LUẬN văn LUẬT tư PHÁP QUYỀN của bị cáo TRONG tố TỤNG HÌNH sự một số tồn tại và HƯỚNG đề XUẤT

Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
-------

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
NIÊN KHÓA 2006 - 2010

Đề tài:

QUYỀN CỦA BỊ CÁO
TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ
MỘT SỐ TỒN TẠI VÀ HƯỚNG ĐỀ XUẤT

Giáo viên hướng dẫn:
ThS Mạc Giáng Châu

Sinh viên thực hiện:
Mai Thị Mỹ Trang
MSSV: 5062512
Lớp: Tư pháp 3 - K32

Cần Thơ, 4/2010

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

1

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang

Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

2

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

3

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

MỤC LỤC

Trang
LỜI MỞ ĐẦU ..........................................................................................................1
CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ BỊ CÁO TRONG LUẬT TỐ TỤNG HÌNH
SỰ VIỆT NAM .................................................................................4
1.1 Khái quát chung về bị cáo ..................................................................................4
1.1.1 Khái niệm bị cáo trong luật tố tụng hình sự ...................................................4
1.1.2 Quyền và nghĩa vụ của bị cáo trong luật tố tụng hình sự ................................6
1.1.2.1 Quyền của bị cáo ....................................................................................7
1.1.2.2 Nghĩa vụ của bị cáo ..............................................................................15
1.2 Tư cách của bị cáo trong tố tụng hình sự.........................................................16
1.2.1 Sự xuất hiện tư cách bị cáo ..........................................................................16
1.2.2 Chấm dứt tư cách bị cáo...............................................................................17
1.3 Vị trí pháp lý của bị cáo trong tố tụng hình sự................................................19
CHƯƠNG 2: NHỮNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ QUYỀN CỦA BỊ
CÁO TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ..............................................22
2.1 Quyền của bị cáo trong giai đoạn chuẩn bị xét xử ..........................................22
2.1.1 Quyền của bị cáo đối với bản thân ............................................................... 22
2.1.2 Quyền của bị cáo đối với vụ án hình sự........................................................25
2.1.2.1 Quyền được biết thông tin về bản cáo trạng của Viện kiểm sát, quyết định
đưa ra xét xử của Tòa án .....................................................................25
2.1.2.2 Quyền yêu cầu có người bào chữa, lựa chọn, thay đổi người bào chữa..27
2.2 Quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử..........................................................31
2.2.1 Quyền của bị cáo khi bắt đầu phiên tòa........................................................31
2.2.1.1 Tham gia phiên tòa và được giải thích về quyền và nghĩa vụ ................31
2.2.1.2 Đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng, người giám định, người phiên
dịch .....................................................................................................33
2.2.1.3 Đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu.............................................................. 35
2.2.2 Quyền của bị cáo khi xét hỏi tại phiên tòa....................................................35
2.2.3 Quyền của bị cáo khi tranh luận...................................................................36
2.2.3.1 Quyền được bảo vệ...............................................................................37

2.2.3.2 Nói lời sau cùng trước khi nghị án ........................................................39
2.3 Quyền của bị cáo sau xét xử .............................................................................40
2.3.1 Quyền kháng cáo bản án, quyết định của Tòa án..........................................40
2.3.2 Tham gia phiên tòa phúc thẩm .....................................................................42
2.3.3 Các quyền khác của bị cáo ...........................................................................42

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

4

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

2.3.3.1 Khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có thẩm quyền
tiến hành tố tụng..................................................................................42
2.3.3.2 Quyền được nhận bản án trong thời hạn luật định .................................43
CHƯƠNG 3: MỘT SỐ TỒN TẠI TRONG VIỆC THỰC HIỆN QUYỀN CỦA BỊ
CÁO VÀ HƯỚNG ĐỀ XUẤT........................................................44
3.1 Về mặt lý luận ...................................................................................................44
3.1.1 Xác định tư cách bị cáo trong tố tụng hình sự ..............................................45
3.1.1.1 Tồn tại ..................................................................................................45
3.1.1.2 Hướng đề xuất ......................................................................................47
3.1.2 Căn cứ áp dụng biện pháp tạm giam đối với bị cáo ......................................48
3.1.2.1 Tồn tại ..................................................................................................48
3.1.2.2 Hướng đề xuất ......................................................................................48
3.1.3 Quyền đưa ra đồ vật, tài liệu, yêu cầu của bị cáo..........................................49
3.1.3.1 Tồn tại ..................................................................................................49
3.1.3.2 Hướng đề xuất ......................................................................................49

3.2 Về mặt pháp lý ..................................................................................................50
3.2.1 Người bào chữa thay cho bị cáo...................................................................50
3.2.1.1 Tồn tại .................................................................................................50
3.2.1.2 Hướng đề xuất ......................................................................................52
3.2.2 Quyền từ chối người bào chữa của bị cáo.....................................................52
3.2.2.1 Tồn tại ..................................................................................................52
3.2.2.2 Hướng đề xuất ......................................................................................53
3.2.3 Quyền được đặt câu hỏi với những người tham gia tố tụng khác..................53
3.2.3.1 Tồn tại ..................................................................................................53
3.2.3.2 Hướng đề xuất ......................................................................................54
3.2.4 Quyền được giải thích thêm về việc chấp hành bản án và quyền kháng cáo..54
3.2.4.1 Tồn tại ..................................................................................................54
3.2.4.2 Hướng đề xuất ......................................................................................55
3.3 Về mặt thực tiễn thực hiện quyền của bị cáo...................................................55
3.3.1 Sự hạn chế của bị cáo khi tham gia tố tụng ..................................................55
3.3.1.1 Tồn tại ..................................................................................................55
3.3.1.2 Hướng đề xuất ......................................................................................56
3.3.2 Người tiến hành tố tụng chưa tạo điều kiện để bị cáo thực hiện quyền của
họ .............................................................................................................57
3.3.2.1 Tồn tại ..................................................................................................57
3.3.2.2 Hướng đề xuất ......................................................................................59
3.3.3 Thực trạng của người bào chữa được cử .....................................................60
GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

5

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

3.3.3.1 Tồn tại ..................................................................................................60
3.3.3.2 Hướng đề xuất ......................................................................................62
KẾT LUẬN .............................................................................................................64
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

6

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

LỜI MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nhân loại đang từng bước xây dựng cuộc sống hòa bình ổn định, chất lượng
cuộc sống ngày càng được nâng cao thì việc bảo vệ quyền con người nói chung và
quyền của bị cáo nói riêng là vấn đề bức thiết luôn được đặt lên hàng đầu. Sự ra đời
của “Tuyên ngôn toàn thế giới về nhân quyền” vào năm 1948 đã minh chứng cho việc
bảo vệ quyền của bị cáo (người bị đưa ra xét xử) được quy định tại Điều 10: “Mọi
công dân đều được hưởng quyền bình đẳng, được xem xét công bằng và công khai bởi
một Tòa án độc lập và không thiên vị trong việc quyết định các quyền và nghĩa vụ của
họ cũng như về bất cứ sự buộc tội nào đối với họ”. Công ước quốc tế về quyền dân sự
và chính trị ngày 16/12/1966 tiếp tục khẳng định việc bảo vệ quyền của người bị đưa
ra xét xử được quy định tại Điều 14: “Được có mặt khi xét xử và được tự bào chữa
hoặc nhờ sự giúp đỡ về mặt pháp lý do mình lựa chọn; nếu chưa có sự giúp đỡ về
pháp lý thì phải được thông báo về quyền này; trong trường hợp do lợi ích của công lý
đòi hỏi, phải bố trí cho một người giúp đỡ về pháp lý mà không phải trả tiền nếu

người đó không đủ điều kiện trả”.
Ở Việt Nam, việc bảo vệ quyền của bị cáo luôn được quan tâm trong quá trình
đổi mới theo tinh thần cải cách tư pháp. Trải qua các quá trình phát triển, quyền của bị
cáo luôn được ghi nhận trong các bản Hiến pháp và được quy định cụ thể trong các
nhiều văn bản luật khác nhau và trong đó có văn bản tố tụng hình sự. Lĩnh vực tố tụng
hình sự là lĩnh vực nhạy cảm, xâm phạm trực tiếp đến quyền con người, đặc biệt khi
tiến hành hoạt động xét xử vụ án hình sự. Bởi vì, trong các giai đoạn tố tụng hình sự
thì giai đoạn xét xử tại phiên tòa là giai đoạn quan trọng, là quá trình định tội và quyết
định hình phạt đối với người bị tình nghi thực hiện tội phạm hay tuyên bố họ vô tội.
Tuy nhiên, pháp luật tố tụng quy định về quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự mà tập
trung chủ yếu ở giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở nước ta hiện nay còn nhiều
bất cập, nhiều quy định của luật còn bỏ ngỏ, ảnh hưởng rất lớn đến việc thực hiện
quyền của bị cáo và uy tín của Nhà nước đối với công dân.
Do đó, việc nhận thức đầy đủ và hoàn thiện các quy định về quyền của bị cáo
và các hoạt động để bảo vệ quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự và
việc thực thi các quy định về quyền của bị cáo trên thực tế, kiên quyết xử lý nghiêm
khắc các hành vi vi phạm pháp luật của cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành
tố tụng là yêu cầu cần thiết, góp phần giữ gìn uy tín của Nhà nước, tạo lòng tin của
nhân dân đối với sự lãnh đạo và quản lý của Nhà nước, xây dựng Nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa công bằng và tiến bộ.

