả của nhiều bài thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng. Điều này
được khẳng định qua những tác phẩm Hồ Xuân Hương – tác phẩm, thân thế
và văn tài của Nguyễn Văn Hanh, Việt Nam văn học sử yếu và Quốc văn trích
diễm của Dương Quảng Hàm, Giai nhân dị mặc của Đông Châu Nguyễn Hữu
Tiến, Nam thi hợp tuyển của Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc…
Sau Cách mạng, đặc biệt là sau 1954, trong Giáo trình lịch sử văn học Việt
Nam của nhóm tác giả Lê Trí Viễn, Phan Côn, Đặng Thanh Lê, Phạm Luận, Lê
Hoài Nam, Văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XVIII – nửa cuối thế kỷ XIX của
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 2

/>

Nguyễn Lộc, Lịch sử văn học Việt Nam của nhiều tác giả, Văn học Việt Nam
nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX của nhóm tác giả Đặng Thanh Lê,
Phạm Luận, Hoàng Hữu Yên…đều khẳng định rằng có một tác giả Hồ Xuân
Hương với những bài thơ Nôm tứ tuyệt. Tuy nhiên, việc chọn những bài thơ Hồ
Xuân Hương vẫn chưa có sự thống nhất ở các công trình nghiên cứu.
Nghiên cứu về thân thế, cuộc đời và văn bản tác phẩm Hồ Xuân Hương bắt
đầu có những biến đổi, phát triển vượt bậc từ khi nhà nghiên cứu văn học Trần
Thanh Mại cho đăng một loạt bài trên Tạp chí văn học như Phải chăng Hồ
Xuân Hương còn là một nhà thơ chữ Hán, Trở lại vấn đề Hồ Xuân Hương,
Bản "Lưu Hương ký" và lai lịch phát hiện của nó,… Sau đó xuất hiện hàng

loạt bài của các tác giả khác tiếp tục tranh luận, đi sâu vào vấn đề tiểu sử và văn
bản tác phẩm của Hồ Xuân Hương như Tảo Trang, Nam Trân, Đào Thái Tôn,...
Đặc biệt chú ý là hai công trình nghiên cứu của tác giả Đào Thái Tôn là Hồ
Xuân Hương – từ cội nguồn vào thế tục và Hồ Xuân Hương – tiểu sử, văn
bản, tiến trình huyền thoại dân gian hóa. Trong những bài viết của mình, Đào
Thái Tôn đã tổng kết khá hệ thống tất cả những vấn đề có liên quan đến tiểu sử
và văn bản thơ Hồ Xuân Hương, đã góp phần khẳng định Hồ Xuân Hương còn là
một nhà thơ chữ Hán và lập luận đầy thuyết phục về tiểu sử của bà, đi tới kết
luận bà là con của Hồ Sỹ Danh, em của Hồ Sỹ Đống. Tuy nhiên, đến nay vẫn
chưa có một quan điểm thống nhất về văn bản thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân
Hương, mỗi tác giả vẫn lựa chọn cho mình một quan điểm khác biệt.
2.1.2. Giá trị nội dung tƣ tƣởng trong thơ Hồ Xuân Hƣơng
Các công trình nghiên cứu đều khẳng định và đánh giá rất cao giá trị nhân
văn của thơ Hồ Xuân Hương, đều tập trung làm nổi bật ý thức chống phong kiến,
khát vọng đời sống tự nhiên, giá trị nhân đạo của thi phẩm Hồ Xuân Hương. Tiêu
biểu cho các công trình ấy là Hồ Xuân Hương với các giới phụ nữ, văn học và
giáo dục của Văn Tân, phần viết về Hồ Xuân Hương trong Các nhà thơ cổ điển
Việt Nam của Xuân Diệu, Hồ Xuân Hương – tác phẩm, thân thế và văn tài của
Nguyễn Văn Hanh, Một bức thư của Chế Lan Viên, Góp thêm một tiếng nói
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 3

/>

trong việc đánh giá thơ Hồ Xuân Hương, hay trong Văn nghệ bình dân Việt
Nam của tác giả Trương Tửu… Tuy có những ý kiến đối lập nhau nhưng đều
thừa nhận thơ Hồ Xuân Hương có giá trị nội dung tư tưởng đặc sắc, có sức sống
lâu bền với thời gian.
2.1.3. Giá trị nghệ thuật của thơ Hồ Xuân Hƣơng
Nhiều bài viết và công trình nghiên cứu đã đi sâu tìm hiểu giá trị nghệ
thuật trong thơ Nôm Hồ Xuân Hương. Tài năng nghệ thuật của bà đã được khẳng

