Phát triển tư duy của học sinh thông qua xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập sáng tạo trong dạy học chương “dòng điện không đổi” vật lí 11 nâng cao (tt)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN QUANG HOÀI

PHÁT TRIỂN TƯ DUY CỦA HỌC SINH THÔNG
QUA XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI
TẬP SÁNG TẠO TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG
“DỊNG ĐIỆN KHƠNG ĐỔI” VẬT LÍ 11
Demo Version - Select.Pdf SDK
Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học mơn Vật lí
Mã số: 60 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS. LÊ VĂN GIÁO

HUẾ, NĂM 2014
i


LỜI CAM ĐOAN

Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của
riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong
luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho phép
sử dụng và chưa từng được cơng bố trên bất kỳ một
cơng trình nào.
Tác giả luận văn

Nguyễn Quang Hoài

Demo Version - Select.Pdf SDK

ii


Lời Cảm Ơn
Hồn thành luận văn này, tơi xin bày tỏ lòng
biết ơn sâu sắc đến thầy giáo - người hướng dẫn
khoa học: PGS. TS. Lê Văn Giáo đã tận tình giúp đỡ và
hướng dẫn tơi trong suốt q trình thực hiện đề tài.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo
trong tổ bộ môn Vật lý - KCN Trường Trung học
phổ thông Lệ Thủy - huyện Lệ Thủy - tỉnh Quảng
Bình cùng các thầy cơ giáo khoa Vật lý Trường Đại
học Sư phạm Huế đã góp nhiều ý kiến quý báu
trong quá trình thực hiện đề tài.
- Select.Pdf SDK
XinDemo
cảmVersion
ơn Ban
giám hiệu và các thầy cô giáo

tổ Vật lý và các học sinh của các Trường THPT Lệ
Thủy, THPT Trần Hưng Đạo, THPT Hoàng Hoa
Thám, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình đã tạo mọi
điều kiện thuận lợi và hợp tác cùng chúng tơi trong
q trình nghiên cứu.

Cuối cùng, xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp và
gia đình đã động viên giúp đỡ tơi trong suốt q
trình học tập và nghiên cứu đề tài.
Huế, tháng 9 năm 2014
Nguyễn Quang Hoài
iii
iii


MỤC LỤC
Trang phụ bìa ............................................................................................................. i
Lời cam đoan .............................................................................................................. ii
Lời cảm ơn ................................................................................................................ iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT......................................................................4
DANH MỤC CÁC BẢNG BI U Đ
M

TH H NH ẢNH.......................................5

Đ U…………………………………………………………………………… 6

1. Lí do chọn đ tài ........................................................................................................6
2. L ch sử nghiên cứu .....................................................................................................7
. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................................8
4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................................8
. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................8
6. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ..............................................................9
. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................9
. Đ ng g p m i của đ tài.............................................................................................9

NỘI DUNG………………………………………………………………………..10
Chương 1. Demo Version - Select.Pdf SDK
C

S

L LU N

D NG VÀ S

DỤNG BÀI T P SÁNG TẠO

TRONG DẠ HỌC V T L THPT……………………………………………..10
1.1. Phát tri n tư duy cho HS trong dạy học vật lí ..........................................................10
1.1.1. Tư duy ...............................................................................................................10
1.1.2. Tư duy sáng tạo ..................................................................................................15
1.1. . Nh ng yếu tố liên quan đến tư duy sáng tạo của học sinh .....................................16
1.2. Dạy học sáng tạo trong vật lí ..................................................................................17
1.2.1. Cơ s lí luận v dạy học sáng tạo ........................................................................17
1.2.2. Vận dụng các nguyên t c sáng tạo của TRI vào dạy học vật lí .............................18
1. . ài tập sáng tạo trong dạy học vật lí .......................................................................23
1. .1. Khái niệm ..........................................................................................................23
1. .2. Phân biệt bài tập sáng tạo và bài tập luyện tập ......................................................23
1. . . Dấu hiệu nhận biết TST v vật lí .......................................................................24
1. .4. Vai trị của bài tập sáng tạo trong dạy học vật lí ...................................................27
1


1. . . Phân loại bài tập sáng tạo ....................................................................................28
1.4. Nguyên t c, quy trình xây dựng hệ thống bài tập sáng tạo trong dạy học vật lí ..........30