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

7

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

Trước đây đã có nhiều công trình nghiên cứu quyền của bị cáo trong tố tụng
hình sự nhưng vấn đề này lại chưa được sự quan tâm đầy đủ của những người làm
công tác thực tiễn. Vì vậy, việc tìm hiểu các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về
quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử mà chủ yếu tập trung ở giai đoạn xét xử sơ
thẩm, cũng như việc áp dụng những quy định của luật về quyền của bị cáo trong thực
tiễn là cấp thiết và mang ý nghĩa khoa học và thực tiễn cao. Đó cũng là lý do người
viết chọn đề tài: “Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số vấn đề tồn tại và
hướng đề xuất” đề viết luận văn cuối khóa học của mình.
2. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Trong phạm vi đề tài người viết tập trung các vấn đề liên quan đến quyền của
bị cáo trong tố tụng hình sự và chủ yếu ở giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự như:
khái niệm bị cáo, tư cách của bị cáo trong tố tụng hình sự, vị trí pháp lý của bị cáo
trong tố tụng hình sự và các quyền cơ bản của bị cáo từ giai đoạn chuẩn bị xét xử cho
đến khi xét xử và sau khi xét xử đến khi bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp
luật. Qua đó tìm hiểu một số tồn tại của việc thực hiện quyền của bị cáo trong giai
đoạn xét xử, giải thích những hạn chế và tồn tại của việc thực hiện quyền của bị cáo.
Đồng thời, từ đó người viết đưa ra một số đề xuất và kiến nghị nhằm góp phần nâng
cao hơn nữa việc thực hiện quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự.
3. Mục tiêu nghiên cứu
Với mục tiêu khái quát lại các vấn đề liên quan đến bị cáo và quyền của bị cáo
trong tố tụng hình sự, những khó khăn, tồn tại của việc thực hiện quyền của bị cáo.
Đồng thời, người viết có một số đề xuất cho những khó khăn và tồn tại trên. Qua bài
viết này, hy vọng người đọc có thể biết thêm về bị cáo (người bị đưa ra xét xử), về
quyền của họ trong tố tụng hình sự, những tồn tại trong việc thực hiện quyền của bị
cáo và những đề xuất góp phần nâng cao hiệu quả thực hiện quyền của bị cáo nói riêng
và trong tố tụng hình sự nói chung, nhằm đảm bảo mục đích và hiệu quả của hoạt động
xét xử vụ án hình sự.
4. Phương pháp nghiên cứu
Để tiếp cận và làm sáng tỏ các nội dung cần nghiên cứu của đề tài, người viết
đã sử dụng một số phương pháp như: sưu tầm tài liệu, đọc và phân tích tài liệu, liệt kê,

so sánh, thống kê, tổng hợp và xử lý tài liệu. Bên cạnh đó nghiên cứu trên cơ sở quan
điểm của Đảng và Nhà nước về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
5. Kết cấu đề tài
Ngoài lời mở đầu, kết luận, mục lục và danh mục tài liệu tham khảo, những
nội dung chính của đề tài được trình bày trong ba chương:
Chương 1: Lý luận chung về bị cáo trong luật tố tụng hình sự Việt Nam

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

8

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

Chương 2: Những quy định của pháp luật quyền của bị cáo trong tố tụng
hình sự
Chương 3: Một số tồn tại trong việc thực hiện quyền của bị cáo và hướng
đề xuất
Do còn hạn chế về trình độ nghiên cứu cũng như về kinh nghiệm thực tiễn,
người viết không thể tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Người viết rất mong nhận
được những ý kiến đóng góp từ quý thầy cô, bạn bè để đề tài nghiên cứu được hoàn
thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn tận tình của cô Mạc Giáng Châu
đã giúp em hoàn thành luận văn tốt nghiệp này.

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

9

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

CHƯƠNG 1
LÝ LUẬN CHUNG VỀ BỊ CÁO
TRONG LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM
Trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự, có nhiều chủ thể tham gia hoạt động xét
xử như: người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng, sự tham gia của những chủ
này đều nhằm làm rõ tính chất của vụ án. Bị cáo là một trong những chủ thể tham gia
tố tụng. Tìm hiểu lý luận chung về bị cáo trong giai đoạn xét xử nhằm làm rõ khái
niệm, quyền và nghĩa vụ của họ trong tố tụng sự, tư cách của bị cáo và vị trí pháp lý
của họ khi tham gia tố tụng.

1.1 Khái quát chung về bị cáo
1.1.1 Khái niệm bị cáo trong Luật tố tụng hình sự
Trong các giai đoạn tố tụng hình sự, thì xét xử tại phiên tòa là giai đoạn quan
trọng. Bởi vì, các giai đoạn trước đó từ khởi tố, điều tra, truy tố chỉ là giai đoạn xác
định, tìm kiếm thông tin chứng minh sự việc phạm tội xảy ra một cách toàn diện
nhưng chưa phải là quá trình định tội và suy cho cùng việc xử lý một người phạm tội
được thể hiện tập trung nhất ở hoạt động xét xử của Tòa án. Theo khoản 1 Điều 33 Bộ
luật tố tụng hình sự thì cơ quan tiến hành tố tụng gồm có: Cơ quan điều tra, Viện kiểm
sát và Tòa án. Đó là những cơ quan tiến hành tố tụng cho tất cả các giai đoạn từ khởi
tố, điều tra, truy tố, xét xử. Tuy nhiên, ở giai đoạn xét xử, cơ quan tiến hành tố tụng
chỉ gồm có: Tòa án và Viện kiểm sát. Cũng tại phiên tòa, với sự tham gia đầy đủ của
bên tiến hành tố tụng đại diện cho quyền lực Nhà nước và người tham gia tố tụng là
những người có quyền và lợi ích cần được bảo vệ trước pháp luật. Ngoài những chủ
thể trên, tại phiên toà còn có những người có nghĩa vụ pháp lý phải tham gia tố tụng để
hỗ trợ pháp lý cho những người tham gia tố tụng khác(1).

Người tiến hành tố tụng là những người đại diện cho cơ quan tiến hành tố
tụng, được Nhà giao cho quyền thực hiện nhiệm vụ nhân danh cơ quan quyền lực Nhà
nước, được quyền áp dụng các biện pháp hợp pháp do pháp luật quy định nhằm giải
quyết vụ án hình sự một cách đúng đắn, bảo vệ quyền lợi của Nhà nước, quyền và lợi
ích hợp pháp của công dân. Theo khoản 2 Điều 33 Bộ luật tố tụng hình sự, người tiến
hành tố tụng gồm: Thủ trưởng, Phó thủ trưởng cơ quan điều tra, Điều tra viên; Viện
trưởng, Phó viện trưởng Viện kiểm sát, Kiểm sát viên; Chánh án, Phó chánh án Tòa
án, Thẩm phán, Hội thẩm, Thư ký Tòa án. Còn người tham gia tố tụng là những người
có quyền và nghĩa vụ cần được bảo vệ trước pháp luật, không mang quyền lực Nhà
nước, họ tham gia tố tụng nhằm xác định sự thật của vụ án, đồng thời nhằm bảo vệ

1

Xem: Mạc Giáng Châu, Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam, Trường đại học Cần Thơ năm 2006.

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

10

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

quyền và lợi ích hợp pháp của họ liên quan đến hành vi phạm tội. Theo quy định tại
Chương IV Bộ luật tố tụng hình sự thì những người tham gia tố tụng gồm có: người bị
tạm giữ, bị can, bị cáo, người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có
quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án, người làm chứng, người bào chữa. Như vậy,
bị cáo là một trong những chủ thể tham gia tố tụng. Bị cáo tham gia vào quá trình giải
quyết vụ án hình sự nhằm bảo vệ quyền và lợi ích của chính họ.