định và đánh giá rất cao trong nền văn học dận tộc từ xưa đến nay. Tiêu biểu là
các công trình Hồ Xuân Hương – tác phẩm, thân thế và văn tài của Nguyễn
Văn Hanh, đến Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm,… Càng về
sau, vấn đề nghệ thuật trong thơ bà càng được nghiên cứu nhiều hơn. Trên thực
tế, Lê Tâm là người đầu tiên phong cho Hồ Xuân Hương danh hiệu “Bà chúa thơ
Nôm” trong Thân thế và thi ca Hồ Xuân Hương – Bà chúa thơ Nôm. Sau đó,
bằng năng lực cảm thụ tinh tế, bằng sự hiểu biết sâu sắc văn hóa trung đại và
kinh nghiệm sáng tạo thơ của mình, Xuân Diệu đã phân tích và khẳng định Hồ
Xuân Hương là một trong “ba thi hào dân tộc” lớn, có vị trí xứng đáng trên thi
đàn trung đại.
Khi nghiên cứu giá trị nghệ thuật thơ Hồ Xuân Hương, một số tác giả đã
đi sâu vào mối quan hệ chặt chẽ giữa thơ Hồ Xuân Hương và văn học dân gian.
Tiêu biểu là bài viết của tác giả Đặng Thanh Lê: Hồ Xuân Hương – bài thơ
"Mời trầu", cộng đồng truyền thống và cá tính sáng tạo trong mối quan hệ
văn học dân gian và văn học viết và bài viết của Nguyễn Đăng Na: Thơ Hồ
Xuân Hương với văn học dân gian... Trong các công trình nghiên cứu đó,
Nguyễn Đăng Na đã chứng minh được rằng Hồ Xuân Hương đã “nghĩ cái nghĩ
dân gian, cảm cái cảm dân gian”[28, tr.26].
Ở một khía cạnh khác, tác giả Đỗ Đức Hiểu trong Thế giới thơ Nôm Hồ
Xuân Hương đã đi sâu vào khám phá nghệ thuật trong thơ Hồ Xuân Hương như
một thế giới nghệ thuật với hệ thống hình ảnh, hình tượng và những trạng thái,
tính chất riêng, độc đáo nói lên một cá tính sáng tạo rất Xuân Hương trong lịch
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 4

/>

sử thơ ca trung đại Việt Nam. Tâm lý sáng tạo của Hồ Xuân Hương cũng đã
được Nguyễn Hữu Sơn tìm hiểu trong Tâm lý sáng tạo trong thơ Nôm Hồ Xuân
Hương, trong công trình đó, tác giả đã lý giải tư duy nghệ thuật đặc sắc của một
người phụ nữ luôn ý thức về thân phận mình.