1.4.1. Nguyên t c chung ...............................................................................................30
1.4.2. Nguyên t c xây dựng TST ................................................................................32
1.4.3. Quy trình xây dựng hệ thống TST .....................................................................33
1. . Phương pháp xây dựng TST ................................................................................35
1.6. Quy trình hư ng d n HS giải TST .......................................................................36
1. . Thực trạng v vấn đ phát tri n tư duy sáng tạo của HS thông qua xây dựng và sử
dụng hệ thống TST vật lí THPT .................................................................................38
1. .1. Đánh giá thực trạng ............................................................................................38
1. .2. Nguyên nhân thực trạng ......................................................................................40
1. . iện pháp phát tri n tư duy sáng tạo qua sử dụng hệ thống TST ............................42
Kết luận chương 1 .......................................................................................................43

Chương 2.
D NG VÀ S
D NG ĐI N

DỤNG H TH NG BÀI T P SÁNG TẠO CHƯ NG

H NG Đ I V T L 11 N NG CAO……………………….44

Version
- Select.Pdf
SDK
2.1. Đ c đi mDemo
nội dung,
cấu tr c chương
“Dịng điện
khơng đ i” Vật lí 11 .....................44
2.2.

ây dựng hệ thống

TST và hư ng d n giải

TST chương “Dịng điện khơng đ i”

Vật lí 11 nâng cao ........................................................................................................45
2.2.1. ây dựng TST phát tri n từ T cơ bản ..............................................................45
2.2.2. ây dựng TST m i ..........................................................................................47
2.2. . ài tập sáng tạo được khai thác ...........................................................................48
2.2.4. ây dựng hệ thống TST ...................................................................................50
2. . Sử dụng hệ thống TST trong dạy học vật lí chương “ Dịng điện khơng đ i” Vật lí 11
nâng cao ......................................................................................................................62
2. .1. Sử dụng hệ thống TST trong bài dạy kiến thức m i ...........................................62
2. .2. Sử dụng TST trong tiết bài tập ..........................................................................64
2.3.3. Sử dụng TST vào bồi dưỡng học sinh giỏi .........................................................65
2. .4. Sử dụng hệ thống TST trong ki m tra, đánh giá .................................................66
2.4. Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức chương “Dịng điện khơng đ i” Vật lí 11
THPT v i việc sử dụng hệ thống TST ........................................................................66

2


Kết luận chương 2 .......................................................................................................74

TH C NGHI M SƯ PHẠM…………………………………………………….75
.1. Mục đích và nhiệm vụ TNSP .................................................................................75
.1.1. Mục đích của TNSP ...........................................................................................75
.1.2. Nhiệm vụ TNSP .................................................................................................75
.2. Nội dung TNSP.....................................................................................................75

.2.1. Công tác chuẩn b TNSP .....................................................................................75
3.2.2. Chọn m u ..........................................................................................................76
.2. . Tiến hành TNSP .................................................................................................76
. . Kết quả TNSP .......................................................................................................77
. .1. Đánh giá v hoạt động của GV và HS trong các giờ học .......................................77
. .2. Đánh giá kết quả TNSP ......................................................................................77
. . . Tính tốn các số liệu ...........................................................................................77
. .4. Ki m đ nh giả thuyết thống kê ............................................................................80
Kết luận chương .......................................................................................................81

ẾT LU N VÀ

IẾN NGH ……………………………………………………83

Demo Version
- Select.Pdf SDK
TÀI LI U THAM
HẢO......................................................................................85
PHỤ LỤC

3


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT

Viết tắt

Viết đầy đủ

1

BT

ài tập

2

BTLT

ài tập luyện tập

3

BTST

ài tập sáng tạo

4

BTVL

ài tập vật lí

5

DHVL

Dạy học vật lí

6

ĐC

Đối chứng

7

GV

Giáo viên

8

GD – ĐT

Giáo dục và đào tạo

9

HS

Học sinh

10

NT

Nguyên t c

11

PP

Phương pháp

12

PPDH

Phương pháp dạy học

Demo Version - Select.Pdf SDK
13

SGK

Sách giáo khoa

14

STK

Sách tham khảo

15

TD

Tư duy

16

TDST

Tư duy sáng tạo

17

THPT

Trung học ph thơng

18

TN

Thực nghiệm

19

TNSP

Thực nghiệm sư phạm

20

VL

Vật lí

4


DANH MỤC CÁC B NG BI U Đ

TH H NH ẢNH

ảng .1: Số liệu HS các nh m thực nghiệm và đối chứng ................................................ 76
ảng .2: ảng thống kê đi m số (Xi của bài ki m tra ...................................................... 78
ảng . : ảng phân phối t n suất ...................................................................................... 78
ảng .4:

ảng phân phối t n suất tích luỹ ........................................................................ 78

ảng . : Các tham số thống kê ......................................................................................... 79
Đồ th

.1: Đồ th phân phối t n suất ................................................................................... 79

Đồ th

.2: Đồ th phân phối t n suất tích l y ...................................................................... 79

Hình 1.1. Sơ đồ các giai đoạn của quá trình tư duy ............................................................. 11
Hình 1.2: Sơ đồ TST vật lí ................................................................................................ 29
Hình 2.1: Sơ đồ kiến thức chương “Dịng điện không đ i”................................................. 44

Demo Version - Select.Pdf SDK

5


M
1. L

Đ U

o ch n đ tài
C ng v i sự thay đ i của xã hội loài người, cuộc cách mạng khoa học công

nghệ đã phát tri n nhanh ch ng, làm thay đ i sâu s c đời sống xã hội trong đ c
l nh vực giáo dục.

u thế tồn c u hố địi hỏi con người khơng nh ng c trình

độ văn hố, trình độ chun mơn nghiệp vụ mà c n phải c năng lực tự học tập
và không ngừng sáng tạo đ luôn chủ động, ứng ph trư c sự thay đ i nhanh
ch ng của xã hội, của khoa học k thuật. N n giáo dục nư c ta đang đứng trư c
yêu c u cấp thiết là đ i m i chương trình, đ i m i sách giáo khoa và s hoàn
thành sau năm 2015.
Ngh quyết Hội ngh l n thứ 2 an chấp hành Trung ương Đảng khoá VIII ch
r :“

,
,
[7].
Luật Giáo dục số

200 QH 11 đi u 2 .2 đã ghi: “P
,

Demo Version
SDK
, m - Select.Pdf
,
,
[26].
Chiến lược phát tri n giáo dục 2011-2020 được Thủ tư ng Chính phủ phê
duyệt ngày 13/6/2013, kh ng đ nh: “

[3].
Nhi u ý kiến của các chuyên gia c chung nhận đ nh: Nội dung chương trình
của nư c ta cịn n ng v lí thuyết, ít ch ý rèn luyện kỹ năng, nhất là nh ng kỹ năng
vận dụng thực tiễn. Trong đ , việc bồi dưỡng tư duy sáng tạo cho HS chưa được
quan tâm đ ng mức [3]. Cái cuối c ng phải đưa đến cho thế hệ tr trong dạy học là
sự phát tri n tư duy, nhất là tư duy sáng tạo. Vì ch c tư duy sáng tạo m i gi p con
người tạo ra sự phát tri n nhanh ch ng và b n v ng của xã hội.

6


Đ bồi dưỡng TDST cho học sinh trong dạy học c nhi u biện pháp khác
nhau. Trong đ , sử dụng bài tập sáng tạo c ng là một trong nh ng biện pháp nhi u
nghiên cứu hư ng t i.
Hệ thống các bài tập trong chương trình Vật lí ph thông hiện nay ph n l n là
nh ng bài toán vận dụng đơn giản, n ng v biến đ i tốn học, ít g n li n v i thực tế,
ít c tính sáng tạo. Các bài tập như thế ch gi p cho HS tái hiện lại kiến thức, nh
công thức, giải bài tập đ luyện thi là chủ yếu. Đi u đ , không làm cho HS thấy

được sự c n thiết của việc học vật lí đ phục vụ cho đời sống và ứng dụng vào k
thuật. Nhi u HS khi g p nh ng vấn đ thực tế trong cuộc sống, rất kh khăn đ giải
quyết, khơng biết vận dụng kiến thức gì, vận dụng như thế nào, không g n được
kiến thức đã học v i thực tế và đời sống.
V i nh ng đ c trưng cụ th , bài tập sáng tạo c tác dụng quan trọng trong việc
phát tri n tư duy, nhất là tư duy sáng tạo cho HS. Đi u đ , s g p ph n vào việc
thực hiện mục tiêu giáo dục là đào tạo thế hệ tr thành nh ng con người năng động,
sáng tạo, biết vận dụng linh hoạt các kiến thức và năng lực của mình đ tạo ra
nh ng giá tr m i, nhằm g p ph n th c đẩy sự phát tri n của xã hội. Trong dạy học,

Version
- Select.Pdf
SDK là dạy học sáng tạo.
việc sử dụngDemo
TST một
cách khoa
học, hợp lí chính
uất phát từ lí do trên ch ng tơi chọn nghiên cứu đ tài: “
“D
2. L ch