Thuật ngữ “bị cáo” đã được sử dụng trong nhiều Sắc lệnh về tổ chức của các
cơ quan tư pháp do Chủ tịch nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ký từ năm 1945. Tuy
nhiên, chỉ đến năm 1974 trong Bản hướng dẫn về trình tự tố tụng sơ thẩm về hình sự
(kèm theo Thông tư số 16/TATC ngày 27 tháng 9 năm 1974 của Tòa án nhân dân tối
cao) mới đưa ra định nghĩa pháp lý về khái niệm bị cáo: “Bị cáo là người bị truy cứu
trách nhiệm hình sự trước Tòa án nhân dân”(2). Trước khi Bộ luật tố tụng hình sự ra
đời, khái niệm bị cáo chỉ một người bị truy cứu trước Tòa án tức là người chưa bị Tòa
án quyết định đưa ra xét xử. Truy cứu trách nhiệm hình sự là những hoạt động khởi tố
của Cơ quan điều tra, truy tố của Viện kiểm sát, xét xử của Tòa án. Như vậy, bị cáo
tham gia tố tụng từ giai đoạn khởi tố vụ án hình sự cho đến giai đoạn điều tra, truy tố
và xét xử. Tư cách bị cáo xuất hiện xuyên suốt từ khi bắt đầu giải quyết vụ án hình sự
cho đến khi vụ án được giải quyết xong theo tất cả các thủ tục tố tụng, thời gian bị cáo
tham gia tố tụng là thời gian từ khi có căn cứ khởi tố vụ án cho đến khi vụ án được đưa
ra xét xử. Đồng thời, bị cáo sẽ chịu sự tình nghi là người đã thực hiện hành vi tội phạm
trong suốt thời gian vụ án được giải quyết theo tất cả các thủ tục tố tụng. Như vậy, tư
cách bị cáo xuất hiện từ khi bắt đầu quá trình tố tụng cho đến khi kết thúc quá trình
giải quyết vụ án, không có sự chuyển biến của bất kỳ tư cách chủ thể nào khác sang tư
cách bị cáo.
Khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 ban hành, khái niệm bị cáo được quy
định tại Điều 34: “Bị cáo là người đã bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử”. Kế thừa
quy những quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988, khái niệm bị cáo được quy
định tại Điều 50 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003: “Bị cáo là người đã bị Tòa án
quyết định đưa ra xét xử”. Từ khi Bộ luật tố tụng hình sự được ban hành, khái niệm bị
cáo được hiểu trong phạm vi hẹp hơn nhưng tập trung hơn so với trước đó. Một người
tuy đã bị truy cứu trách nhiệm hình sự hay bị truy tố thì chưa thể gọi là bị cáo, những
chủ thể này sẽ tham gia tố tụng với tư cách bị can(3). Khi Tòa án có quyết định đưa vụ
án ra xét xử thì những người bị đưa ra xét xử không còn là bị can nữa mà tư cách tham
gia tố tụng của họ lúc này được chuyển thành bị cáo. Chỉ những người đã bị Tòa án
quyết định đưa ra xét xử mới gọi là bị cáo. Bị cáo tham gia tố tụng trong giai đoạn xét
2

3

Từ Điển Luật học, Nhà xuất bản Tư Pháp năm 2006.
Khoản 1 Điều 49 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003: “Bị can là người đã bị khởi tố về hình sự.”

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

11

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

xử và khi đó họ mới có đầy đủ quyền và nghĩa vụ của một bị cáo mà luật đã quy định
cho họ. Do đó, trong quan hệ pháp luật tố tụng hình sự, cần phải xác định rõ tư cách bị
cáo để tránh nhầm lẫn với những người tham gia tố tụng khác.
Khái niệm bị cáo là khái niệm mang tính hình thức, căn cứ vào văn kiện tố
tụng áp dụng với người đó. Bị cáo là người bị đưa ra xét xử, là người bị tình nghi thực
hiện hành vi vi phạm pháp luật hình sự trong vụ án nhưng điều đó không đồng nghĩa
với việc xác định bị cáo là người có tội vì theo Điều 72 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi,
bổ sung năm 2001) quy định: “Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi
chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”. Điều này cũng được
khẳng định tại Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003(4). Mặc dù, bị tình nghi là
người đã thực hiện tội phạm dẫn đến hậu quả bị cáo phải bị đưa ra xét xử nhưng khi
chưa có bản án kết tội của Tòa án, thậm chí đã có bản án kết tội họ mà bản án đó chưa
có hiệu lực pháp luật thì cũng không thể xem bị cáo là người có tội. Vì vậy, khái niệm
bị cáo không đồng nghĩa với khái niệm chủ thể của tội phạm.
Bị cáo là một trong những người tham gia tố tụng, họ tham gia phiên tòa ở
trong tình thế bị động “bị đưa ra xét xử” nhưng nguyên tắc của Bộ luật tố tụng hình sự

2003 tại Điều 5 quy định đảm bảo quyền bình đẳng của mọi công dân trước pháp
luật(5) và Điều 19 quy định bảo đảm quyền bình đẳng trước Tòa án(6). Vì thế, mặc dù
tham gia tố tụng ở tình thế bị động nhưng bị cáo vẫn bình đẳng với những người tham
gia tố tụng khác và bình đẳng với người tiến hành tố tụng trong việc đưa ra chứng cứ,
tài liệu, đồ vật, đưa ra yêu cầu và tranh luận trước Tòa án.
Như vậy, bị cáo là người tham gia tố tụng, người đã bị Tòa án quyết định đưa
xét xử. Chỉ những người đã bị đưa ra xét xử mới gọi là bị cáo và khái niệm bị cáo cũng
không đồng nghĩa với khái niệm người có tội. Và không được xem bị cáo là người có
tội khi bản án kết tội của họ chưa có hiệu lực pháp luật. Đồng thời khi tham gia tố tụng
bị cáo có quyền và nghĩa vụ được pháp luật tố tụng hình sự quy định.

1.1.2 Quyền và nghĩa vụ của bị cáo trong luật tố tụng hình
Bị cáo là một trong những chủ thể tham gia tố tụng nhằm bảo vệ quyền và lợi
ích hợp pháp của chính bản thân họ. Để bị cáo có thể bảo vệ được quyền lợi của họ,
luật đã quy định cho bị cáo những quyền năng nhất định khi tham gia tố tụng. Đồng

4

Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003: “Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án
kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật.”
5
Điều 5 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003: “Tố tụng hình sự tiến hành theo nguyên tắc mọi công dân đều bình
đẳng trước pháp luật, không phân biệt dân tộc, nam nữ, tín ngưỡng, tôn giáo, thành phần xã hội. Bất cứ người
nào phạm tội đều bị xử lý theo pháp luật.”
6
Điều 19 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003: “Kiểm sát viên, bị cáo, người bào chữa, người bị hại, nguyên đơn
dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án, người đại diện hợp pháp của họ, người
bảo vệ quyền lợi của đương sự đều có quyền bình đẳng trong việc đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật, đưa ra yêu
cầu và tranh luận dân chủ trước Tòa án.Tòa án có trách nhiệm tạo điều kiện cho họ thực hiện các quyền đó
nhằm làm rõ sự thật khách quan của vụ án.”

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

12

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

thời, để thực hiện được quyền mà luật định cho họ thì bị cáo cũng phải thực hiện nghĩa
vụ theo quy định của luật. Quyền của bị cáo luôn đi cùng với nghĩa vụ của họ.
1.1.2.1 Quyền của bị cáo
Bị cáo tham gia tố tụng là người bị tình nghi đã thực hiện hành vi vi phạm
pháp luật hình sự, bị Viện kiểm sát truy tố và bị Tòa án đưa ra xét xử và họ tham gia tố
tụng ở tình thế bị động để bảo vệ quyền và lợi ích của chính họ. Do đó, bị cáo cần
được bảo vệ và đảm bảo các quyền cơ bản của công dân. Quyền được bảo vệ và bảo
đảm các quyền cơ bản của công dân có ý nghĩa thiết thực đối với bị cáo khi bị đưa ra
xét xử.
a) Quyền được bảo vệ
Như đã trình bày, những người tham gia tố tụng gồm có: người bị tạm giữ, bị
can, bị cáo, người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa
vụ liên quan đến vụ án, người làm chứng, người bào chữa. Trong số những người nói
trên, có người tham gia tố tụng nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của chính họ,
có người tham gia tố tụng để giúp đỡ người có quyền và lợi ích hợp pháp và có người
tham gia tố tụng chỉ nhằm giúp cơ quan tiến hành tố tụng xác định sự thật vụ án.Với
những chủ thể tham gia tố tụng nhằm bảo vệ quyền và lợi ích của họ như: người bị tạm
giữ, bị can, bị cáo là những chủ thể bị tình nghi trong vụ án. Do đó, quyền được bảo vệ
có ý nghĩa rất quan trọng đối với họ. Nếu cơ quan tiến hành tố tụng giúp bị cáo thực
hiện quyền được bảo vệ của họ sẽ tránh được tình trạng làm oan người vô tội, đảm bảo

việc xét xử đúng người, đúng tội và thông qua đó góp phần giữ gìn uy tín của Nhà
nước, củng cố niềm tin của nhân dân. Đối với người bị tạm giữ, mặc dù chưa bị khởi
tố về hình sự nhưng họ đã bị tình nghi(7) và vẫn phải chịu sự cưỡng chế của cơ quan
tiến hành tố tụng. Và khi có đủ căn cứ để khởi tố vụ án hình sự thì những người bị
nghi thực hiện tội phạm tham gia tố tụng với tư cách bị can(8). Bị can sẽ tiếp tục chịu
sự tình nghi từ người bị tạm giữ chuyển sang và đồng thời, bị can trở thành đối tượng
bị khởi tố trong vụ án nên tất cả sự tình nghi của người tiến hành tố tụng đều dồn về
phía bị can. Bị can tham gia tố tụng ở giai đoạn điều tra, truy tố và trong giai đoạn xét
xử tư cách bị can chấm dứt và thay vào đó là bị cáo(9). Khi đã bị Tòa án đưa ra xét xử
thì sự tình nghi của người tiến hành tố tụng đối với bị cáo là rất lớn, bị cáo sẽ là đối
tượng bị xét xử tại phiên tòa. Họ bị hạn chế một số quyền tự do và bị các cơ quan tiến
hành tố tụng áp dụng các biện pháp tố tụng nhất định đối với họ để xác định sự thật
của vụ án. Do đó, bị cáo cần được bảo vệ bởi cơ quan tiến hành tố tụng, bởi người bào
chữa và xã hội.
7