Trong giới hạn nghiên cứu giá trị nghệ thuật thơ Hồ Xuân Hương, từ đầu
thế kỉ XX đến nay, giới nghiên cứu Việt Nam ngày càng đi sâu hơn vào bản chất
nghệ thuật phong phú và đặc sắc trong thơ nữ sĩ ở tất cả các phương diện như thể
loại, bút pháp, thi pháp, cá tính sáng tạo, tài nghệ ngôn ngữ…. Các thành tựu
nghiên cứu đó đều góp phần khẳng định nghệ thuật độc đáo của “Bà chúa thơ
Nôm” trong nền thơ dân tộc.
2.2. Vấn đề trào phúng trong thơ Nôm Hồ Xuân Hƣơng
Trong các công trình nghiên cứu về Hồ Xuân Hương, chúng ta nhận thấy
vấn đề trào phúng được coi là một đóng góp quan trọng của nữ sĩ vào lịch sử văn
học. Thơ tứ tuyệt trào phúng Hồ Xuân Hương chiếm số lượng nhiều nhất, là bộ
phận có giá trị nhân đạo sâu sắc nhất trong thơ Nôm của bà. Vì vậy, hầu như tất
cả các bộ lịch sử văn học đều khẳng định bà trong tư cách một nhà thơ trào
phúng vào loại xuất sắc nhất của dân tộc.
Một trong những tác giả đầu tiên nghiên cứu về Hồ Xuân Hương trong mối
quan hệ với dòng thơ Nôm Đường luật trào phúng Việt Nam là Giáo sư Đặng
Thanh Lê. Trong công trình Hồ Xuân Hương và dòng thơ Nôm Đường luật, tác
giả “đã đặt những sáng tác của bà trong sự phát triển của “Dòng thơ Nôm Đường
luật”, phác họa một số nét cơ bản trong sự vận động của thể loại, đồng thời nêu bật
những đóng góp của Hồ Xuân Hương về cảm hứng và biện pháp nghệ thuật” [22,
tr.16]. Tác giả Nguyễn Sĩ Đại cũng đã đề cập đến Hồ Xuân Hương ở công trình Một
số đặc trưng nghệ thuật của thơ tứ tuyệt đời Đường.
2.3. Chúng tôi sẽ tiếp cận Hồ Xuân Hương với tư cách một tác gia trào phúng từ
góc độ thể loại thơ Nôm Đường luật, đặc biệt là bộ phận thơ Nôm tứ tuyệt trào
phúng để thấy được vị trí, vai trò và tầm quan trọng của bà đối với sự phát triển của
thể loại thơ Nôm Đường luật nói chung và thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng nói riêng.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 5

/>

3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Tập hợp những bài thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng Hồ Xuân Hương và nghiên
cứu đặc điểm của chúng trên hai phương diện nội dung tư tưởng và hình thức
nghệ thuật qua một số vấn đề như đề tài, đối tượng, nội dung, mục đích và thái
độ trào phúng; bút pháp và ngôn ngữ nghệ thuật trào phúng; trong quá trình đó
có so sánh thơ Hồ Xuân Hương với thơ của các nhà thơ trước. Từ đó, luận văn sẽ
đi tới khẳng định vai trò của Hồ Xuân Hương trong tiến trình phát triển của văn
học dân tộc.
Phân tích hệ thống thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng Hồ Xuân Hương ở khía
cạnh nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật qua một số vấn đề như đề tài, đối
tượng, nội dung, mục đích, thái độ trào phúng, bút pháp và ngôn ngữ nghệ thuật
trào phúng,…Qua đó, luận văn sẽ làm sáng tỏ tài năng nghệ thuật và cá tính sáng
tạo độc đáo của bà, tạo ra bước phát triển mới về chất lượng nghệ thuật trong
dòng thơ Nôm Đường luật Việt Nam.
Trên cơ sở tập hợp và phân tích những tác phẩm thơ Nôm tứ tuyệt trào
phúng của Hồ Xuân Hương, luận văn sẽ góp phần khẳng định được vị thế độc
đáo của Hồ Xuân Hương trong tiến trình phát triển của thơ ca dân tộc. Hồ Xuân
Hương là người mở đầu cho thơ Nôm tứ tuyệt trào phúng Việt Nam và đã đưa
thể thơ này đến đỉnh cao về giá trị tư tưởng cũng như giá trị nghệ thuật.
4. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu trọng tâm của luận văn là thơ Nôm tứ tuyệt trào
phúng Hồ Xuân Hương.
Thơ Nôm Hồ Xuân Hương có rất nhiều văn bản, như Xuân Hương thi tập,
XNB Xuân Lan, 1913, Hồ Xuân Hương thơ và đời của Lữ Huy Nguyên và hàng
trăm các văn bản khác. Tuy nhiên, chúng tôi chọn văn bản Thơ Hồ Xuân Hương
(Nguyễn Lộc tuyển chọn và giới thiệu), NXB Giáo dục, H, 1982 làm văn bản
nghiên cứu chính. Đây là văn bản chọn các bài thơ theo “phong cách nghệ thuật
Hồ Xuân Hương”, gồm 40 bài. Văn bản này của Nguyễn Lộc có số lượng không
quá ít nhưng cũng không quá nhiều, lại là những bài thơ khá phổ biến, xuất hiện
ở nhiều tuyển tập thơ Hồ Xuân Hương và đã tồn tại hơn 30 năm nay, được giới
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN 6

/>

Luận văn đầy đủ ở file: Luận văn full