”V

11

”.

nghi n c u
nư c ta, đã c một số tác giả luận văn thạc s , luận án tiến s nghiên cứu vấn

đ bồi dưỡng tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học vật lý

trường ph thông:

Tác giả Nguyễn Th Hồng Việt (1993) trong đ tài: “
P

, đã nghiên cứu chu trình

nhận thức khoa học đ c th của mơn vật lí và vận dụng chu trình này vào dạy học
một số kiến thức trong chương trình vật lí l p 10 THPT.
Tác giả Phạm Th Ph

1

v i đ tài: “
1

, đã đ cập

đến việc bồi dưỡng phương pháp thực nghiệm cho học sinh dư i dạng tường minh
và không tường minh trong dạy học vật lí

trường ph thơng.
7


V Th Minh (2011) trong: “
10-

P

, đã đ cập đến các

nguyên t c sáng tạo của TRI và vận dụng vào xây dựng hệ thống bài tập ph n
cơ học l p 10 THPT.
V Đình ảo (2011) đã nghiên cứu đ tài: “
. Trong đ , đã đ cập đến việc xây dựng và sử dụng TST
trong t chức dạy học nh m.
Như vậy, các nghiên cứu trên đ u chưa đ cập đến việc xây dựng và sử dụng
hệ thống bài tập sáng tạo trong dạy học chương: “D

11

TH T” th o hư ng phát tri n tư duy sáng tạo cho học sinh.
. M c ti u nghi n c u
ây dựng hệ thống TST và đ xuất quy trình sử dụng hệ thống BTST trong
dạy học chương “Dịng điện khơng đ i ” vật lí 11 nâng cao.
. Giả thuyết hoa h c
Nếu đ xuất được quy trình sử dụng hệ thống

TST và vận dụng ch ng vào

Demo
Version
- Select.Pdf
SDK
dạy học c th
g p ph
n phát tri

n tư duy sáng
tạo cho học sinh, qua đ nâng cao
hiệu quả dạy học vật lí
5. Nhi

trường ph thơng.

v nghi n c u

- Nghiên cứu lí luận của việc phát tri n tư duy sáng tạo qua BTVL trong dạy
học

trường ph thông.
- Nghiên cứu lí thuyết của TST và các nguyên t c sáng tạo của TRI đ đ

xuất quy trình xây dựng TST.
- Nghiên cứu nội dung, cấu tr c chương trình chương “Dịng điện khơng đ i”
Vật lí 11 THPT.
- Nghiên cứu đ xuất quy trình sử dụng TST th o hư ng bồi dưỡng TDST.
-

ây dựng hệ thống

TST chương “Dịng điện khơng đ i” Vật lí 11 nâng

cao.
- Soạn thảo tiến trình dạy học chương chương “Dịng điện khơng đ i” Vật lí
11 nâng cao v i việc khai thác và sử dụng hệ thống TST đã xây dựng.

8

- Thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá mức độ ph hợp và tính hiệu quả của
các biện pháp sử dụng TST trong phát tri n tư duy của HS.
6. Đ i tư ng nghi n c u và h
Hoạt động dạy và học vật lí

vi nghi n c u
trường ph thông, trong đ đi sâu nghiên cứu

việc sử dụng TST trong dạy học.
. Phương há nghi n c u
- Phương pháp nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu các tài liệu c liên quan đến đ
tài.
- Phương pháp đi u tra: Trao đ i v i GV và HS bằng phương pháp sử dụng
phiếu đi u tra, phân tích kết quả học tập và ý kiến của GV, HS.
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm: T chức dạy học, dự giờ, quan sát, ghi
chép, chụp ảnh, quay phim, thu thập d liệu, phân tích đánh giá kết quả học tập và
kết quả từ phiếu đi u tra.
- Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng phương pháp thống kê toán học xử
lí các kết quả thực nghiệm sư phạm nhằm ki m đ nh giả thuyết thống kê v sự khác
biệt trong kết quả học tập của hai nh m thực nghiệm và đối chứng.
. Đ ng g Demo
i củaVersion
đ tài - Select.Pdf SDK
8.1. V l luận
- Đ xuất được quy trình dạy học sử dụng hệ thống

TST th o hư ng phát

tri n tư duy của HS.
.2. V th c tiễn
- ây dựng được hệ thống TST chương “Dòng điện khơng đ i” Vật lí l p 11
nâng cao.

9