Điều 71 bộ luật tố tụng hình sư: “Người bị bắt, bị tạm giữ trình bày về những tình tiết liên quan đến việc họ bị
nghi thực hiện tội phạm.”
8
Khoản 1 Điều 49 Bộ luật tố tụng hình sự: “ Bị can là người đã bị khởi tố về hình sự.”
9
Khoản 1 Điều 50 Bộ luật tố tụng hình sự: “ Bị cáo là người đã bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử.”

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

13

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang

Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

a1) Quyền được bảo vệ bởi cơ quan tiến hành tố tụng
Bị cáo tham gia tố tụng ở tình thế bị động, bị nghi ngờ đã thực hiện hành vi
phạm tội, bị đưa ra xét xử nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc xác định bị cáo là
người có tội khi chưa có bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật. Đây cũng là
nguyên tắc đã được khẳng định tại Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự: “Không ai bị coi là
có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực
pháp luật”. Nguyên tắc này được thể hiện: người bị Viện kiểm sát truy tố và Tòa án
quyết định đưa vụ án ra xét xử chưa bị coi là có tội, họ tham gia tố tụng với tư cách bị
cáo; bị cáo vẫn còn đầy đủ các quyền của công dân.Vì vậy, bị cáo cần được cơ quan
tiến hành tố tụng tôn trọng và bảo vệ các quyền cơ bản của công dân, những người tiến
hành tố tụng và những người tham gia tố tụng không được đối xử với bị cáo như một
người có tội.
Khi cần thiết, cơ quan tiến hành tố tụng có quyền áp dụng các biện pháp ngăn
chặn hoặc khám xét thu giữ, kê biên tài sản của bị cáo nhưng cần phải thường xuyên
kiểm tra tính hợp pháp và sự cần thiết của những biện pháp đã áp dụng, kịp thời hủy
bỏ hoặc thay đổi những biện pháp đó nếu xét thấy có vi phạm pháp luật hoặc không
cần thiết nữa. Do đó, bị cáo cần được các cơ quan tiến hành tố tụng bảo đảm tính hợp
pháp khi bị áp dụng các biện pháp ngăn chặn, tôn trọng và bảo vệ các quyền công dân
của họ và những người tiến hành tố tụng là những người có nghĩa vụ trực tiếp tôn
trọng và bảo vệ bị cáo. Điều này đã được quy định tại Điều 4 Bộ luật tố tụng hình sự:
“Khi tiến hành tố tụng, Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra, Điều tra viên,
Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát, Kiểm sát viên, Chánh án, Phó Chánh án
Tòa án, Thẩm phán, Hội thẩm trong phạm vi trách nhiệm của mình phải tôn trọng và
bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, thường xuyên kiểm tra tính hợp
pháp và sự cần thiết của những biện pháp đã áp dụng, kịp thời hủy bỏ hoặc thay đổi
những biện pháp đó, nếu xét thấy có vi phạm pháp luật hoặc không còn cần thiết
nữa”. Để bảo vệ được các quyền cơ bản của bị cáo, đảm bảo cho bị cáo không bị xâm
phạm các quyền và lợi ích hợp pháp của họ, bị cáo cần được đảm bảo quyền bình đẳng

trước pháp luật. Điều này đã được khẳng định tại Điều 5 Bộ luật tố tụng hình sự: “Tố
tụng hình sự tiến hành theo nguyên tắc mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật,
không phân biệt dân tộc, nam nữ, tín ngưỡng, tôn giáo, thành phần xã hội, địa vị xã
hội. Bất cứ người phạm tội đều bị xử lý theo pháp luật”. Mọi công dân tham gia tố
tụng đều có quyền và phải thực hiện những nghĩa vụ như nhau do pháp luật tố tụng
hình sự quy định không phân biệt nam, nữ, dân tộc, tín ngưỡng, tôn giáo, thành phần
và địa vị xã hội của bị can, bị cáo... Bị cáo cần được cơ quan tố tụng bảo vệ và đảm
bảo cùng là những bị cáo có vai trò và vị trí pháp lý như nhau khi tham gia tố tụng thì
những bị cáo này phải thực hiện quyền và có nghĩa vụ như nhau do pháp luật quy định.
GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

14

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

Và bị cáo cần được bình đẳng với những người tham gia tố tụng khác và người tiến
hành tố tụng trong việc đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật, đưa ra yêu cầu và tranh luận
trước Tòa án (Điều 19 Bộ luật tố tụng hình sự). Quyền bình đẳng trước Tòa án của bị
cáo là bình đẳng trong việc “đưa ra chứng cứ, đưa ra yêu cầu và tranh luận” chứ
không phải bình đẳng trong mọi lĩnh vực. Khi tham gia tranh luận, bị cáo, người bào
chữa và những người tham gia tố tụng khác có quyền trình bày ý kiến về lời luận tội
của Kiểm sát viên, họ có thể đồng ý hoặc không đồng ý với lời luận tội của Kiểm sát
viên. Nếu không đồng ý với lời luận tội của Kiểm sát viên về vấn đề nào đó thì bị cáo
có quyền đưa ra quan điểm, đề nghị của họ, điều này đã được quy định tại Điều 218
Bộ luật tố tụng hình sự: “Bị cáo, người bào chữa và những người tham gia tố tụng
khác có quyền trình bày ý kiến về lời luận tội của Kiểm sát viên và đưa ra đề nghị của
mình”. Việc bị cáo có thể bình đẳng với những người tham gia tố tụng khác và bên

buộc tội (Kiểm sát viên) hay không đòi hỏi Tòa án phải tôn trọng và bảo vệ bị cáo, Hội
đồng xét xử phải có thái độ khách quan, đồng thời giúp bị cáo thực hiện quyền bình
đẳng của họ trước Tòa án.
Trong quá trình điều tra, truy tố và xét xử, việc xác định thật khách quan của
vụ án không chỉ là mục đích của hoạt động tố tụng mà còn thể hiện toàn bộ nội dung,
bản chất của quá trình chứng minh tội phạm, xác định sự thật của vụ án. Yêu cầu này
đã được quy định tại Điều 10 Bộ luật tố tụng hình sự: “Cơ quan điều tra, Viện kiểm
sát và Tòa án phải áp dụng mọi biện pháp để xác định sự thật của vụ án một cách
khách quan, toàn diện và đầy đủ, làm rõ những chứng cứ xác định có tội và chứng cứ
xác định vô tội, những tình tiết tăng nặng và tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
của bị can, bị cáo”. Như đã phân tích, bị cáo bị tình nghi thực hiện hành vi phạm tội,
bị đưa ra xét xử nhưng không vì vậy mà những người tiến hành tố tụng xem bị cáo là
người có tội (Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự), những người tiến hành tố tụng không
được có thái độ định kiến cho rằng bị cáo là người có tội. Vì vậy, bị cáo cần được các
cơ quan tiến hành tố tụng bảo vệ. Điều đó thể hiện ở việc trong quá trình xác định sự
thật của vụ án, ngoài việc thu thập những chứng cứ buộc tội bị cáo, cơ quan tiến hành
tố tụng còn có trách nhiệm chứng minh sự vô tội hoặc thu thập những chứng cứ gỡ tội,
những tình tiết tăng nặng và những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho bị cáo,
đảm bảo không bỏ lọt tội phạm và không làm oan người vô tội.
Quyền bào chữa là quyền của bị cáo. Bị cáo có thể tự họ thực hiện quyền bào
chữa nhằm chống lại lời buộc tội hoặc để giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Khi bị cáo
gặp khó khăn về thể chất hoặc tâm thần hay tâm lý hoang man khi bị truy tố về tội theo
khung hình phạt cao nhất là tử hình thì không thể tự thực hiện quyền bào chữa hay
không có điều kiện vật chất để mời người bào chữa. Do đó, bị cáo cần được giúp đỡ và
cần được bảo vệ từ phía cơ quan tiến hành tố tụng để thực hiện quyền bào chữa của họ.
GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

15

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang

Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

Để đảm bảo quyền được bảo vệ bởi cơ quan tiến hành tố tụng của bị cáo, nâng cao tính
chính xác trong việc xét xử và đảm bảo quyền giám sát của nhân dân, khoản 2 Điều 57
Bộ luật tố tụng hình sự quy định: “Trong những trường hợp sau đây, nếu bị can, bị
cáo hoặc người đại diện hợp pháp của họ không mời người bào chữa thì Cơ quan điều
tra, Viện kiểm sát hoặc Tòa án phải yêu cầu Đoàn luật sư phân công Văn phòng luật
sư cử người bào chữa cho họ hoặc đề nghị Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tổ
chức thành viên của Mặt trận cử người bào chữa cho thành viên của tổ chức mình”.
Đồng thời, Điều 129 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) quy định:
“Việc xét xử của Tòa án nhân dân có Hội thẩm nhân dân, của Tòa án quân sự có Hội
thẩm quân nhân tham gia theo quy định của pháp luật. Khi xét xử, Hội thẩm ngang
quyền với Thẩm phán”. Nguyên tắc cũng được ghi nhận tại Điều 15 của Bộ luật tố
tụng hình sự năm 2003. Nguyên tắc xét xử có Hội thẩm nhân dân tham gia đảm bảo
quyền của công dân được tham gia vào công việc của Nhà nước, bảo vệ quyền và lợi
ích hợp của công dân nói chung và quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo nói riêng. Sự
tham gia của Hội thẩm vào công tác xét xử của Tòa án nhằm nâng cao tính chính xác
trong việc xét xử và giúp việc giải quyết vụ án được khách quan phù hợp với thực tiễn
của đời sống - xã hội, tránh làm oan người vô tội góp phần đảm bảo quyền được bảo
vệ của bị cáo bởi cơ quan tiến hành tố tụng. Việc tham gia xét xử của Hội thẩm là quy
định cần thiết mang tính chất bắt buộc và không mang tính hình thức. Luật quy định:
“Khi xét xử, Thẩm phán và Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật” (Điều
16 Bộ luật tố tụng hình sự). Khi xét xử, Hội thẩm có quyền và nghĩa vụ như Thẩm
phán trong việc quyết định mọi vấn đề của vụ án như: bị cáo có phạm tội hay không,
xác định những tình tiết tăng nặng, tình tiết giảm nhẹ đối với bị cáo… Thẩm phán và
Hội thẩm giải quyết vụ án trên cơ sở hồ sơ, tài liệu do Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát
cung cấp và các tài liệu, yêu cầu của những người tham gia tố tụng, không định kiến
sẵn bị cáo có tội, xét xử theo hướng buộc tội bị cáo. Hội đồng xét xử phải căn cứ vào

các quy định của luật và phải tuân theo pháp luật chứ không phụ thuộc vào ý chí chủ
quan mà buộc tội bị cáo.
Quyền được bảo vệ bởi cơ quan tiến hành tố tụng của bị cáo còn được đảm
bảo bồi thường thiệt hại và phục hồi danh dự, quyền lợi khi bị oan do người có thẩm
quyền gây ra và trách nhiệm của những người có thẩm quyền phải bồi thường thiệt hại
khi gây ra oan cho bị cáo. Điều 29 Bộ luật tố tụng quy định: “Người bị oan do người
có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự gây ra có quyền được bồi thường thiệt
hại và phục hồi danh dự, quyền lợi. Cơ quan có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng
hình sự đã làm oan phải bồi thường thiệt hại và phục hồi danh dự, quyền lợi cho
người bị oan”.

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

16

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

a2) Quyền được bảo vệ bởi người bào chữa
Khi tham gia tố tụng, bị cáo có quyền bào chữa cho họ nhưng không phải bất
kì bị cáo nào cũng có khả năng để tự bào chữa hoặc bị cáo có khả năng tự bào chữa
nhưng do bị cáo đang bị tạm giam nên không thể thu thập chứng cứ, nghiên cứu hồ sơ
vụ án. Do đó, bị cáo có quyền được bảo vệ bởi người bào chữa. Bị cáo có thể nhờ
người khác bào chữa cho họ (luật sư, bào chữa viên nhân dân, người đại diện hợp pháp
của bị cáo)(10). Người bào chữa được tham gia vào quá trình tố tụng hình sự để bảo vệ
quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo, góp phần làm sáng tỏ các tình tiết gỡ tội hay
giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho bị cáo, đồng thời giúp đỡ, tư vấn cho bị cáo về
những vấn đề cần thiết. Mặc dù, người bào chữa có chức năng bảo vệ quyền và lợi ích

hợp của bị cáo nhưng người bào chữa còn có trách nhiệm bảo vệ pháp chế xã hội chủ
nghĩa, bảo vệ sự thật. Đây là hai mặt của một vấn đề có mối quan hệ hữu cơ, tác động
qua lại lẫn nhau. Bảo vệ quyền và lợi ích hợp của bị cáo sẽ tạo tiền đề cho việc bảo vệ
pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ sự thật; ngược lại bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa,
bảo vệ sự thật sẽ tạo điều kiện cho việc bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của bị
cáo được thuận lợi. Nếu người bào chữa chỉ coi trọng bảo vệ quyền lợi của bị cáo mà
coi nhẹ bảo vệ pháp chế, bảo vệ sự thật, thì dễ đi đến chỗ ngụy biện, thậm chí xuyên
tạc sự thật; ngược lại, nếu chỉ coi trọng bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa thì người bào
chữa sẽ trở thành công tố viên thứ hai, điều này không còn phù hợp với quyền được
bảo vệ bởi người bào chữa của bị cáo. Quyền được bảo vệ bởi người bào chữa của bị
cáo đảm bảo cho công tác điều tra, truy tố, xét xử được khách quan, toàn diện, đầy đủ,
tránh được sự chủ quan, phiến diện từ phía người tiến hành tố tụng(11).
Quyền được bảo vệ bởi người bào chữa của bị cáo được quy định tại Điều 132
Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001): “Quyền bào chữa của bị cáo được
bảo đảm. Bị cáo có thể tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa cho mình. Tổ chức
luật sư được thành lập để giúp bị cáo và các đương sự khác bảo vệ quyền và lợi ích
hợp của mình và góp phần bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa”. Điều này đã được Bộ
luật tố tụng hình sự quy định tại Điều 11: “Người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền
tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa. Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án
có nhiệm vụ bảo đảm cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo thực hiện quyền bào chữa
của họ theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự” và điểm e khoản 2 Điều 50 Bộ luật
tố tụng hình sự. Khi bản án kết tội của Tòa án chưa có hiệu lực pháp luật, bị cáo được
coi là người chưa có tội(12). Trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về các cơ quan

10

Xem: Khoản 1 Điều 56 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.
Xem: TS Trần Quang Tiệp, Bảo vệ quyền con người trong luật hình sự và luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nhà
xuất bản chính trị quốc gia năm 2004, trang 11.
12

Xem: Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.
11

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

17

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

tiến hành tố tụng, bị cáo có quyền nhưng không buộc phải chứng minh là họ vô tội(13).
Pháp luật dành cho bị cáo quyền được bảo vệ bởi người bào chữa là cần thiết để chứng
minh sự vô tội của họ và các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, đề xuất những yêu
cầu, xuất trình chứng cứ v.v… khi bị cáo không có khả năng hay không thể thu thập
chứng cứ, đưa ra những yêu cầu có lợi cho họ. Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa
án phải tạo mọi điều kiện cần thiết để người bào chữa được nghiên cứu hồ sơ, được
xuất trình những đề xuất, chứng cứ có lợi cho bị cáo, phải xem những người bào chữa
là những người góp phần bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, góp phần làm rõ sự thật
khách quan của vụ án, chống oan, sai; không được xem người bào chữa là người gây
khó khăn cho hoạt động tố tụng.
a3) Quyền được bảo vệ bởi xã hội
Bị cáo là người bị tình nghi thực hiện hành vi vi phạm Bộ luật tố tụng hình sự
sẽ bị đưa ra xét xử, bị các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng các biện pháp ngăn chặn.
Vì vậy, bị cáo cần được xã hội quan tâm, bảo vệ trước những hành vi, quyết định vi
phạm pháp luật của cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng. Để bảo vệ
quyền được bảo vệ bởi chính xã hội của bị cáo, Điều 18 Bộ luật tố tụng hình sự năm
2003 quy định: “Việc tiến hành xét xử của Tòa án được tiến hành công khai, mọi
người được tham dự, trừ trường hợp do Bộ luật này quy định.

Trong trường hợp cần giữ bí mật Nhà nước, thuần phong mỹ tục của dân tộc
hoặc để giữ bí mật của đương sự theo yêu cầu chính đáng của họ thì Tòa án xét xử
kín, nhưng phải tuyên án công khai”. Quy định xét xử công khai ngoài việc tạo điều
kiện để các tầng lớp nhân dân tham gia giám sát hoạt động của các cơ quan xét xử, còn
có tác dụng nâng cao trách nhiệm của Tòa án trong đấu tranh phòng, chống tội phạm
và bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, tổ chức, công dân cũng như
quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo, đảm bảo không bỏ loạt tội phạm và không làm
oan người vô tội. Công khai các hoạt động tố tụng hình sự cũng là một trong các
phương tiện hữu hiệu bảo vệ quyền con người nói chung và bảo vệ quyền của bị cáo
nói riêng(14). Thông qua việc xét xử công khai đảm bảo được việc giám sát của công
dân và công dân có thể thực hiện quyền khiếu nại, tố cáo những việc làm trái pháp luật
của cơ quan tiến hành tố tụng và những người tiến hành tố tụng, điều này đã được quy
định tại Điều 31 Bộ luật tố tụng hình sự: “Công dân, cơ quan, tổ chức có quyền khiếu
nại, công dân có quyền tố cáo những việc làm trái pháp luật trong hoạt động tố tụng
hình sự của các cơ quan và người có thẩm quyền tiến hành tố tụng hình sự hoặc của
bất cứ cá nhân nào thuộc cơ quan đó”. Quyền khiếu nại, quyền tố cáo đối với các hoạt
động của các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng là quyền của công
13

Xem: Điều 10 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.
Xem: TS Trần Quang Tiệp, Bảo vệ quyền con người trong luật hình sự và luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nhà
xuất bản chính trị quốc gia năm 2004, trang 116.
14

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

18

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang

Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

dân, cơ quan, tổ chức. Trong tố tụng hình sự, những người tham gia tố tụng như bị
can, bị cáo cần được dư luận bảo vệ như: đứng ra làm chứng bảo vệ bị cáo hay cung
cấp thêm chứng cứ, tài liệu và thông tin cho người tiến hành tố tụng, người bào chữa,
bị cáo… Đồng thời, bị cáo cần được công dân, cơ quan, tổ chức khiếu nại, tố cáo
những quyết định, những việc làm trái pháp luật có thể làm oan người vô tội. Các cơ
quan, tổ chức, đại biểu dân cử cần tăng cường sự giám sát những hoạt động của cơ
quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng(15). Theo đó, cơ quan Nhà nước khi
giám sát hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng, nếu phát hiện những hành vi trái
pháp luật của cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng đối với bị cáo thì cơ
quan Nhà nước, đại diện dân cử có quyền yêu cầu Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam,
các tổ chức thành viên của Mặt trận có quyền kiến nghị với cơ quan tiến hành tố tụng.
Cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền phải xem xét, giải quyết và trả lời yêu cầu và
kiến nghị đó theo quy định của pháp luật.
b) Quyền được đảm bảo các quyền cơ bản của công dân
Bị cáo là người bị đưa ra xét xử nhưng không vì thế mà xem bị cáo là người có
tội khi chưa có bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật. Do đó, bị cáo có quyền
được đảm bảo các quyền cơ bản của công dân như: quyền được bình đẳng khi tham gia
tố tụng, quyền được đảm bảo bất khả xâm phạm về thân thể, danh dự và nhân phẩm,
quyền được đảm bảo bất khả xâm phạm về chỗ ở, an toàn và bí mật thư tín, điện tín.
b1) Quyền được bình đẳng
Khi tham gia tố tụng, mặc dù các cơ quan tiến hành tố tụng có một số chứng
cứ nhất định là căn cứ pháp lý cho việc quyết định đưa vụ án ra xét xử và truy tố bị cáo
trước Tòa án bằng bản cáo trạng nhưng những chứng cứ đó vẫn chưa phải là những
chứng cứ cần và đủ để ra bản án kết tội bị cáo. Bị cáo có quyền đưa ra chứng cứ chứng
minh họ vô tội. Bị cáo có quyền bình đẳng với người tiến hành tố tụng trong việc đưa
ra tài liệu, chứng cứ. Vì vậy, những chứng cứ do cơ quan tiến hành tố tụng thu thập
được chưa đủ để Tòa án ra bản án kết tội bị cáo mà cần phải xem xét đến những chứng

cứ do bị cáo hoặc người bào chữa cung cấp. Trong trường hợp, bị cáo không đưa ra
được chứng cứ chứng minh họ vô tội thì không phải vì thế mà xem bị cáo có tội khi
chưa có bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật. Do đó, bị cáo còn đầy đủ các
quyền của một công dân và họ có quyền được bình đẳng trước pháp luật. Những người
tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng không được đối xử với bị cáo như
một người có tội.

15

Điều 32 Bộ luật tố tụng hình sự: “… Nếu phát hiện những hành vi trái pháp luật của các cơ quan tiến hành tố
tụng, người tiến hành tố tụng thì cơ quan Nhà nước, đại biểu dân cử có quyền yêu cầu, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc
Việt Nam, các tổ chức thành viên của Mặt trận có quyền kiến nghị với cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền
xem xét, giải quyết theo quy định của Bộ luật này. Cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền phải xem xét, giải
quyết và trả lời kiến nghị, yêu cầu đó theo quy định của pháp luật.”

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

19

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

Quyền bình đẳng trước pháp luật là một trong những quyền cơ bản của công
dân được ghi nhận tại Điều 52 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) theo
đó, mọi công dân nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đều có quyền bình đẳng
trước pháp luật, không phân biệt nam, nữ, dân tộc, tín ngưỡng, tôn giáo, thành phần,
địa vị xã hội. Đồng thời, quyền được đảm bảo bình đẳng của mọi công dân trước Tòa
án được quy định cụ thể tại Điều 5 Bộ luật tố tụng hình sự. Việc tiến hành khởi tố,

điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự đối với tất cả các vụ án đều phải theo
trình tự, thủ tục do Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 quy định, không có ngoại lệ vì lý
do dân tộc, tôn giáo, địa vị xã hội… Tuy nhiên, đối với một số đối tượng đặc biệt như
khi bị cáo là người chưa thành niên, người có nhược điểm về thể chất hoặc tâm thần…,
ngoài những quy định chung Bộ luật tố tụng hình sự còn có những quy định đặc biệt
nhằm bảo vệ các quyền và lợi ích của họ.
Ngoài ra, Điều 19 Bộ luật tố tụng hình sự quy định, khi tham gia tố tụng
những người tham gia tố tụng trong đó có bị cáo được quyền bình đẳng với bên buộc
tội. Như vậy, bị cáo có quyền bình đẳng với bên buộc tội (Kiểm sát viên) trong việc
đưa ra chứng cứ để chứng minh sự thật của vụ án, trong việc đưa ra các yêu cầu đối
với Tòa án. Trách nhiệm của Tòa án phải tạo điều kiện để Kiểm sát viên, bị cáo, người
bào chữa… thực hiện quyền bình đẳng của họ trước Tòa án. Đặc biệt, trong thủ tục
tranh luận trước Tòa án, Hội đồng xét xử tạo điều kiện cho các bên tham gia tranh tụng
đưa ra chứng cứ, yêu cầu giúp Hội đồng xét xử.
b2) Quyền được bảo đảm bất khả xâm phạm về thân thể, danh dự và
nhân phẩm
Trong bất kì một Nhà nước pháp quyền nào, các quy định của luật đều có ý
nghĩa thực tiễn rất quan trọng là nhằm bảo vệ các quyền và tự do của con người và của
công dân với tư cách là những giá trị xã hội cao quý nhất được thừa nhận của nền văn
minh nhân loại nhằm tránh khỏi không chỉ sự xâm hại có tính chất tội phạm của công
dân khác mà còn tránh khỏi sự tùy tiện của một số quan chức trong bộ máy công
quyền lợi dụng chức vụ vi phạm thô bạo pháp chế và dân chủ, áp dụng sai các quy
định của luật. Và các quy định của Hiến pháp và luật tố tụng hình sự cũng nhằm mục
đích đó.
Quyền bất khả xâm phạm về thân thể của công dân là một trong những quyền
cơ bản của công dân được ghi nhận tại Điều 71 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung
năm 2001): “Công dân có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo hộ
về tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm.
Không ai bị bắt, nếu không có quyết định của Tòa án nhân dân, quyết định
hoặc phê chuẩn của Viện kiểm sát nhân dân, trừ trường hợp phạm tội quả tang. Việc

bắt và giam giữ người phải đúng pháp luật.
GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

20

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

Nghiêm cấm mọi hình thức truy bức, nhục hình, xúc phạm danh dự, nhân
phẩm của công dân”.
Quyền bất khả xâm phạm về thân thể là một quyền cơ bản của công dân và
đây cũng là một quyền cơ bản của bị cáo. Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 đã ghi
nhận quyền được bảo đảm bất khả xâm phạm về thân thể là một nguyên tắc trong tố
tụng hình sự (16). Những biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam xâm phạm trực tiếp đến
quyền bất khả xâm phạm về thân thể của công dân, đến quyền tự do đi lại, tự do cư trú
trong nước cũng như danh dự, nhân phẩm của con người nói chung và của bị cáo nói
riêng. Việc tạm giữ, tạm giam bị cáo phải tuân theo đúng quy định của Bộ luật tố tụng
hình sự về thẩm quyền ra lệnh, đối tượng áp dụng, thời hạn, chế độ tạm giữ, tạm giam.
Khi tiến hành các hoạt động tố tụng, nghiêm cấm mọi hành vi truy bức, nhục hình như:
bức cung, bắt bị cáo nhịn đói buộc họ phải khai nhận… Người có hành vi truy bức,
nhục hình tùy theo mức độ sẽ bị xử lý theo pháp luật.
b3) Quyền được bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở, an toàn
và bí mật thư tín, điện thoại, điện tín
Trong hoạt động tố tụng hình sự, nhằm phát hiện công cụ, phương tiện phạm
tội, đồ vật, tài sản do phạm tội mà có hoặc đồ vật, tài liệu khác có liên quan đến vụ án,
người đang bị truy nã, cơ quan tiến hành tố tụng có quyền khám xét chỗ ở, địa điểm,
đồ vật, thư tín, bưu phẩm. Song việc tiến hành các biện pháp này phải được thực hiện
theo đúng quy định của pháp luật tố tụng hình sự, tránh việc tùy tiện, xâm phạm đến

quyền tự do của con người nói chung và của bị cáo nói riêng.
Quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở, an toàn và bí mật thư tín, điện thoại, điện
tín là những quyền cơ bản của công dân được Hiến pháp năm 1992 ghi nhận. Điều 73
Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) quy định: “Công dân có quyền bất
khả xâm phạm về chỗ ở.
Không ai được tự ý vào chỗ ở của người khác nếu người đó không đồng ý, trừ
trường hợp được pháp luật cho phép.
Thư tín, điện thoại, điện tín của công dân được bảo đảm an toàn và bí mật.
Việc khám xét chỗ ở, việc bóc mở, kiểm soát, thu giữ thư tín, điện tín của công
dân phải do người có thẩm quyền tiến hành theo quy định của pháp luật”. Điều này đã
được Bộ luật tố tụng hình sự quy định tại Điều 8 và cũng là nguyên tắc của luật tố tụng
hình sự. Bị cáo chưa phải là người có tội nên họ có quyền được bảo đảm quyền bất khả
xâm phạm về chỗ ở, an toàn và bí mật thư tín, điện thoại, điện tín như một công dân.

1.1.2.2 Nghĩa vụ của bị cáo
Nghĩa vụ của bị cáo được quy định tại khoản 3 Điều 50 Bộ luật tố tụng hình
sự. Bị cáo phải có mặt theo giấy triệu tập của Tòa án; trong trường hợp vắng mặt
16

Xem: Điều 6 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

21

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

không có lý do chính đáng thì có thể bị áp giải; nếu bỏ trốn thì bị truy nã. Khi bị cáo
bỏ trốn có thể xét xử vắng mặt theo quy định tại điểm a khoản 2 Điều 187 Bộ luật tố
tụng hình sự.
Như vậy, tham gia phiên tòa vừa là quyền đồng thời cũng là nghĩa vụ của bị
cáo, bị cáo có nghĩa vụ phải có mặt tại phiên tòa theo giấy triệu tập của Tòa án và khi
tham gia phiên tòa bị cáo mới có thể thực hiện đầy đủ quyền của họ.
Ngoài ra bị cáo còn có nghĩa vụ hợp tác với cơ quan tiến hành tố tụng và
người tiến hành tố tụng nhằm giúp cho việc xét xử được khách quan, góp phần bảo vệ
quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo.

1.2 Tư cách của bị cáo trong tố tụng hình sự
Xác định tư cách bị cáo khi tham gia tố tụng hình sự có ý nghĩa rất quan trọng
trong quá trình giải quyết vụ án hình sự và đảm bảo quyền và nghĩa vụ của họ trong
quá trình giải quyết vụ án. Xác định đúng tư cách bị cáo giúp cơ quan tố tụng, người
tiến hành tố tụng thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của họ vì trên thực tế có nhiều
trường hợp người tiến hành tố tụng không xác định đúng tư cách bị cáo dẫn đến vi
phạm thủ tục tố tụng. Đồng thời xác định đúng tư cách bị cáo sẽ giúp bị cáo thực hiện
quyền của họ. Vì quyền và nghĩa vụ của bị cáo gắn liền với tư cách tham gia tố tụng
của họ. Do vậy, để đảm bảo quyền lợi của bị cáo, cơ quan tiến hành tố tụng và người
tiến hành tố tụng phải xác định chính xác tư cách bị cáo trong quá trình giải quyết vụ
án hình sự.

1.2.1 Sự xuất hiện tư cách bị cáo
Khi có đủ căn cứ xác định người nào đó đã thực hiện hành vi tội phạm, Cơ
quan điều tra trong phạm vi và quyền hạn của họ sẽ ra quyết định khởi tố bị can (17). Bị
can là người đã bị khởi tố về hình sự(18) và tham gia tố tụng từ khi có quyết định khởi
tố bị can. Tư cách bị can xuất hiện từ khi có quyết định khởi tố bị can. Theo đó, một
người bị khởi tố với tư cách bị can trong vụ án hình sự khi có đủ căn cứ xác định
người đó đã thực hiện hành vi tội phạm. Quyết định khởi tố bị can là cơ sở pháp lý để
Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát tiến hành các hoạt động điều tra và áp dụng biện pháp

tố tụng đối với bị can, đồng thời, nó cũng là sự đảm bảo của Nhà nước đối với công
dân để không một ai có thể bị áp dụng biện pháp cưỡng chế và tiến hành điều tra nếu
chưa bị khởi tố bị can. Kết thúc giai đoạn điều tra, Cơ quan điều tra khẳng định đã có
đủ chứng cứ để xác định có tội phạm và người thực hiện tội phạm thì Cơ quan điều tra
làm bản kết luận điều tra và đề nghị Viện kiểm sát truy tố bị can. Dựa trên cơ sở
nghiên cứu hồ sơ và bản kết luận điều tra, khi đã có đủ căn cứ để truy tố bị can, Viện
kiểm sát ra quyết định truy tố bị can ra trước Tòa án để xét xử bằng bản cáo trạng buộc
17
18

Xem: Khoản 1 Điều 126 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.
Xem: Khoản 1 Điều 49 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

22

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

tội bị can về những hành vi cụ thể vi phạm những quy định trong Bộ luật hình sự (19).
Trên cơ sở bản cáo trạng của Viện kiểm sát, Tòa án xem xét để đưa vụ án ra xét xử
bằng quyết định đưa vụ án ra xét xử. Như vậy, bị can tham gia vào giai đoạn điều tra,
truy tố, và một phần giai đoạn xét xử sơ thẩm. Tư cách tố tụng của bị can chấm dứt khi
Cơ quan điều tra đình chỉ điều tra, Viện kiểm sát đình chỉ vụ án, Tòa án đình chỉ vụ án
(trong giai đoạn chuẩn bị xét xử); hoặc khi Tòa án quyết định đưa vụ án ra xét xử. Khi
xác định đã có đủ căn cứ để đưa bị can ra xét xử, Tòa án có quyết định đưa vụ án ra
xét xử nhằm thay đổi địa vị pháp lý của người bị truy tố (bị can) sang địa vị pháp lý

của người bị đưa ra xét xử (bị cáo). Từ khi có quyết định đưa vụ án ra xét xử, chúng ta
không gọi người bị tình nghi đã thực hiện tội phạm là bị can nữa mà thay vào đó là bị
cáo. Bị cáo là người đã bị Tòa án quyết đưa ra xét xử(20). Quyết định đưa vụ án ra xét
xử là cở sở pháp lý đánh dấu sự xuất hiện của tư cách bị cáo, đồng thời, nó cũng là sự
đảm bảo của Nhà nước đối với công dân vì không ai bị Tòa án đưa ra xét xử với tư
cách bị cáo khi không có quyết định đưa vụ án ra xét xử. Chỉ những người bị Tòa án
quyết định đưa ra xét xử mới gọi là bị cáo, còn những người tuy có hành vi phạm tội,
đã bị Viện kiểm sát truy tố nhưng chưa bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử thì cũng
không gọi họ là bị cáo. Bị cáo tham gia tố tụng từ khi có quyết định đưa vụ án ra xét
xử và tư cách bị cáo cũng bắt đầu xuất hiện ở giai đoạn xét xử.
Như vậy, dựa trên cơ sở nghiên cứu các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự,
ta có thể khẳng định tư cách bị cáo của một người xuất hiện khi người đó đã bị Tòa án
quyết định đưa vụ án xét xử và không thể xem một người có tư cách bị cáo khi người
đó chưa bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử. Đồng thời, khi một người tham gia tố tụng
với tư cách bị cáo thì họ có quyền và nghĩa vụ của bị cáo mà luật đã dành cho họ.

1.2.2 Chấm dứt tư cách bị cáo
Sự xuất hiện tư cách bị cáo đã được Bộ luật tố tụng hình sự quy định rõ ràng
nhưng sự chấm dứt tư cách bị cáo lại chưa có cách hiểu thống nhất. Vấn đề chấm dứt
tư cách bị cáo hiện nay còn nhiều ý kiến khác nhau. Có ý kiến cho rằng tư cách bị cáo
của một người bị Tòa án quyết định đưa vụ án ra xét xử chấm dứt từ khi bản án kết tội
họ có hiệu lực pháp luật, sau khi bản án kết tội họ có hiệu lực thì họ trở thành người bị
kết án. Có ý kiến lại cho rằng tư cách bị cáo của một người bị Tòa án quyết định đưa
ra xét xử là khoảng thời gian từ khi Tòa án quyết định đưa vụ án ra xét xử cho đến khi
vụ án được giải quyết xong theo tất cả các thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm, tái thẩm hoặc
giám đốc thẩm(21).

19

Xem: Khoản 1 Điều 166 và khoản 1 Điều 167 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.

Xem: Khoản 1 Điều 50 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.
21
Xem: Đinh Văn Quế, Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự (Xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm
và tái thẩm), Nhà xuất bản tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh năm 2007, trang 87.
20

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

23

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

Ý kiến thứ hai cho rằng tư cách bị cáo chấm dứt khi vụ án được giải quyết
xong theo tất cả các thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm, tái thẩm hoặc giám đốc thẩm là chưa
chính xác. Vì ý kiến này chưa giải thích được trường hợp nếu vụ án có nhiều đồng
phạm trong đó có bị cáo không kháng cáo hoặc không bị kháng cáo, kháng nghị nhưng
Tòa án thấy cần thiết triệu tập họ tham gia phiên tòa phúc thẩm để làm sáng tỏ nội
dung kháng cáo, kháng nghị thì tư cách của những người này như thế nào khi bản án
kết tội đã có hiệu lực pháp luật và họ đã trở thành người bị kết án. Chẳng lẽ, tư cách bị
cáo lại được khôi phục khi Tòa án triệu tập, đồng thời khi những người này tham gia
phiên tòa Thẩm phán sẽ giải thích cho họ quyền và nghĩa vụ của một bị cáo là chưa
hợp lý cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn. Không phải vụ án nào cũng trải qua hai cấp xét
xử sơ thẩm và phúc thẩm. Và giám đốc thẩm, tái thẩm không phải là cấp xét xử mà chỉ
là hình thức xét lại bản án đã có hiệu lực pháp luật nên những người đã bị kết án
không bị Tòa án đưa ra xét xử nên không thể gọi những chủ thể này là bị cáo và bản án
kết tội họ đã có hiệu lực pháp luật vì thế họ trở thành người bị kết án. Vì vậy, ý kiến
này chưa hợp lý khi cho rằng tư cách bị cáo chấm dứt khi vụ án được giải quyết xong

theo tất cả các thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm, tái thẩm hoặc giám đốc thẩm. Do đó, tư
cách bị cáo của một người chấm dứt khi bản án kết tội họ đã có hiệu lực pháp luật, sau
khi bản án kết tội có hiệu lực thì họ trở thành người bị kết án là hợp lý. Và điều này
cũng đã được khẳng định tại Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự. Sau khi bản án kết tội của
Tòa án có hiệu lực pháp luật thì bị cáo trở thành người bị kết án.
Ngoài ra, tư cách bị cáo chấm dứt khi Tòa án tuyên bố bị cáo vô tội và quyết
định của Tòa án có hiệu lực pháp luật. Vì bị cáo là chủ thể bị tình nghi thực hiện hành
vi tội phạm. Qua quá trình điều tra, truy tố, xét xử đã chứng minh bị cáo không thực
hiện hành vi tội phạm thì Tòa án ra quyết định tuyên bố họ vô tội, đồng nghĩa với việc
tư cách bị cáo cũng chấm dứt. Như đã phân tích, khái niệm bị cáo không đồng nghĩa
với chủ thể của tội phạm. Vì vậy, khi Tòa án tuyên bố bị cáo vô tội thì tư cách tố tụng
của bị cáo cũng chấm dứt và họ không còn là những người tham gia tố tụng hay không
còn là bị cáo nữa.
Như vậy, tư cách bị cáo chấm dứt khi bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực
pháp luật hay khi Tòa án tuyên bố bị cáo vô tội và quyết định của Tòa án có hiệu lực
pháp luật. Việc xác định tư cách bị cáo chấm dứt khi nào, hiện nay vẫn chưa có một
văn bản hướng dẫn đầy đủ dẫn đến cách hiểu và áp dụng của các cơ quan tiến hành tố
tụng và người tiến hành tố tụng còn khác nhau ở nhiều nơi. Do đó, để đảm bảo việc áp
dụng pháp luật được chính xác, góp phần nâng cao hiệu quả của việc thực thi pháp luật
và bảo vệ quyền và lợi ích của bị cáo khi tham gia tố tụng cần có sự thống nhất của các
văn bản hướng dẫn thi hành.

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

24

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang


Quyền của bị cáo trong tố tụng hình sự - Một số tồn tại và hướng đề xuất

1.3 Vị trí pháp lý của bị cáo trong tố tụng hình sự
Trong cuộc sống hàng ngày chúng ta bắt gặp nhiều thuật ngữ với nhiều cách
hiểu khác nhau. Việc tìm hiểu bản chất và ý nghĩa của chúng tạo điều kiện thuận lợi
cho việc nghiên cứu, xây dựng các vấn đề và các chế định có liên quan. Việc tìm hiểu
“Vị trí pháp lý của bị cáo trong tố tụng hình sự” cũng nhằm mục đích trên.
Theo Từ điển Tiếng Việt(22) “vị trí” có nghĩa là chỗ dành riêng cho một người
hoặc vật hay còn có nghĩa là địa vị, vai trò trong tổ chức. Từ đó, ta có thể rút ra định
nghĩa vị trí pháp lý là vị trí của chủ thể pháp luật trong mối quan hệ với những chủ thể
pháp luật khác trên cơ sở các quy định pháp luật. Vị trí pháp lý của chủ thể pháp luật
thể hiện thành một tổng thể các quyền và nghĩa vụ pháp lý của chủ thể, qua đó xác lập
quyền cũng như giới hạn khả năng của chủ thể trong các hoạt động của họ. Thông qua
vị trí pháp lý có thể phân biệt chủ thể pháp luật này với chủ thể pháp luật khác, đồng
thời, cũng có thể xem xét vị trí và tầm quan trọng của chủ thể pháp luật trong mối
quan hệ pháp luật. Như vậy, vị trí pháp lý của bị cáo là tổng thể quyền và nghĩa vụ mà
pháp luật tố tụng hình sự quy định cho bị cáo có tư cách chủ thể để tham gia vào các
quan hệ pháp luật nói chung và quan hệ pháp luật tố tụng hình sự nói riêng và địa vị,
vai trò của họ khi tham gia phiên tòa. Khi tham gia tố tụng thì bị cáo được hưởng
quyền và thực hiện quyền của họ theo quy định của pháp luật, đồng thời khi tham gia
tố tụng bị cáo có vị trí và vai trò của một người bị đưa ra xét xử trong quá trình giải
quyết vụ án. Thông qua vị trí pháp lý của bị cáo có thể phân biệt bị cáo với những
người tham gia tố tụng khác, đồng thời, cũng có thể xem xét vị trí của bị cáo trong tố
tụng hình sự. Khi tham gia tố tụng bị cáo có một vị trí bất lợi hơn những người tham
gia tố tụng khác và gánh chịu sự tình nghi rất lớn của cơ quan tiến hành tố tụng. Từ khi
là đối tượng bị tình nghi, người bị tạm giữ ở giai đoạn điều tra(23) và đến khi trở thành
bị can thì sự tình nghi càng tăng dần và bị cáo là chủ thể cuối cùng gánh chịu tất cả
mọi sự tình nghi, mặc dù theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự “không ai bị coi
là có tội khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”(24).
Khi có quyết định khởi tố bị can, mọi sự tình nghi từ Cơ quan điều tra đều dồn
về phía bị can. Bởi vì, không ai lại khởi tố người không có tội và Cơ quan điều tra có

xu hướng tìm chứng cứ chứng minh tội phạm hơn là tìm chứng cứ gỡ tội cho họ. Và
khi có căn cứ cho rằng bị can sẽ gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố hoặc tiếp tục
phạm tội thì Cơ quan điều tra hoặc người có thẩm quyền theo quy định của Bộ luật tố
tụng hình sự áp dụng các biện pháp ngăn chặn như: tạm giữ, tạm giam, cấm đi khỏi

22

Từ điển Tiếng Việt, Nhà xuất bản Đà Nẵng năm 1998, trang 1075.
Điều 71 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003: “Người bị bắt, bị tạm giữ trình bày về những tình tiết liên quan đến
việc họ bị nghi thực hiện tội phạm.”
24
Xem: Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.
23

GVHD: ThS Mạc Giáng Châu

25

SVTH: Mai Thị Mỹ Trang